ૐ નમઃ શિવાય
આ પંચાક્ષર મંત્ર અથવા પવિત્ર જાપ મહાશિવરાત્રીના દિવસે વહેલી સવારથી દરેક હિંદુ ઘરોમાં શિવને નમસ્કાર કરવા માટે કે રીઝવવા માટે સરળતાથી સાંભળી શકાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે મહા શિવરાત્રી અથવા 'શિવની મહાન રાત્રિ' પર, મહાદેવે વૈશ્વિક નૃત્ય- તાંડવ નૃત્ય કર્યું હતું અને શક્તિ (પાર્વતી) સાથે પરિણિત થયા હતા કે શક્તિ સ્વરૂપમાં પરિવર્તિત થયા હતા. તેથી, આ લગ્ન દિવસ ખૂબ જ આનંદ સાથે ઉજવવામાં આવે છે.
શિવના ભક્તો:
શિવને પાણી, દૂધ, બીલીનું ફળ અથવા બિલ્વપત્ર અથવા સોનેરી સફરજન અર્પણ કરો, આખો દિવસ ઉપવાસ રાખો, ઓમ નમઃ શિવાયનો જાપ કરો તપશ્ચર્યા કરો (ખોટા કાર્યો માટે પસ્તાવો કરો) અને જીવનનું સર્વોચ્ચ મેળવવા માટે, મહાદેવનું સ્મરણ કરીને ધ્યાન કરો.
મહાશિવરાત્રી - ભગવાન શિવની ઉત્તમ રાત્રિ
શિવમહાશિવરાત્રી શબ્દ ત્રણ શબ્દોથી બનેલો છેઃ મહા (મહાન), શિવ (ભગવાન શિવ), અને રાત્રી (રાત્રિ). ઉત્સવની ઉજવણી કરવા માટે, લોકો રાત્રે આનંદ કરે છે, શિવની સ્તુતિ કરે છે અને શ્લોકો બોલે છે. આખી રાત જાગરણ કરો અને ભગવાન શિવના આદરમાં જાગતા રહો.
મહાશિવરાત્રીનું મહત્વ અથવા ભગવાન શિવનો ખાસ દિવસ
મહા શિવરાત્રી શિવનો પ્રિય દિવસ હોવાથી ભક્તો તેને, વિનાશના દેવને પ્રસન્ન કરવા માટે સૌથી યોગ્ય દિવસ માને છે. તેઓ તેમના ધામ સુધી પહોંચવા અને ભૂતકાળના પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે, જન્મ અને મૃત્યુના ચક્રમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે તેને પ્રસન્ન કરવા પૂજા કરે છે. ભક્તો આ શુભ દિવસ દ્વારા મોક્ષ અથવા મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાનો માર્ગ શોધવાનો પ્રયાસ કરે છે. શિવ-પુરાણ અનુસાર, આધ્યાત્મિક વિકાસમાં તેનું મહત્વ છે. ભક્તો આ પૂજાને એટલી શુભ માને છે કે તેઓ તેને અશ્વમેધ યજ્ઞના આયોજનની સમકક્ષ ગણે છે.
મહાશિવરાત્રી વ્રત
મહાશિવરાત્રિ વ્રત પાછળની પૌરાણિક કથા કહે છે કે એક દિવસનો ઉપવાસ કર્યા પછી અને ખોરાક ન ખાધા પછી, ભક્ત કુદરતી શક્તિઓને નિયંત્રિત કરવાનું શીખે છે અને તેને જાળવી રાખવાનું કાર્ય કરે છે:
રજસ ગુણ: ગતિ, જુસ્સો, ઊર્જા, ક્રિયા અને જાળવણી સંબંધિત ગુણોનું બળ
તમસ ગુણ: ક્રિયાના પ્રતિકાર, જડતા, ઉદાસીનતા અને વિનાશ સંબંધિત ગુણોનું બળ
એવું પણ માનવામાં આવે છે કે સર્વશક્તિમાનના ચરણોમાં સંપૂર્ણ ભક્તિના એકમાત્ર ધ્યાન સાથે એક દિવસ પસાર કર્યા પછી, ભક્ત રજસના જન્મદાતા પરિબળો: ક્રોધ, વાસના અને ઈર્ષ્યાને વશ થવું વગેરેને અવગણી શકે છે.
