શિક્ષા
યશવંત ઠક્કર
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as MatruBharti.
MatruBharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
અસર - વાર્તાસંગ્રહ
વાર્તાઓ વિષે થોડુંક આ અસર છે.
આ અસર છે વર્ષો પહેલાં મોટાભાઈને વાંચવા માટે નિશાળની લાયબ્રેરીમાંથી વાર્તાસંગ્રહો અને નવલકથાઓ લાવીને, એમની પહેલાં વાંચી લીધાની. જે ગામમાં અને જે દિવસોમાં વાંચવા માટે પસ્તી પણ પ્રાપ્ત થતી નહોતી એ ગામમાં અને એ જ દિવસોમાં મારા માટે વાંચનનો ખજાનો ખૂલી ગયો હતો. મારી તેર ચૌદ વર્ષની ઉમરે મને મારા નાનકડા ગામમાં દીવાના અજવાળે મેઘાણી, પેટલીકર, મડિયા, પન્નાલાલ, મુનશી, ગુણવંતરાય આચાર્ય, ર.વ.દેસાઈ, જ્યોતિન્દ્ર દવે જેવા ધુરંધરોએ જે આનદ આપ્યો છે એ આનંદની આ અસર છે.
આ અસર છે ગામને નજીકથી અને દૂરથી જોયાની. આ અસર છે ગામની સીમને, નદીનાળાને, ખાડાટેકરાને, ઝાડપાનને, એ તમામને પોતાનાં માન્યાંની. આ અસર છે ગામથી દૂર ભાગ્યાની. આ અસર છે શહેરની ભીડમાં જોડાયાની, ટોળામાં ખોવાયાની, સાત દોડયાની, પડયા આખડયાની, ઘવાયાની, ફરીથી ઊંભા થયાની, ધૂળ ખંખેરીને ફરીથી દોડયાની. આ અસર છે ધમપછાડાની, સફળતા ને નિષ્ફળતાની, આશા ને નિરાશાની.
આ અસર છે ચાંદની, સરવાણી, અભિષેક, શ્રીરંગ, મુંબઈ સમાચાર જેવાં સામયિકોએ કરેલી કદરની. આ અસર છે ટપાલના જમાનામાં વાંચકોએ લખેલા પત્રોની.
હવે આજના આ મોબાઈલ માધ્યમમાં વાચકો માટે પ્રતિભાવ આપવાનું કામ એકદમ સરળ છે ત્યારે પ્રતિભાવની રાહ તો હોય જ. આ પહેલાંનાં ઈ-પુસ્તક ‘દરિયાની માછલી’ માં મારાં લખાણો માટે મોકળા મનથી પ્રતિભાવ આપનારા વાચકોની યાદી આપી હતી. આ યાદીમાં કેટલાંક નામ અહીં ઉમેરૂં છું. એ વાચકો છે... જયેશ પટેલ, કેતન થંથ, કેતન કુમાર પ્રજાપતિ, જિગર ગજ્જર, મનહર રાઠોડ, દીપક મેહતા, ધ્રૂવ જોશી, નીલેશ ભારોડિયા, જયભાઈ ચૌધરી વગેરે. મને વિશ્વાસ છે કે હજી પણ આ યાદી લંબાતી જ જશે.
આ વાર્તાઓ વાચકોને ગમશે એવી આશા સાથે...
-યશવંત ઠક્કરના જય ગરવી ગુજરાત.
શિક્ષા
નિશાળેથી આવીને બિરજુએ દફતર ચૂપચાપ ટેબલ પર મૂકી દીધું અને સીધો બાથરૂમમાં જીને હાથપગ ધોવા માંંડયો. આમ તો એ નિશાળેથી બેચાર વાતો લઈને જ આવતો અને મમ્મી-પપ્પાને સંભળાવતો. પણ જે દિવસે એનાથી નાનું-મોટું તોફાન થઈ ગયું હોય તે દિવસે એ, પપ્પાથી ડરતાં ડરતાં જ ઘરમાં પગ મૂકતો. જયવદનને ખ્યાલ આવી ગયો કે આજે બિરજુએ નિશાળમાં કે રસ્તામાં કશી હરકત કરી હશે.
‘બિરજુ, અહીં આવ.’ જયવદને બૂમ પાડી.
બિરજુ મોઢું લૂછતો બાથરૂમની બહાર આવ્યો. એને પપ્પાની ઉલટ તપાસનો અનુભવ હતો.
‘આજે નિશાળમાં શું થયું હતું? બોલ.’ જયાવદને ગુસ્સામાં કહ્યું.
‘પપ્પા, મેં પાટલી નહોતી પછાઢી તો પણ મારા સરે મને શિક્ષા કરી.’ બિરજુએ રડમસ અવાજમાં જવાબ આપ્યો.
