સરસ્વતીચંદ્ર
ભાગ : ૨
ગુણસુંદરીનું કુટુંબજાળ
ગોવર્ધનરામ માધવરામ ત્રિપાઠી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as NicheTech / MatruBharti.
MatruBharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
NicheTech / MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
પ્રકરણ ૫
ગુણસુંદરી-(અનુસંધાન)
“જગ ! રૂપ ઘરે તું નવાં જ નવાં.” -કુસુમમાળા
સૂતકને લીધે ઘરમાં કોઇ ઠેકાણે સ્પર્શ થાય અને ન હતું; અને બીજા લોકના ઘરમાં તો કોરાં વાસણ, કપડાં વગેરેને અડકાતું, પણ આ ઘરમાં તે ધર્મલક્ષ્મી એટલું પણ થવા ન દેતાં. આવી રીતે મળતો અવકાશ ગુણસુંદરી બીજી રીતે રોકવા લાગી.
ઘણુંખરું તો આખા ઘરમાં સૌ માણસના મનની સ્થિતિ જાણવામાં તે રોકતી. માનચતુરની ઓરડીમાં એ કેટલોક વખત ગાળવા લાગી; ડોસાની નાનપણથી તે અત્યાર સુધીની અથ-ઇતિ પૂછતી; એ નિમિત્તે આ ઘરમાં ડોસાાને શું શું ઓછુંવત્તુ પડે છે, તેને શા શાં સંતોષઅસંતોષ છે, વિદ્યાચતુર અને પોતાને વિષે ડોસો શા શા વિચાર રાખે છે, વગેરે વાતો પૂછી પૂછી ડોસાના મનના ઊંડા ઊભરા બહાર કઢાવતી, તેની ઇચ્છાઓ જાણી લેતી, તેના મનને સંતોષ વળાવતી, પોતાની અને પતિથી થાય એવી બાબતમાં ડોસાની ઇચ્છા પૂર્ણ કરવા વચન આપતી, ઘરનાં બીજાં માણસ ઉપરનો ઉકળાટ ડોસો કાઢે તેને શાંત પાડતી, પોતાના અને પતિના ઉપર કાંઇ અમળાટ છે કે નહીં તે જાણી લેવા ચતુરાઇથી એવો પ્રયત્ન કરતી કે ડોસો જાણી જાય નહીંને પોતાનો અર્થ સિદ્ધ થાય, કાંઇ પણ અમળાટ અનુમાન સરખાથી માલૂમ પડે તો પોતાના ઉપર વિશ્વાસ બેસાડી ખુલાસો કરતી, અને એવા એવા અનેક પ્રકારથી ગુણસુંદરીની બુદ્ધિ અને પ્રીતિએ ડોસાને વશ કરી નાખ્યો, શાંત કરી દીધો, સંતોષ વળવા દીધો, અને તોફાની મહાસાગરના જેવા ક્રોધને લીધે જેનો રોગ મટતાં મટતાં ઊપડતો હતો એવા ડોસાને મન અને તનની શાંતિને માર્ગે ચડાવ્યો. એકલા ડોસાને નહીં પણ ઘરનાં સર્વ માણસોને તેણે આમ વશ કરી દીધાં. ધર્મલક્ષ્મી પૂજા કરે ત્યારે તેની પાસે બેસે, દુઃખબા રસોઇ કરે ત્યારે તેની પાસે બેસે, ચંચળ બપોરે નવરી પડે ત્યારે તેની સાથે બેસે, ચંડિકા એકલી પડે ત્યારે તેની સાથે બેસે, ઘરમમાં સૌ નાનાંમોટાં છોકરાંને પણ કદી કદી પોતાની આસપાસ એકઠાં કરી તેમને કંઇ કંઇ પૂછે, કંઇ કંઇ ઉપદેશ કરે. કંઇ કંઇ વિનોદ આપે, અને આવી રીતે કુટુંબનાં સર્વ માણસોમાં મોટા સાથે મોટી અને નાનાં સાથે નાની થઇ જે સાધનથી ડોસાને વશ કરી લીધો તે જ સાધનથી ઘરમાં સર્વ માણસોને ગુણસુંદરીએ થોડી જ કાળમાં વશ કરી લીધાં. ગુણસુંદરી પાસે સૌ પોતપોતાની વરાળ કાઢવા લાગ્યાં, સૌ એને પોતાની માનવા લાગ્યાં, દરેક જણનાં ચારે હાથ એના પર થયા, એને ખુશી રાખવી એવો સૌનાં અંતરમાં ભાવ થયો, એનું દિલ દુખાય નહીં એની સ્સૌને થોડીઘણી ચિન્તા રહેવા લાગી, અને થોડોક વખત ગુણસુંદરી ઘરમાં સૌ વેરાયેલા મણકાની માળા જેવી બની ગઇ. આ સુખસ્વપ્ન ઓથાર વગરનં ન હતું, અંત વગરનું પણ ન નીવડ્યું.