આખી રાત જાગરણ દ્વારા તે તમસની દુષ્ટતાઓ પર વિજય મેળવે છે અને તેના પર પ્રભુત્વ મેળવે છે.
મહાશિવરાત્રી વ્રત વિધાન
મહાશિવરાત્રિના એક દિવસ પહેલા, વિવાહિત અને અપરિણીત બંને મહિલાઓ પૂર્વ-દિવસની ધાર્મિક વિધિ તરીકે મહેંદી લગાવે છે.
મહાશિવરાત્રી પૂજાના તિથિ અને સમય (મૂહુર્ત)
મહાશિવરાત્રી દર ફાલ્ગુન-કૃષ્ણ-ત્રયોદશી (અંધારી તેરસ) અથવા ફાલ્ગુન-કૃષ્ણ-ચતુર્દશી (અંધારી ચૌદસ)ના રોજ ઉજવવામાં આવે છે. પ્રાદેશિક ભાષામાં, હિન્દુ કેલેન્ડરના 13મા અને 14મા દિવસોને અનુક્રમે ફાલ્ગુન વદી તેરસ અને ફાલ્ગુન વદી ચૌદસ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
હિન્દુ કેલેન્ડર મુજબ, કૃષ્ણ પક્ષ એ અસ્ત થતા ચંદ્રનો સમયગાળો છે, જેને કૃષ્ણ પક્ષ માનવામાં આવે છે. આ દિવસ ગ્રેગોરિયન કેલેન્ડરના ફેબ્રુઆરી અથવા માર્ચમાં આવે છે કારણ કે ફાલ્ગુન આ મહિનાઓને અનુરૂપ છે. દિવસને શિવરાત્રી, શિવરાત, શિવારાત્રી તરીકે પણ ઉલ્લેખવામાં આવે છે અને તે ચંદ્રવિહીન રાત્રિ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
આ દિવસે શિવપૂજા (પૂજા) કરવા માટેનો આદર્શ સમય એ નિશિતા કલા માનવામાં આવે છે જ્યારે પૃથ્વીને લિંગના રૂપમાં ભગવાન શિવની હાજરીથી આશીર્વાદ મળે છે અને તેથી જ પૂજાને લિંગોદ્ભવ પૂજા કહેવામાં આવે છે.
મહાશિવરાત્રી પૂજાવિધિ (શિવ પુરાણ અનુસાર)
આ દિવસે ભક્તે સૂર્યોદયે સ્નાન કરવું જોઈએ, તે માટે પવિત્ર નદી- ગંગાના પાણીને પ્રાધાન્ય આપવું જોઈએ. આ સ્નાનમાં ભગવાન શિવ, ભગવાન વિષ્ણુ અને સૂર્ય ભગવાનની પ્રાર્થનાનો સમાવેશ થાય છે. આ એક સામાન્ય શુદ્ધિકરણ સંસ્કાર છે જે હિન્દુઓ તમામ પવિત્ર તહેવારો અને ઉજવણીઓ ઉપર કરે છે. સ્વચ્છ કપડાં પહેર્યા પછી, વધુ પરંપરાગત પૂજા પ્રક્રિયા માટે મંદિરની મુલાકાત લેવામાં આવે છે.
શરીરને શુદ્ધ બનાવવા માટે, વ્રત ધારણ કરનારા ભક્તો સૌપ્રથમ કાળા તલમાં પાણી ઉકાળે છે, અને પછી મંત્રોચ્ચાર કરીને તેનાથી સ્નાન કરે છે. સ્વચ્છ કપડાં પહેર્યા પછી, નજીકના મંદિરમાં પૂજા કરવામાં આવે છે.