બિરજુનો આટલો જવાબ જયવદનને ઉશ્કેરવા માટે પૂરતો હતો. એણે બિરજુના ગાલ પર એક તમાચો લગાવી દીધો અને ઘાંટો પાઢયો કે ‘તારાં તોફાન બંધ થવાનાં જ નથી.’
‘પણ પપ્પા, હું સાચું કહું છું. મેં પાટલી પછાડી જ નહોતી.’
‘તો તું સાચો ને તરા સર જુઠા એમ? સારૂં કર્યું કે તને શિક્ષા કરી. તું એ જ લાગનો છે.’
‘મને શિક્ષા નહોતા કરવાના. પણ...’ બિરજુ બોલતાં તો બોલી ગયો પણ પછી અટકી ગયો.
‘બોલ આગળ બોલ.’ જયાવદને સખ્તાઈથી કહ્યું.
‘મેં કબૂલ ન કર્યું એટલે મને શિક્ષા કરી. મને ખાલી એક જ પિરિઅડ ઊંભો રાખ્યો.’ બિરજુએ કારણ જણાવ્યું ને સાથે સાથે શિક્ષા બહુ આકરી નહોતી એ પણ જણાવ્યું. એને એમ કે કદાચ આ વાતથી પપ્પા શાંત પડી જાય.
પણ બિરજુની નાનીમોટી હરકતોથી ઉશ્કેરાઈ જનારા જયવદનનો ગુસ્સો ઘટવાને બદલે વધી ગયો.
‘એક તો તું ભૂલ કરે અને ઉપરથી કબૂલ ન કરે તો તને શિક્ષા ન કરે તો શું કરે?’
એમણે બિરજુને બીજો તમાચો મારવા માટે હાથ ઉગામ્યો.
‘પણ પપ્પા, મેં પાટલી પછાડી જ નહોતી તો શા માટે કબૂલ કરૂં?’
બિરજુના બીજો તમાચો ખાવાની તૈયારી સાથે ડરતાં ઢરતાં છતાંય મક્કમતા પૂર્વક બોલાયેલા બિરજુના શબ્દોએ જયવદનના ઊંંચા થયેલા હાથને થંભાવી દીધો.
‘આપણે ભૂલ ન કરી હોય તો પણ માફી માગી લેવાની. નહિ તો સરની આંખે ચઢી જીએ.’ જયવદને સહેજ ઠંડા પડતાં કહ્યું. બિરજુને તમાચો મારવા માટે ઉગામેલો હાથ તેણે બિરજુના ખભા પર મૂક્યો.
‘પણ પપ્પા, હું જુઠી માફી શા માટે માગું?’ બિરજુએ રઢમસ છતાં મક્કમ અવાજમાં કહ્યું.
અને જયવદન જોઈ રહ્યા. બિરજુના ગાલ પર ઉપસેલા સોળોને, બિરજુની ભીંજાયેલી આંખોને, બિરજુના ફફડતા હોઠોને અને આ બધાંની વચ્ચેથી માર્ગ કરતી ચહેરા પરની મક્કમતાને. એ જ ક્ષણે જયવદનજી પડયાં પચ્ચીસ વર્ષો પહેલાંના એમના પોતાના ભૂતકાળમાં. ત્યારે એ બિરજુ જેવડા હતા અને ચોથા ધોરણમાં ભણતા હતા. ભૂતકાળનો એ પ્રસંગ યાદ આવતાં જ એનો ઉશ્કેરાટ શમી ગયો. છતાંય બિરજુની સામે એકદમ ઠંડા પડવું એને ઠીક લાગ્યું નહિ. એણે ગુસ્સો જાળવી રાખવાની કોશિશ કરતાં કહ્યુંઃ ‘જા હું પણ તને શિક્ષા કરૂં છું. આજે તારે રમવા નથી જવાનું.’ જયવદન ખુરશી પર બેસીને આંખો મીંચી ગયા. પચીસ વર્ષો પહેલાનો એ પ્રસંગ તેમની આંખો સમક્ષ વારંવાર ભજવાતો રહ્યો.
ત્યારે એનું નામ જયુ હતું. જયુનું ગામ નાનકડું હતું. એવી જ નાનકડી ગામની નિશાળ હતી. ગામના મોટાભાગનાં લોકો ખેતી અને પશુપાલનના કામમાં જોડાયેલાં હતાં. જયુ ચોથા ધોરણમાં આવ્યો ત્યારે જૂના શિક્ષકની બદલી થઈ અને નવા શિક્ષક આવ્યા.