એક દિવસ બપોરે એકલી બેઠીબેઠી પોતાના ઘરના ઇતિહાસનો તે વિચાર કરતી હતી. બાલ્યાવસ્થાનાં સુખદુઃખ સાંભર્યાં. ઊગતી જુવાનીમાં પતિનું મન સમજાતું ન હતું અને પતિ સાથે એ વાતમાં ભેદભાવ હતો, તેથી પોતને તીવ્ર વેદના થતી, પતિની જ કૃપાથી એ વેદના મટવા વારો આવ્યો. પતિની શાળાની નોકરી હતી ને દંપતી એકલાં રહેતાં તે પ્રસંગે પોતાનો અભ્યાસ ઝપાટાબંધ ચાલતો. ઘરમાં પોતાને કામ થોડું હતું. પતિના અત્યંત પ્રેમનો અનુભવ કરવાનો અવકાશ મળતો, કોઇ જાતની ચિન્તા ન રહેતી, યુવાવસ્થાની વાડી વધારે વધારે ખીલવા લાગી તેમ તેમ શરીરપક્ષીના ભોગવિલાસ અને પંડિત હ્ય્દયના અત્યંત સ્નેહનો વસંત-ઉદય થતો હતો - આ સર્વ વાતો ગમે તેવી પણ અબળાના હ્ય્દયમાં ઉપરાઉપરી ઊભરાવા લાગી. હાલમાં કુટુંબભારની વેટ વહેવામાં એ સર્વ વાતો સ્વપ્ન જેવી થઇ ગઇ લાગી, એ સ્વપ્ન ફરી નહીં જ આવે એવી નિરાશા ક્રૂર લેણદારની પેઠે હ્ય્દયદ્ધારની વચ્ચોવચ ઉમ્મર રોકી બેઠી, અને પાંચપાંચ માસ થયાં પતિ ઘરમાં ને ઘરમાં છતાં તેની સાથે વાત સરખી થઇ શકતી નહોતી તે વિચાર થયો. એ વિચાર થતાં એકાંતે આંખમાં આંસુનાં ટપકાં પડ્યાં તે લોહ્યાં. “અરેરે, સુખી દેખાતી દીકરી ! તારે યે શું માર જેવું થશે?” અમ કહેતાં કહેતાં નાની કુમુદને ઊંચી કરી, પોતાના મુખ આગળ ધરી, કુમુદ જગતમાં જન્મ્યા પછી આ વખતે પહેલવહેલું જ હસી, ગુણસુંદરીએ તેને છાતીસરસી દાબી, દાબતાંદાબતાં માનું હ્ય્દય ભરાઇ આવ્યું, અને સરસ્વતીચંદ્ર અને કુમુદસુંદરી આગળ જતાં એક જ ઘરમાં અત્યંત સ્નેહ છતાં પરાયાં જેવાં રહેવાનાં હતાં તે સૂચવનાર અમંગળ શકુન થતા હોય તેમ દીકરીને છાતીસરખી વધારે વધારે દાબતી ગુણસુંદરી, ઘરમાં પોતાને એકલી જાણી, ન રહેવાયું તેથી મોકળું મૂકી. રોઇ. એ રોઇ તે કોઇએ સાંભળ્યું હોય અને આવતું હોય તેમ પગનો ઘસારો થયો અને ગુણસુંદરી આંસુ લોહી એકદમ ચૂપ થઇ ગઇ.
આજ જરાશંકરમામાને ત્યાં જમવાનું હતું. સૂતકી ગુણસુંદરીને ઘર સોંપી સૌ જમવા ગયાં હતાં એટલે બારણું અમથું વાસી તે એકલી બેઠી હતી. વિદ્યાચતુર કામમાં રોકાયેલો હોવાથી અવકાશે જમવા જવાનો હતો. અવકાશ મળ્યો એટલે એ ઘેર આવ્યો. બારણું ધીમે રહી અડકાવી વાસ્યું ને સાંકળ દીધી તે ગુણસુંદરીએ જાણ્યું નહીં. ઘરમાં બીજા કોઇને ન દેખી પરસાળ ભણી તે આવ્યો. આવતાં આવતાં ગુણસુંદરી રોતી હોય એવો ભણકારો લાગ્યો. અંદર આવ્યો તો એ આંસુ લોહી બેઠી હતી. ઘમે મહિને આજ દંપતી એકાંતમાં મળ્યાં-જાણે ગુણસુંદરીનું દુ-ખ તેનું મન જાણવાના અધિકારીને પોતાની મેળે માલૂમ પડ્યું હોય, ને એ દુઃખમાંથી છોડાવવા સારુ જ છોડાવવાનો અધિકારી આવ્યો હોય એમ અત્યારે વિદ્યાચતુર એને સંભાારી સંભારી રોનારીની પાસે આવ્યો. એને જોતાં હર્ષશોકના હીંચકા પર બેઠેલી પતિવ્રતા હીંચકો બંધ કરી સફાળી ઊઠી, અને પતિનું મુખ જોવાની પણ ઢીલ ખમી શકી નહીં. સૂતકનું સ્મરણ ઊછળતા ઉત્સાહના વેગ આગળ પાછું પડ્યું, હાથમાં બાળકી હતી તેને એ હાથે પોતાની મેળે ભૂમિ પર મૂકી દીધી, અને ચંદ્રકળા મોટા વાદળામાંથી અચિંતી નીકળી આકાશને કંઠે લટકી પડે એમ પરસાળના અંધારામાંથી ઊછળી ગુણસુંદરી વિદ્યાચતુરને કંઠે એકદમ વળગી પડી - લટકી રહી !