આ દિવસે વધુ એક રિવાજ અનુસરવામાં આવે છે, જેમાં આગની આસપાસ ત્રણ ટાયરનું પ્લેટફોર્મ બનાવવામાં આવે છે. ઉપર, મધ્ય અને નીચેનાં પાટિયાં અનુક્રમે સ્વર્ગ-લોક (સ્વર્ગ), અંતરીક્ષ-લોક (અવકાશ) અને ભૂ-લોક (પૃથ્વી) દર્શાવે છે. સર્વોચ્ચ તળિયા પર, વિનાશક મહાદેવ-રુદ્રના 11 સ્વરૂપોનું પ્રતિનિધિત્વ કરવા માટે 11 કળશ (કલશ)મૂકવાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. ભગવાન શિવના માથાનું પ્રતીક કરવા માટે, એક અખંડ નાળિયેર મૂકવામાં આવે છે; છોતરાં મહાદેવના વાળની જટાઓનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. સમગ્ર સેટ-અપ બિલ્વપત્રથી શણગારવામાં આવે છે.
શિવ અભિષેક (શિવ સ્નાન)
શિવ-લિંગના અભિષેક (પવિત્ર સ્નાન) માટે, છ પ્રકારના દ્રવ્ય (પ્રવાહી)નો ઉપયોગ શિવને પ્રસન્ન કરવા "શ્રી રુદ્રમ, ચમકમ અને દશા શાંતિ:!" ના ઉચ્ચાર સાથે કરવામાં આવે છે.
દ્રવ્યો અને પૌરાણિક મહત્વ
શુદ્ધ દૂધ ભલાઈ અને શુદ્ધતાનું પ્રતીક છે.શુદ્ધ દહીં સંતાન અને ધનનું પ્રતીક છે. મધ મીઠી વાણીનું પ્રતીક છે. ઘી વિજયનું પ્રતીક છે. ખાંડ સુખનું પ્રતીક છે. પાણી શુદ્ધતાનું પ્રતીક છે.
મહાશિવરાત્રી - ધાર્મિક વિધિ
આ દિવસે માત્ર શંકરજી (ભગવાન શિવ) જ નહીં પરંતુ ગણેશજી અને નંદીની પણ પૂજા કરવામાં આવે છે. તેઓ નંદી-ગણ તરીકે પણ ઓળખાય છે. એવું માનવામાં આવે છે કે નંદી ગણ એ ભોલેનાથ શંકરના સૌથી મહાન ભક્તો છે અને શિવજી તેમના મહાન ભક્ત (ભક્ત)ને પૂજતા હોવાથી, લોકો શિવજીને પ્રસન્ન કરવા માટે તેમની પણ પૂજા કરે છે. શિવજીના પુત્ર હોવાને કારણે અને બધાં દેવતાઓમાં સૌ પ્રથમ પૂજાતા હોવાથી ગણેશજીની પણ પૂજા કરવામાં આવે છે.
દર ત્રણ કલાકે આખા દિવસ અને રાત્રિ દરમિયાન શિવ-લિંગની પ્રહર પૂજા કરવામાં આવે છે. ઓમ નમઃ શિવાય મંત્રનો જાપ કરતા ઘંટના અવાજ સાથે પૂજા થતી હોય છે. મંત્ર, પાંચ પ્રવાહી સાથે સ્નાન અને સદ્ગુણના પ્રતિનિધિત્વ તરીકે સિંદૂર લગાવવું એ મહાશિવરાત્રી પૂજાના અનિવાર્ય અંગો છે.
ભગવાન શિવને પ્રસન્ન કરવાના અન્ય ઉપાયો
બીલીપત્ર અથવા બિલ્વના પાંદડા: આને શિવલિંગની ટોચ પર ત્રણ પાંદડાની દાંડીમાં મૂકવામાં આવે છે. બિલ્વપત્ર એ બિલી વૃક્ષ અર્થાત્ એગલ માર્મેલોસ નામના વૃક્ષના પાંદડા છે અને તેને વુડ એપલ અથવા મેરેડુ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
ભક્તો માને છે કે આ પાંદડાઓમાં દેવી લક્ષ્મીનો વાસ છે. કેટલાક લોકો તેને ઠંડકની અસરો સાથે સાંકળે છે કારણ કે ભગવાન શિવને ગરમ સ્વભાવના દેવતા માનવામાં આવે છે.
બોર (જુજુબ ફળ): તે આયુષ્ય અને ઇચ્છાઓની પરિપૂર્ણતા દર્શાવે છે.
સોપારીના પાન: દુન્યવી આનંદની તૃપ્તિને દર્શાવવા માટે.
માળા: શિવલિંગની આસપાસ ફૂલો અને પાંદડાની માળા ચઢાવવામાં આવે છે.
દીવો-અગરબત્તી : દીપ જાગૃતિ અને જ્ઞાનની પ્રાપ્તિનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. અગરબત્તીઓનો ઉપયોગ સુગંધ ફેલાવવા માટે થાય છે જે આસપાસના વાતાવરણને સુખદ અને પવિત્ર બનાવે છે.
બીજા દિવસે સવારે પ્રસાદ (ભગવાનને ચઢાવવામાં આવેલ ખાદ્યપદાર્થો) ખાઈને ઉપવાસ છોડવામાં આવે છે.
કેટલીક જગ્યાએ, પંચગવ્ય: દહીં, દૂધ, માખણ, ગૌમૂત્ર અને છાણ સાથે શિવલિંગને સ્નાન કરાવી પૂજાની શરૂઆત થાય છે.
ઘરમાં થતી મહાશિવરાત્રીની પૂજા
મહાશિવરાત્રીની પૂજામાં, લોકો પિત્તળના વાસણમાં પાણી અને દૂધનું મિશ્રણ લે છે. પછી નીચેની પૂજા સામગ્રી સાથે પ્લેટ તૈયાર કરવામાં આવે છે:
પતાસા: પરંપરાગત ભારતીય મીઠાઈઓ
ગોળ: ગળ્યો પદાર્થ
રોલી-કંકુ: લાલ પાવડર, કપાળ પર તિલક નામનું પવિત્ર લાલ ચિહ્ન કરવા માટે વપરાય છે
અક્ષત: ચોખા
નાડાછડી: રંગબેરંગી (સામાન્ય રીતે લાલ, પીળો, નારંગી અને લીલા રંગના ઘણા પાતળા દોરાઓથી બનેલો) દોરો જેને રક્ષા-સૂત્ર કહેવાય છે (રક્ષણનું આવરણ)
ધૂપબત્તી: અગરબત્તી
દીવો: દીપક ઉપરાંત સિક્કા, સોપારી, લવિંગ, એલચી, ફળો અને ફૂલો, બીલીપત્ર, ધતુરો, આંકડો, દૂર્વા, ચંદન (તેના વિકલ્પે હળદર) વગેરેનો પૂજા માટે ઉપયોગ કરી શકાય છે.
ભગવાન ગણેશ, શિવજી, દેવી પાર્વતી, ભગવાન બ્રહ્મા અને ગાયને દર્શાવતી પાંચ મૂર્તિ અથવા પ્રતીક પથ્થરો અથવા સોપારી ગોઠવીને સ્થાપનની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ ધાર્મિક વિધિઓ પૂર્ણ કર્યા પછી, લોકો જમણા હાથમાં અક્ષત વિષમ સંખ્યામાં (3, 5, 7 દાણા) લે છે અને કથા (ધાર્મિક વાર્તા) સાંભળે છે.
મહાશિવરાત્રી પૂજા અને પૌરાણિક કથા
સ્નાન, ધ્વનિ, ગંધ, પ્રકાશ અને અન્ય અર્પણો બધી ઇન્દ્રિયોને જાગૃત કરવા અને પવિત્રતા તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરવા માટે પ્રસ્તુત કરવામાં આવે છે. તે એક અર્થમાં એવું બ્રહ્માંડ બનાવે છે જેમાંથી આપણું સર્જન થયું છે.
જ્યારે અનુયાયીઓ શિવલિંગને પાણી અને દૂધથી સ્નાન કરે છે, ત્યારે તેઓ માને છે કે ભગવાન શિવ શાણપણ આપશે અને તેમના પાપોને ધોઈ નાખશે.
જ્યારે બીલી અથવા બિલ્વપત્રને પૂજામાં અર્પણ કરવામાં આવે છે કારણ કે તેઓ પ્રકૃતિમાં ઠંડક ધરાવતા હોય છે, ત્યારે એવું માનવામાં આવે છે કે મહાદેવ સંસારની સળગતી અગ્નિને ઓલવી દેશે અને તેમને જુદીજ દુનિયામાં લઈ જશે. ભક્તો નિર્વાણની ઝંખના કરે છે જે પરમ શાંતિની સ્થિતિ છે અને પુનર્જન્મના વર્તુળની બહાર છે.