નવા શિક્ષકનું નામ રસિકલાલ હતું. ગામલોકો એને ‘રસિક માસ્તર’ કહેતાં. રસિક માસ્તર ઘણા કડક હતા. છોકરાંને સુધારવાની બાબતમાં એ અતિ ઉત્સાહ દાખવતા હતા. ખેડૂતના જે છોકરાં મેલાં કપડાં પહેરીને આવ્યાં હોય એમને રસિક માસ્તર કપડાં બદલવા માટે ઘેર પાછાં મોકલતા. જો કે કપડાંની બીજી જોડના અભાવે ઘણાખરા છોકરાં નિશાળે પાછાં નહોતાં ફરતાં.
રસિક માસ્તર છોકરાંને સખ્ત સજા કરવામાં માનતા. છોકરાં તોફાન કરે કે જૂઠું બોલે તો એ છોકરાંને અંગૂઠા પકડાવતા અને ફૂટપટ્ટીથી ફટકારતા. માસ્તર વિદ્યાર્થીઓને મારે એમાં ગામલોકોને પણ કશું અજુગતું લાગતું નહીં.
જોકે એક વખત રસિક કેટલીક છોકરીઓને એક કલાક સુધી અંગૂઠા પકડાવ્યા હતા. એને લીધે છોકરીઓ માંઢ માંડ ઘેર પહોંચી હતી. આ કારણે છોકરીઓના મા-બાપે રસિક માસ્તરને ઠપકો પણ આપ્યો હતો. છતાંય રસિક માસ્તરમા ખાસ ફરક પડયો નહોતો.
જ્યારે ઉનાળાના ધગધગતા દિવસો આવ્યા ત્યારે ફેરિયાઓ કુલ્ફીનાં ઢબલાં લઈને ‘ઠંડી કુલફી મલાઈ’ની બૂમો પાડતાં ગામમાં ફરવા માંડયા. છોકરાઓ કુલ્ફી માટે કજિયા કરીને મા-બાપ પાસેથી પૈસા લઈને દોડવા લાગ્યા. રસિક માસ્તરે નિશાળમાં ખૂબ જ સખત શબ્દોમાં છોકરાઓને કહી દીધું કેઃ ‘કુલફી ખરાબ પાણીમાંથી બનતી હોય છે માટે કોઈએ ખાવી નહિ. જે કોઈ કુલફી ખાતું જોવાં મળશે એને હું શિક્ષા કરીશ.’ ત્યારથી જે કોઈ છોકરૂં કુલફી ખાતું એ ડરતાં ડરતાં અને રસિક માસ્તરથી સંતાઈને ખાતું. કોઈ છોકરૂં બજાર વચ્ચે કુલફી ખાવાની હિંમત કરતુ નહીં.
આવા જ એક દિવસે જયુ બપોરની રિસેસ ભોગવીને નિશાળમાં પાછો ફર્યો કે તુરત જ રસિક માસ્તરે એને બોલાવ્યો અને સવાલ કર્યો કે ‘કેમ, કેવી લાગી કુલ્ફી?’
જયુ તો રસિક માસ્તરના આ સવાલથી હેબતાઈ જ ગયો. એ કશો જવાબ આપે તે પહેલાં તો એક તમાચો એના ગાલ પર પડી ગયો.
‘મેં કેટલી વાર કહ્યું હતું કે કોઈએ કુલ્ફી ખાવાની નથી. કહ્યું હતું કે નહિ?’ રસિક માસ્તરના અવાજથી આખી નિશાળનાં બધાં છોકરાં બીકના માર્યાં અદબ વાળી ગયાં.
‘હા.’ જયુએ રૂંધાતા અવાજે જવાબ આપ્યો.
‘તો કેમ ખાધી? માંદા પડવું છે?’
‘પણ સાહેબ, મેં નથી ખાધી?’
‘એમ? ખોટું બોલે છે? રિસેસમાં બજાર વચ્ચેથી કુલફી ખાતું ખાતું તારી ખઢકીમાં કોણ ગયું હતું?’
‘એ હું નહોતો સાહેબ, મારા ફૈબાનો છોકરો આફ્રિકાથી આવ્યો છે એ હતો.’
‘વાહ! મને ઊંઠાં ભણાવે છે? આફ્રિકાથી આવ્યો હોય એ તારા જેવો ન હોય.’
જયુને કહેવાનું મન થઈ આવ્યું કે સાહેબ એ તો એની બાને ઢોકરી કહે છે અને ક્યારેક ગાળો પણ બોલે છે. પરંતુ સાહેબ એની કોઈ વાત સાંભળવા માટે તૈયાર જ નહોતા. સાહેબ ધમકાવતા રહ્યા કેઃ ‘કુલફી ખાધી છે એ વાત કબૂલ કર’ અને જયુ રઢતાં રઢતાં બચાવ કરતો રહ્યો કે ‘મેં નથી ખાધી સાહેબ. સાચું કહું છું.’ છેવટે સાહેબે જયુને નિશાળ છૂટે ત્યાં સુધી ઊંભાં રહેવાની શિક્ષા કરી. એમણે એવું પણ કહ્યું કેઃ ‘જો ભૂલ કબૂલ કરી લઈશ તો બેસાઢી દઈશ.’ જયુ નિશાળ છૂટે ત્યાં સુધી ઊંભો રહ્યો.