પોતાના કંઠથી ચરણ સુધી પળવાર લટકી રહેલી આ મોહનમાળાને હાથ વેડ ઊંચકી લઇ - સંકેલી લઇ - વિદ્યાચતુર હીંચકા ભણી ગયો. આનંદની નૌકા જેવા હીંચકા પર તેને બેસાડી, જોડે પોતે બેઠો, ભૂમિ પરથી બાળકને ઉપાડી હાથમાં લીધું અને હસતે મુખે બોલ્યો : “આજ કાંઇ આમ એકદમ ઊર્મિ ઊછળી આવી ?” ઉત્તર ન દેતાં ગુણસુંદરીએ એક હાથ એના કભા પર મૂક્યો, બીજા વડે એની હથેલી પોતાના મોં પર મૂકી રાખી થોડી વાર પતિને નિહાળી રહી, પછી પતિના બીજા હાથમાં તેના કામના કાગળો હતા તે પોતાના હાથમાં લીધા, અને જુએ છે તો તેમાંના એક ફોડેલા પરબીડિયાની પીઠે પતિના અક્ષરનો લેખ માલૂમ પડ્યો તે વાંચ્યો :
“વિયોગ પામે નાશ, ભુલાતી પ્રીતિ : એમ સૌ કહે છે,
તે ખોટું ! ખોટું ! ઓ વ્હાલી ! અનુભવ થકી પ્રમાણી લેજે !
દિન દિન રસ જે વપરાય, જૂનો થઇ જતો ખૂટી તે જાતો;
વણભોગવી સંચિત થતી પ્રીતિનો નવો રાશિ બની જાતો !”
વાંચી બોલી : “મને પ્રશ્ન પૂછ્યો તો ઉત્તર એ કે આપને આ લખવું ક્યાંથી સૂઝ્યું ?”
“એ તો કચેરીમાં કામ પર બેઠો’તો ત્યં જરાક વિચારમાં પડ્યો અને વિચારમાં ને વિચારમાં મેઘદૂતનો આ ભાગ સાંભરતાં લખી કાઢ્યો.”
“પણ આ જ ભાગ ક્યાંથી સાંભર્યો ?”
“તું તો વકીલની પેઠે મને સામા પ્રશ્ન પૂછવા લાગી !”
“હાસ્તો ! સીધો ઉત્તર ન આપે તેને આડા પ્રશ્ન.”
“કચેરીમાં કામની વખતે બધું મૂકીને આ ભાગ ક્યાંથી સાંભર્યો ? ને સાંભર્યો તો સાંભર્યો પણ આ કામના કાગળ પર કોઇને હાથ જાય એમ લખી કાઢ્યું એવા હૈયાસૂના ક્યાંથી થઇ ગયા ? ચાલો, બોલોજી !-જુઓ, આ બાળક પણ તમારા સામું જોઇ રહી છે તે સાક્ષી છે;” હસતી આંખોએ અને હસતે મોંએ ગુણસુંદરી વિદ્યાચતુરના સામું જોઇ રહી, પોતે જીતી હોય એવો ડોળ કર્યો, અને પતિના ખભા ઉપર હાથ મૂક્યો - જાણે કે પ્રભાતની હસતી શોભાએ સામા પર્વત પર ઇન્દ્રધનુષ્યનો લાંબો કટકો ટેકવ્યો હોય !
“ચાલ, તું જીતી ત્યારે.”
“ના, એમ નહીં-એટલેથી કાંઇ વળે ! હવે તો બંધાયા તે ઉત્તર દ્યો. તે વગર છૂટકો નથી. અમે પણ તમારી કળા થોડીઘણી શીખ્યાં છીએ.”
વિદ્યાચતુર ખડખડીને હસ્યો.
“કહો કે જેવી મને ઊર્મિ થઇ આવી તેવી તમને ય થઇ આવી - મને તમને જોઇને થઇ આવી, તમને હું સાંભરતાં થઇ આવી.”
“વારુ એમ ત્યારૈે. હવે કંઇ ?”
“જેવી ગત આપણી, તેવી ગત પારકી. ફરી પૂછ્યો કે આવી ઊર્મિ ક્યાંથી થઇ આવી, તો ફરી આમ ને આમ બંધાશો.”
આ વિનોદવાર્તા કેટલીક વાર સુધી ચાલી. વાર્તામાં એક રસમાંથી બીજા રસમાં સંક્રાંતિ થઇ. યૌવનકથા ચાલતાં ચાલતાં કુટુંબકથા ચાલવા માંડી. હાસ્યવિનોદનો પ્રવેશ પૂરો થતાં ગંભીરતાનો પ્રવેશ પ્રકટ થયો. તેમના પ્રતિ ગુણસુંદરી પોતે કેવો ભાવ ધારે છે તેનું અંતરમાં અવલોકન કરવા લાગ્યો. એ અવલોકનથી ગુણસુંદરીનાં પોતાનાં સુખદુઃખનાં હાર્દ સમજવા પ્રયત્ન કરી કરી પતિપત્નીના હ્ય્દય પર બંધાયેલાં પડેપડ ઉકેલવા લાગ્યો, તેને અંતે હ્ય્દય ખરેખરું ઉગાડું થઇ ગયું એટલે હ્ય્દયનું શુદ્ધ સ્વરૂપ આતુર મનથી નિહાળવા લાગ્યો. જેમ ચર્મચક્ષુ બાહ્ય શરીરની સુંદરતાથી મહો પામી તેનો ઉપભોગ કરે છે તેન પતિનું મનચક્ષુ પત્નીના હ્ય્દયની નિઃશંક અને ઉદ્ભિન્ન સુંદરતાથી મહો પામી પામી તેનો ઉપભોગ કરવા લાગ્યું; એ હ્ય્દયનો અનુપમ પતિપ્રેમ, વૃદ્ધ માનચતુરના જેવડી કુટુંબવત્સલતા, ધર્મલક્ષ્મીના જેવી ક્ષમા, ચંચળબહેનનો કરતાં પણ વધારે કુટુંબભારની ઘુરંઘરતા, ઘરમાંનાં છોકરાં જેવી નિત્ય રહેતી આનંદવૃત્તિ, અને પોતાના હાથમાં હતી તે નિર્દોષ બાળકીના જેવી નિર્દોષતા : આ સર્વ સદ્ગુણોની સુંદરતાથી ભરેલા પ્રિયાના હ્ય્દયનો નીવીબંધ શિથિલ કરી દઇ, તે નીવીબંધ સાચવવા વિનયમુગ્ધાના પ્રયત્ન વ્યર્થ કરી દઇ, હ્ય્દયસુંદરતાના વિલાસનો અભિલાષી પતિ વાર્તા કરતાં કરતાં અને અચિંત્યો સ્નેહાવેગ ચડી જતાં પત્નીના શરીરને સહસા બળથી હ્ય્દયદાન દેવા લાગ્યો અને હીંચકા ઉપરની પીઢો જોઇ બોલી ઊઠ્યો :
હાથ શિથિલ કરી દઇ પૂછવા લાગ્યો :
“ગુણિયલ ! આપણે પણ આવી અલકાપુરી જ છે સ્તો. પાંચ મહિના સુધી એકબીજા સાથે બોલ્યાં નથી, પણ કહે, આજ એ સૌનો ખંગ નથી વાળી દીધો ? મને તો વળી ગયો છે. ખરે, મને તું ન મળી હોત તો મારા આ મોટા કુટુંબમાં આ સુખશાંતિની અમૃતવૃષ્ટિ ક્યાંથી થાત ? પુરુષ ગમે તે કરે પણ ઘરની સંભાળ તેનાથી કદી લઇ શકાવાની નથી. મારાં વૃદ્ધ માતાપિતાની અને અણસમજુ ભાંડુની સંભાળ લેનારી આવી મોટા મનવાળી ગુણિયલ મને મળી-પણ મારાથી તારા સારુ કાંઇ બનતું નથી. તારે સારુ મેં શું કર્યું ? તારા વિદ્યાવિનોદના દિવસ બંધ થયા ! ક્ષુદ્ર રંઘવારી અને ચાકરડીનું કામ તું કરે ત્યારે મેં તારા ગુણનો શો બદલો વાળ્યો ? અરેરે ! એ તે મારાં સાધન ટૂંકાં કે મારી ઉદારતા ટૂંકી ?” નિઃશ્વાસ મૂકી, ગુણસુંદરીને છોડી દઇ, હાથ ઊંચો કરી હીંચકાની સાંકળો ઝાલી વિદ્યાચતુર ચિંતાતુર અને ઊંચું મુખ કરી જોઇ રહ્યો.
પતિના હાથમાંથી બાળકને લઇ લેતી સ્ત્રી બોલી : “મારી એક ભૂલ થઇ. તમારી પાસે આ ઇતિહાસ કહ્યો તો તમારે મોંએ મારાં પોતાનાં વખાણ સાંભળવાનો વખત આવ્યો. તમે પોતાનાં વખાણ કરતા નથી ને મારાં કરો છો એટલો તમારા મનમાં મારી તમારી વચ્ચે એક ભેદ રહ્યો. ત્યારે હવે આ વાત કરવી પડતી મૂકું છું.”
એક ઉત્તર વડે ચતુર પત્નીએ બે અર્થ સાર્યા. પોતાની સ્તુતિ કરતો તેને અટકાવ્યો અને બીજું આ વચન સાંભળી પોતે કરેલો ખેદ ભૂલી એ પુષ્કળ હસ્યો અને બોલ્યો : “બહુ સારું, મડમ સાહેબ, મને પણ મારી ભૂલ યાદ આવી. હવે વખાણ નહીં કરું. ચલાવો કુટુંબકથા.”
કુટુંબકથાની અરઘટ્ટઘટિકા૧ પાછી ચાલવા માંડી અને તેનો અંત ભાગ નીચે પ્રમાણે આવ્યો :
“મેં ઘરમાં બધાંની જોડે વાત કરી જોઇ છે. પ્રથમ તો તમે કમાઓ છો ને મોટોભાઇનો કાંઇ જોગ ન થાય તે તમને સારું દેખાય નહીં. વડીલ પણ એ વાતથી નારાજ છે. બીજું, તમારા ઘરમાં સૌને આનંદ ને દુઃખબાબહેન દુઃખબાબહેન દુઃખમાં રહે એ શોભે નહીં. સાહસરાયને બે પૈસાની મદદ કરશો ને એ નાસભાગ કરતા મટી ગામમાં આવી બે પૈસા કમાતા થશે તો એ પણ તમારું ભાંડું છે. કુમારીને વર છે પણ લગ્ન કરવાનું ખરચ ક્યાંથી કાઢવું તેના વિચારમાં દુઃખબાબહેન સોસાઇ જાય છે ને કોઇને કહેવાતું નથી. હવે આ આપણું બાળક ઓઢશે પહેરશે ને ચંચળબહેનનાં છોકરાં વગર ઘરેણે ફરશે એ સારું દેકાય તો તમે જાણો. માતુશ્રીને પણ આ બધી બાબત મનમાં થાય છે. વળી એમના દેવનો લાકડાનો પાલખો બદલી રૂપનો કરાવો તો એમનો પોતાનો પણ એક અભિલાષ પૂરો થાય. એટલું કરો તો હમણાં ચાલશે. બાકીનું પછી થઇ રહેશે.”