બે ઘડા ચઢાવો: શિવરાત્રીની ધાર્મિક વિધિ અને પૌરાણિક કથા
જો કોઈ માતાને પુત્ર હોય અને તેના પુત્રના લગ્ન થયા હોય, તો તેણીએ "બે ઘડા ચઢાવો" નામની આ વિધિ કરવી જોઈએ જેનો અર્થ થાય છે "બે ઘડા અર્પણ કરવા".
માટીના બનેલા એક ઘડામાં પાણી ભરવામાં આવે છે. તેના પર એક ચોખ્ખો કળશ કે વાસણ રાખવામાં આવે છે. આ વાસણ ઉકાળેલા દૂધથી ભરેલું હોય છે.
આ બે ઘડા માતાની ભાભી અથવા પાડોશી અથવા કોઈ પણ બ્રાહ્મણ મહિલા દ્વારા માથા પર લેવામાં આવે છે.
માતા થાળીમાં પૂજાની વસ્તુઓ લે છે અને તે સ્ત્રી સાથે ચાલે છે. તેઓ બધા એકસાથે ભગવાન શિવના મંદિરે જાય છે.
કેટલાક લોકો આને ભવ્ય સમારંભ તરીકે ઉજવે છે. તેઓ નજીકની મહિલાઓને પણ આમંત્રિત કરે છે અને મંદિર સુધીના રસ્તે ઢોલ વગાડવામાં આવે છે. મહિલાઓ તેમના દેવતાને ખુશ કરવા ધાર્મિક ગીતો (લોકગીતો) ગાય છે.
મંદિરમાં પહોંચ્યા પછી, શિવજી પાસે બંને પાત્રો મૂકવામાં આવે છે અને દૂધ અને પાણીનું મિશ્રણ ધરાવતા પાત્રનો પૂજા માટે ઉપયોગ કરવામાં આવે છે.
પૂજા પૂર્ણ કર્યા પછી તે મહિલાઓ ધાર્મિક ગીતો ગાતી તેમના ઘરે પરત ફરે છે, અને બધાંને પતાસા વહેંચે છે. ઢોલ વગાડનાર વ્યક્તિને પૈસા આપવામાં આવે છે અને ઘરે પહોંચ્યા પછી તેને મંદિરમાંથી મુક્ત કરવામાં આવે છે. કેટલીકવાર, ઘરે પાછા આવ્યા પછી તેને વિદાય પણ આપવામાં આવે છે.
મહાશિવરાત્રી પર શું કરવું જોઈએ અને શું ન કરવું જોઈએ
શું કરવું જોઈએ
ફરાળ કે ફલાહાર:- એવા ખાદ્ય પદાર્થો કે જે નાસ્તો નથી તે લઈ શકાય છે. આ ખોરાકમાં બટેટા, ગાજર, હલવો વગેરે શામેલ છે. મીઠી વાનગીઓમાં સાબુદાણા અથવા સામાની બનેલી ખીરનો પણ સમાવેશ થાય છે. આ ઉપવાસમાં જે અન્ય ખાદ્યપદાર્થો લઈ શકાય છે તેમાં બટેટાની સૂકીભાજી, વેફર, ફરાળી પુરી, ફરાળી દહીંવડા, તળેલી ચિપ્સ, બદામ અને ફળો છે.
અહીં, ઉપવાસ રાખનારા લોકોએ એક વાતનું ધ્યાન રાખવાનું છે કે, તેઓ ફરાળ તરીકે જે પણ વાનગી ખાય છે તે સિંધાલૂણ, કાળા મરી, અને શિંગોડા અથવા રાજગરાનો લોટમાંથી બનેલું હોય. મહિલાઓ આ ફરાળ માત્ર એક જ વાર લે છે, જ્યારે બાળકો અને વૃદ્ધો બે વખત ખાઈ શકે છે. આધુનિક યુગમાં, લોકો એક વખત ફરાળ લે છે અને એક વખત ભોજન. કેટલાક ઉપવાસ રાખે છે, અને કેટલાક માત્ર પૂજા કરે છે.