એ ઘેર પહોંચ્યો તે પહેલાં આ વાત એના ઘરે પહોંચી ગઈ હતી. જયુની બા તો એકદમ ઉકળી ઊંઠી. ‘એ નવી નવાઈનો ગામને સુધારવા આવ્યો છે! અમે તો વરસોથી અમારા છોકરાને કુલફી ખાવા નથી દેતાં. એ ખોટું નામ શાનો લે?’ એમણે જયુના બાપાને કહ્યું પણ ખરૂં કે ‘જાવ. અત્યારે જ માસ્તરને ઠપકો દઈ આવો.’
પરંતુ જયુના બાપાએ ઠાવકાઈથી જવાબ આપ્યોઃ ‘માસ્તરે જે કાંઈ કર્યું છે તે આપણા છોકરાના ભલા માટે કર્યું છે. એની ગેરસમજ થઈ છે તે જુદી વાત છે.’
ને પછી જયુ રમવા નીકળ્યો ત્યારે બીજા છોકરાઓ તેને ચીડવવા લાગ્યા કેઃ ‘કેમ? કેવી લાગી કુલફી?’ દિવસો સુધી જયુ એ વાત ભૂલ્યો નહીં અને દિવસો સુધી રસિક માસ્તર એને જૂઠાબોલા છોકરા તરીકે ઓળખાવતા રહ્યા અને નાનીમોટી ભૂલો બદલ શિક્ષા કરતા રહ્યા.
‘ને આજે જ્યારે મારો જ છોકરો એવી આફતનો સામનો કરી રહ્યો છે ત્યારે હું પોતે શું કરી રહ્યો છું?’ ભૂતકાળમાંથી વર્તમાનમાં પાછા ફરેલા જયવદને પોતાની જાતને જ સવાલ કર્યો. જયવદને આંખો ખોલીને જોયું તો બિરજુ સામેના મેદાનમાં રમતા છોકરાંઓને બારીમાંથી જોઈ રહ્યો હતો.
‘તમને નથી લાગતું કે તમે બિરજુ તરફ વધુ પઢતા આકરા થઈ રહ્યા છો?’ જયવદનની પત્નીએ ચાનો કપ મૂકતાં પૂછ્યું. જયવદને જવાબમાં સંમતિસૂચક ડોકું હલાવ્યું.
‘બિરજુ બેટા, અહીં આવ જો.’ જયાવાદાને બૂમ પાડી. બિરજુએ જયવદનના અવાજમાં રહેલી લાગણીને પકડી. એના ચહેરા પરથી ઉદાસીની વાદળી હટી ગઈ. એની આંખોમાં ચમક આવી ગઈ. એનો ચહેરો હસુ હસુ થવા લાગ્યો. એ ઝડપથી આવીને જયવદનની સામે ઊંભો રહ્યો.
‘તેં ખરેખર પાટલી નહોતી પછાડીને?’ જયવદને વહાલપૂર્વક બિરજુને પૂછ્યું.
‘એકદમ સાચું કહું છું પપ્પા. મેં ખરેખર પાટલી નહોતી પછાડી’ બિરજુએ પૂરી મક્કમતાથી જવાબ આપ્યો.
‘તો પછી કોણે પછાડી હતી?’
‘મારા કલાસમાં રાકેશ કરીને એક છોકરો છે. એણે પછાડી હતી.’
‘તો તેં તારાં સરને એનું નામ કેમ ન આપ્યું?’
‘મને થયું કે એવી ચાડી શું કામ ખાવી જોઈએ? તમે જ કહ્યું હતું ને કે કોઈની ચાડી નહીં ખાવાની.’ જયવદનને થયું કે બિરજુના ગાલ પર પ્રેમથી હાથ ફેરવી લઉં. તેને છાતી સરસો ચાંપી દઉં. પણ તેઓ એવું ન કરી શક્યા. તેમણે બિરજુના ખભા પર હાથ મૂકીને માત્ર એટલું કહ્યું કે : ‘તેં બરાબર કર્યું છે. ગમે તે થાય. ખોટી ભૂલ કબૂલ નહિ કરવાની.’
‘ને ખોટી માફી પણ નહીં માંગવાનીને પપ્પા?’
‘હા. હવે તું રમવા જી શકે છે.’ જયવદને હળવા થતાં કહ્યું.
બિરજુ કૂદકા મારતો ઘરની બહાર નીકળી ગયો.
જયવદન પચીસ વર્ષો પહેલાં થયેલાં અન્યાયનો બદલો આજે પોતે લીધો હોય એવાં સંતોષથી ચાના ઘૂંટડા ભરવા લાગ્યો.