“હજી બાકી છે કે ? તો તે કહી દે ને !” હબકી ગયા જેવો થઇ વિદ્યાચતુર બોલ્યો. ગુણસુંદરી તે સમજી ગઇ. પતિની કમાઇ ટૂંકી હતી, તેમાંથી એકદમ સર્વ કુટુંબભાર વહેવાનું માથે પડતાં, ખરચ પણ એકદમ વધી ગયું હતું. પોતાના સીમંતનું મોટું ખરચ હમણાં જ કાઢ્યું હતું અને બચાવેલું દ્રવ્ય તેમાં ઘસડાઇ ગયું હતું. આ વગેરે સર્વ સાંભરી આવતાં ઢીલી પડી જઇ બોલી : “જેને જે વીતે તે જાણે ને જેને માથે ભાર હોય તે તાણે. તમારી સ્થિતિ મને એકદમ પ્રથમથી ન સૂઝી. મારાં વખાણ કરો છો ત્યારે તમારે જે ભાર ખેંચવો પડે છે તેનું કેમ કાંઇ બોલતા નથી ને તમારાં પોતાનાં વખાણ કેમ કરતાં નથી ? ખરે, અમારાં દુઃખ ઉઘાડાં, પણ તમારં તો ઢાંક્યાં. તમે કહો છો કે તારે સારુ મારાથી કાંઇ થઇ શકતું નથી, ત્યારે તમારે સારુ મારાથી શું થાય છે ?
પાંચપાંચ માસ થયાં ઘરમાં આવી ઘડીભર જંપી બેઠા દેખતી નથી. મારા હૈયાની વરાળ તો કંઇક પણ કાઢતી હોઇશ, પણ તમારે તો વાત કરવાનું પણ ઠેકાણું નથી. તેમાં વળી આટલે દિવસે આજ ઘડી જંપીને વાત કરવા આવ્યા ત્યારે મને પાપિણીને તમે ઘડી આનંદમાં જ રહો એટલી વાત કરતાં ન આવડી-” વાક્ય પૂરું થયું નહીં એટલામાં સાંકળ ઉતાવળથી અંદર દોડી પેઠી. વિદ્યાચતુર ખેદવાળે મોંએ પાઘડી પહેરી જમવા જવા બહાર નીકળ્યો. ગુણસુંદરી પસ્તાતી ખેદ પામતી પતિની પૂઠે દ્દૃષ્ટિ નાખતી ઊભી રહી. તે દ્દૃષ્ટિ બહાર થયો એટલે રોવા જેવા મોંએ, બારણું વાસી, બીજી પાસ જુએ છે તો સુંદરગૌરી ગભરાયેલી અને રોવા જેવી ધ્રૂજતી ધ્રૂજતી ઊભેલી.
“કેમ સુંદરભાભી, આ શું અચિંત્યું ? આટલાં બધાં ધ્રૂજો છો કેમ ?” આ પ્રશ્નનો ઉત્તર અપાઇ શકે તે પહેલાં એકદમ બારણું ઊઘડ્યું. ગાનચતુર ઉતાવળો ઉતાવળો અંદર આવ્યો. આવતામાં જ બારણા અંદર તરત પેઠેલી સુંદર ઊભી હશે એ જાણી ભૂલમાં ગુણસુંદરીને ખભે હાથ મૂક્યો. ગુણસુંદરીએ ચમકી પાછું જોયું. પાછું જોયું કે તરત જ ગાનચતુર પોતાની ભૂલ સમજ્યો, અને ભૂલ સમજતાં જ હાથ ખેંચી લીધો અને લેવાતે મોંએ બોલ્યો, “તમે કે ? મારા મનમાં કે તમારી જેઠાણી ઊભી હશે.” પાપના પોપડા ઉપર જૂઠાણાનું લીંપણ થતું જોઇ ક્રોધમાં આવી ભમ્મર ચડાવી ગુણસુંદરી કહેવા જતી હતી કે “કઇ જેઠાણી?” પણ એટલામાં તો વીજળીની ત્વરાથી ગાનચતુર ચાલ્યો ગયો અને દાદરે ચડી પોતાની મેડીમાં દાખલ થઇ ગયો. ગુણસુંદરી શાંત પડી, ચોળાચોળ કરવાનું પરિણામ સારું નથી જાણી જેઠનો કેડો લેવાનું છોડી દીધું, અને વધારે ધ્રૂજતી સુંદર ભણી દયાળું મોં કરી બોલી :
“તે દિવસે તમારું રોવાનું કારણ આ હશે અને આજ ધ્રૂજવાનું કારણ પણ આ જ હશે. હવે હું સમજી.”