શું ન કરવું જોઈએ
આ દિવસે દક્ષિણા (દાન) આપવામાં આવતું નથી. હળદર, જીરું, હિંગ, અને અનાજ પ્રતિબંધિત હોવાનું માનવામાં આવે છે. અનાજ અથવા તેના લોટ અને સફેદ મીઠાનો ઉપયોગ કરીને ફરાળ ન બનાવવું જોઈએ.
મહાશિવરાત્રીની વાર્તા
આ શુભ દિવસ સાથે ઘણી પૌરાણિક કથાઓ સંકળાયેલી છે, પરંતુ સૌથી વધુ માનવામાં આવતી એક કથા એ શિવ અને શક્તિના જોડાણની છે. એવું કહેવાય છે કે ભગવાન શિવ તેમના સૌથી વિનાશક સ્વરૂપ - રુદ્ર અને વૈશ્વિક નૃત્ય- તાંડવ કરતા હતા. આ નૃત્ય વિનાશ, આદિકાળનું સર્જન અને સંરક્ષણનું પ્રતીક છે. તેઓએ એક મુદ્રા લીધી અને શક્તિમાં પરિવર્તિત થયા. આ દિવસને તહેવાર તરીકે ઉજવવામાં આવે છે અને શિવ અને શક્તિના લગ્ન દિવસ તરીકે ઉજવવામાં આવે છે.
સ્ત્રીઓ માટેનો ઉત્તમ તહેવાર - મહાશિવરાત્રી
મહાશિવરાત્રી પરણેલી મહિલાઓ માટે વિશેષ મહત્વનો તહેવાર છે. તેઓ દેવી પાર્વતી (શક્તિ અથવા ગૌરી)ની પૂજા કરે છે કારણ કે તે સૌભાગ્ય (પતિ), વૈવાહિક આનંદ તથા સમૃદ્ધ અને લાંબુ લગ્નજીવન આપનારાં હોવાનું માનવામાં આવે છે. મહિલાઓ તેમના પતિ અને બાળકોની સુખાકારી માટે પ્રાર્થના કરે છે.
તે અપરિણીત કન્યાઓ માટે સમાનરૂપે મહત્વ ધરાવે છે કારણ કે આ રીતે તેઓ શિવ જેવા આદર્શ પતિ માટે પ્રાર્થના કરે છે.
મહાશિવરાત્રી મંત્ર અને શિવના પ્રચલિત નામો
શિવ મહામૃત્યુંજય મંત્ર એવા સ્પંદનો બનાવે છે, જે કોઈપણ દુષ્ટ શક્તિને દૂર કરી શકે છે અને વ્યક્તિને મૃત્યુના મુખમાંથી પણ પાછો લાવી શકે છે.
મંત્ર:-
ૐ ત્ર્યંબકમ્ યજામહે સુગંધિમ્ પુષ્ટિવર્ધનમ્
ઉર્વારુકમિવબંધનાત્ મૃત્યોર્મુક્ષીય મામૃતાત્
અર્થ:- સમસ્ત સંસારના પાલનહાર ત્રિનેત્રવાળા ભગવાન સદાશિવજીનું અમે ધ્યાન ધરીએ છીએ, આરાધના કરીએ છીએ. સમસ્ત વિશ્વમાં સૌરભ ફેલાવનાર ભગવાન શંકર મૃત્યુથી ન કેવળ મોક્ષથી અમને મુક્તિ અપાવો.
ભગવાન શિવનું સ્મરણ કરતી વખતે ઉચ્ચારવામાં આવેલા નામો
ત્રિદેવ 'બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ'માંથી એક શિવ, શિવને 1008 થી વધુ નામોથી પૂજવામાં આવે છે, જે ભોલેનાથ, મહાદેવ, શિવ, શંકર, શંભુ, મહેશ, રુદ્ર, મહેશ્વર, સોમ, ભૈરવ, ભૂતેશ્વર, પ્રજાપતિ, ગિરિજાપતિ, ચંદ્રપાલ, ચંદ્રપ્રકાશ, ગંગાધરા અને કૈલાશનાથ તરીકે લોકપ્રિય છે.