સુંદરની આંખમાં આંસુ માયાં નહીં, લજ્જા અને ભયથી કંપતા ઓઠને નીકળવા પ્રયત્ન કરતી વાણી ઉઘાડી શકી નહીં, દુનિયારી વિધવાને પોતાનું ભાન રહ્યું નહીં, તેના માથા પરથી છેડો પાછળ ઊતરી પડ્યો અને પાંદડા વડે ફૂલ ઢંકાય તેમ બે હાથ વડે આંખો ઢાંકી દઇ ભીંતને અઠીંગી અનાથ સુંદરગૌરી બોલ્યાચાલ્યા વિના માત્ર ઊભી રહી. એ પ્રકરણ પૂરું નથી થયું એટલામાં ધસતીધસતી ચંડિકા બહારથી આવી. એનો મિજાજ કાંઇક કારણથી ગયો હતો તેથી જાણતું હતું કે સૌ જમવા ગયાં ત્યાં કાંઇ નવાજૂની થઇ હશે “રાંડ, નાયકા, આજ તારાં લક્ષણ જાણ્યાં” એમ કહી, રોતી ધ્રૂજતી સુંદર ઉપર કોપેલી ચંડિકા મેડીએ ચડી અને ધણી સામી ઊભી રહી છાજિયાં લેવા લાગી. ચંડિકાનો ક્રોધ જોઇ “શું આમાં સુંદરનો દોષ નહીં હોય ?” એમ વિચારી “ના ના, કંઇક આંધળે બહેરું કુટાયું છે” એમ મનમાં કહેતી કહેતી ગુણસુંદરી સુંદરને વધારે પૂછવા જાય છે એટલામાં ઘરનો બાકીનો સૌ સ્ત્રીવર્ગ તથા છોકરાં આવ્યાં, એટલે કાંઇ ન થયું હોય એમ ગુણસુંદરી જમણના સમાચાર પૂછવા લાગી અને કોઇ કાંઇ વાત કાઢે છે કે શું કરે છે તેની વાટ જોવા લાગી. કોઇનું ધ્યાન ન ખેંચાય એમ સુંદર હળવે હળવે પોતાને કામે વળગી. ગુણસુંદરીને ઉત્તર મળે એમ ન લાગ્યું.
ધર્મલક્ષ્મીનું મોં ચડ્યું હતું, અને ચેડેલ મોંએ એક ઠેકાણે બેઠી. દુઃખબા ગભરાયેલા જેવી દેખાઇ કંઇ કામ ન જડતાં હીંચકે સૂતી. ચંચળ પોતાને કામે લાગી, પણ કામ કરતાં વચ્ચે વચ્ચે મનમાં ને મનમાં કંઇક બડબડતી હતી. આ સૌ તાલ ગુણસુંદરી જોઇ રહી. એકદમ આમ સૌના મનમાં કાંઇ આવ્યું હશે ?”, “શું કોઇએ કાંઇજૂઠાં કર્યાં હશે ?” “શું સ્વામીનાથના ઉપર આ સૌ હશે ?”, “ઓ ઇશ્વર ! સૌની મરજી ઉઠાવતાં ઉઠાવતાં પણ આવું જોઇ રહ્યું !”, “ઘરનો ભાર વેઠવામાં આ વેઠવાનું પણ ખરું કે ?” શું મારાથી જ કંઇ ખરેખરી કસૂર થઇ ગઇ હશે ? “અમ હજારો વિચાર કરતી કરતી, ઘડીમાં એકના મોં સામું અને ઘડીમાં બીજાના મોં સામું જોતી જોતી, ગુણસુંદરી ધર્મલક્ષ્મીની દેવસેવાની સામગ્રી કરવા જવા લાગી, એટલે જમણો હાથ લાંબો કરી ડોશી તબડકો કરી ઊઠ્યાં : “ના બાપુ, ના એ બધું મારે છે તેમનું તેમ રહેવા દો એટલે ઘણું-મારે તો કંઇ કરાવવું યે નથી ને જોઇતું યે નથી.” કાંઇ બોલ્યા વિના બોલેલું સાંભળતી ન હોય તેમ ગુણસુંદરી હાથમાં લીધેલું કામ કરવા લાગી એટલે ચંચળ દોડતી દોડતી આવી અને એનો હાથ ઝાલી એની પાસે કામ પડતું મુકાવી, રીસમાં ને રીસમાં પોતે તે કામ કરવા લાગી. ગુણસુંદરી તે કામ પડતું મૂકી છાનીમાની દુઃખબા પાસે જઇ હીંચકે બેઠી અને એના સ્પર્શથી અભડાતી હોય તેમ દુઃખબા એકદમ ઊઠી પરસાળને ઊમરે બેઠી. ગુણસુંદરીએ પૂછ્યું : “મોટીબહેન ! આજે આ બધું શું છે ? તેના ઉત્તરમાં તેને પાંશરો જવાબ ન દેતાં નણંદ બોલી : “બળી એ વાત ! જવા દ્યોને એ પંચાત ! તમે તમારું કામ કરો.” ગુણસુંદરી બધે ઠેકાણેથી છોભીલી પડી ગઇ. તેની આંખમાં ઝબઝળિયાં આવી ગયાં, અને સૂતક ઊતર્યું ન હતું તે છતાં ક્રોધમાં ને ક્રોધમાં કોઇને ન ગણી, બધાંની પાસે કાંઇ વધારે ઓછું ન બોલાય જવાય તેટલા માટે અને ઘડીક એકાંતમાં ઊભરો શાંત થાય એ ઇચ્છાથી, એકદમ કુમુદને લઇ પોતાની મેડીએ ચડી ગઇ. તે જોઇ પોતાનું દુઃખ ભૂલી જઇ સુંદરગૌરી બડબડી : “બધાંની ગરજ તમારે-તમારી ગરજ કોઇને નહીં- ખરી જ વાત તો !” એમ કહી ગુણસુંદરીને શાંત પાડવા સૌના ઉપર મનમાં ક્રોધ આણી સુંદરગૌરી ગુણસુંદરીની પાછળ ચડી. દાદરનાં છેલ્લાં પગથિયાં પર ચડતાંચડતાં ઘણે દિવસે પોતાની મેડી પર ગુણસુંદરીની નજર પડી, અને પોતાની કે પારકી સંભાળ વગર બધી રીતે બદલાયેલી અને અવ્યવસ્થામાં પડેલી મેડી અને તેમાંનો સામાન જોઇ, વિદ્યાચતુરને એમાં કેમ નિદ્રા આવતી હશે એ વિચાર થયો. વિચાર થતાં હૈયું ભરાઇ આવ્યું, અને એ દુઃખ ઉત્પન્ન થતાં પળવાર ઉપર થયેલાં સૌ દુઃખ પળવાર ભૂલી ગયા જેવું થયું.
મેડીમાંનો પલંગ એકીટશે જોતી જોતી છેલ્લા પગથિયા પર ઊભી રહી અને પાછળ ચડતી સુંદરનો સ્પર્શ થતાં એ સ્વપ્નમાંથી જાગી, જાગતમાં જ તરત ઉપર ચડી, ચડીને પોતે પલંગ પર બેઠી, કુમુદને પણ પલંગ પર સુવાડી અને એને અઠીંગી સુંદર પાસે ઊભી રહી. તેનો હાથ પોતાના બે હાથની હથેલીઓ વચ્ચે દાબી રહી. બેમાંથી કોઇ બોલ્યું નહીં. સુંદર ભોંય ઉપર જોઇ રહી, અને ગુણસુંદરી સામી ભીંત ભણી જોઇ રહી અને અધઘડી એ દશામાં રહી. અંતે વિચારમાં ને વિચારમાં બોલી ઊઠી :
આ શ્લોક બોલતાં જ ગુરુ પ્રશન્ન થયા હોય એમ વિદ્યાચતુરનાં પુસ્તકો પર દ્દૃષ્ટિ પડી, અને ઊઠી તેમાંથી એનાં ખાનગી ટિપ્પણનું પુસ્તક ઉપાડી ઉઘાડે છે તો અનાયાસે મલ્લરાજે આપેલી પ્રથમ આજ્ઞાનાં વાક્યવાળું જ પાનું ઊઘડ્યું.
“સુંદરભાભી ! આ જુઓ તમારા દિયર મહારાજની નોકરીમાં રહ્યા તે પ્રસંગે મહારાજે એમને કરેલી પ્રથમ આજ્ઞા. એમાં જુઓ કે સ્ત્રીઓના કેટલા કેટલા ધર્મ લખ્યા છે ? પુરુષોને એથી વધારે ધર્મ પાળવા પડે છે. મહારાજની આજ્ઞા આપણે પણ પાળવા જેવી છે.”
સુંદરે સૌ વાંચી જોયું ને પુસ્તક પાછું આપતી આપતી બોલી, “નાનાં ભાભી ! એ બધું ખરું, પણ આપણે યે માણસ છીએ. એમને ખોટું લાગે ને તમને ન લાગે, નાના ભાઇ કમાય ને નાનાં ભાભી વૈતરું કરે અને તબડકા વેઠે; પણ એની તો કોઇને ગુણઓશિંગણ નહીં. નહીં તો નહીં પણ સામું વગર વાંકે આરોપ મુકાય ને ન્યાયઅન્યાય તો તમારો તોળાય નહીં. એ તે કંઇ રીત છે ? એવું એવું ખમવાની આજ્ઞા તો મલ્લરાજ પણ ન કરે.”
નીચું જોઇ વિચારમાં પડી આખરે ગુણસુંદરી બોલી : “સુંદરભાભી ! તમે ધારો છો એમ નથી. ઇશ્વર માણસને માથે હજારો જાતની વિપત્તિઓ નાખે છે તેનો કોઇ હેતું નહીં હોય એમ નહીં હોય. દુઃખથી માણસ ઘડાય છે-”
“ઊંઘ્યો તમારો ઇશ્વર !” સુંદર અકળાઇને બોલી, “જોને વાત કરે છે તે ! આ નાનપણમાંથી મારે તે સુખે દેખવા વાર આવ્યો નથી અને આ અવતાર આવનાર નથી. હેવાતન ગયું તેને મરતાં સુધી દુઃખ. પછી એ દુઃખથી તે કિયા અવતારમાં ઘડાઇ રહેવાનું છે ને સુખ દેખવાનું છે ? એમ કહો કે પાછલે અવતાર કર્યું હશે, ત્યારે આ અવતાર ભોગવીએ છીએ તે ખરું, અને આવતારની વાત ખોટી. આશા એટલે નિરાશા, દુઃખ, દુઃબ ને દુઃખ !”
ગુણ૦ : “તમે કહો છો એ વાત સમૂળગી ખોટી નથી. પણ પાછલો અવતાર ખરો માનવો ત્યારે આવતો આવતાર કેમ નહીં ? લખચોરાશીની ઘટમાળ ફર્યા કરે છે. તપેશ્વર તપ કરે છે તે આવતા અવાતર માટે. આપણે યે જે દુઃખ ખમવાં પડે તે પણ એક જાતનું તપ !”
સુંદર : “તેને તે તપ કેમ કરીને કહેવાય ? તપેશ્વર તો જાણી જોઇને હાથે કરી તપ વેઠે છે; અને આપણે તો વેઠો કે ન વેઠો પણ માથે પડી શિવાય નમઃ”
ગુણ૦ : “પણ આપણે પણ માથે પડ્યું વેઠવાના બે રસ્તા છે. ગમે તો બડબડી ઇશ્વરને માથે આરોપ દઇ વેઠીએ તો યે વેઠાય; ને ગમે તો ઇશ્વર જે કરતો હશે તે સારા સારુ જ હશે એમ જાણી વેઠીએ તે પણ વેઠાય. પણ એકનું નામ તે ન ચાલ્યે વેઠવું અને બીજાનું નામ ઇશ્વરની ઇચ્છાને આણંદથી અધીન થવું એટલે આનંદથી ઇશ્વરનું કિંકરપણું કરવું અને એનું નામ પણ તપ જ સમજવું. ઘરમાં બધાં યે અત્યારે અકળાયાં છે તે ઘડીસોરાં આજ નહીં તો કાલે શાંત થશે, અને તે જાણ્યા છતાં તેટલી વાર સુધી હું ને તમે પણ અમસ્તાં જ અકળાઇશું તેમાં કંઇ ફળ છે ? તમારે જન્મારાનું દુઃખ છે તેના આગળ તો આ કંઇ ગણતરીમાં નથી. મોટાં અકળાય ત્યારે એમ સમજવું કે ‘હશે ! મોટાં છે-આપણે નાનાં, તેણે સૌની મરજી સાચવવી જોઇએ.’ નાનાં વાંકે કરે ત્યારે એમ સમજવું કે ‘હશે ! નાનાં ને મોટાં બે સરખાં થશે, ત્યારે મોટાનું મોટાપણું શામાં ?’ મને તો સુખનો રસ્તો આ લાગે છે.”
સુંદર : “હાસ્તો. જ્યાંત્યાં મનનું સમાધાન કરવું.”
ગુણ૦ : “ના, સૌને સુખ થાય એવો રસ્તો કાઢવાનું આપણા હાથમાં હોય ત્યારે તેનો વિચાર કરવો કામનો, બાકી તો દુઃખ ગણીશું તો યે દુઃખ આવશે ને સુખ ગણીશું તો યે આવવાનું આવશે. એમ હોય ત્યારે તો દુ-ખને પણ સુખ ગણી લેવામાં શાણપણ છે.”
સુંદર જોઇ રહી, તેના મનમાં સમાધાન થયું, એનું પોતાનું દુઃખ પણ નરમ પડ્યું, અને ગુણસુંદરીના હાથમાંનું પુસ્તક ઉઘાડી તેમાં જોતી જોતી જરાક મોં મલકાવી બોલી :
“ખરું છે. આ બધું શાણપણ મારા દિયર પાસેથી આણ્યું હશે. વારુ, એમણે તમને સમજણ આપી તો આજ મારે કામ લાગી. પણ એવા ભાયડા બધાને ક્યાંથી હોય ? પાંચે આંગળીએ પરમેશ્વર પૂજ્યા હશે ત્યારે મારા દિયર જેવો ભાયડો મળ્યો છે. બાકી તો આ તમારા જેઠ જીવે છે તેવા ભાયડા હોય તેના કરતાં તો મારી દશા સારી છે. આ જુઓ એમની મેડીમાં ભવાઇ ચાલી છે તે અહીંયા સુધી સંભળાય છે.”
“બળી એ ભવાઇ. પણ આ જ આ બધું શું થયું ? તમને ખબર હશે ?”
આના ઉત્તરમાં હા કહી સુંદરગૌરીએ સર્વ વાત કહેવાં માંડી. જરાશંકર મામાને ત્યાં સૌ જમવા ગયાં ત્યારે તેણે માનચતુરને ઘરના સમાચાર પૂછ્યાં. ઘરમાં સૂતોસૂતો માંદો ડોસો નિત્ય ઘરનો તાલ જોયાં કરતો હતો, ગુણસુંદરી પાસે સૌ વાતો કરતાં તે પણ થોડીઘણી સાંભળી શકતો, અને ઘરમાં સૌ માણસ પર એને કંટાળો આવ્યો હતો. એ ક્રોધ ડોશી ઉપર કાઢ્યો અને ભાઇ બહેનને ધમકાવશે જાણી માનચતુરે જરાશંકર પાસે ધર્મલક્ષ્મીના વાંક ઉપરાઉપરી કાઢવા માંડ્યા. તે પ્રસંગે સર્વ કુટુંબ બેઠેલું હતું અને તેમના સર્વના દેખતાં પોતાના ભાઇ પાસે આટલા ઘડપણને વખતે પતિનું મુખે પોતાના ખરાખોટા દોષ નીકળે તે ડોશીથી ખમાય નહીં એ સ્વાભાવિક હતું. હું પતિનું કહ્યું નથી માનતી અને મારા ઉપર પતિને સંતોષ નથી એવું ભાઇ ધારશે જાણી બહેનને સવિશેષ દુઃખ થયું. ગુણસુંદરી વિના ઘરનાં બીજાંસર્વ માણસનો દોષ ડોસાએ કાડ્યો તેથી ડોશીનાં મનમાં એમ વશી ગયું કે વહુ ડાહીલી થઇ બધાંની સાથે બધાંની થઇ છાનીમાની વાતો કરતી હતી તે વાતો પાછી એણે જ ડોસાને કહી દીધી હશે.
ડોશીને પાલખાનો ખપ છે ને ફલાણાને ફલાણી વાત કરવી છે એ સૌ બાબતની માહિતી ડોસાને ગુણસુંદરીથી મળી હશે જાણી એના પર ડોશીને તિરસ્કાર થયો, અને સ્ત્રીમંડળ એકલું પડ્યું તે વખતે ડોશીએ પોતાની દીકરીઓને મોંએ નાની વહુ બાબત આ હકીકતની ફરિયાદ કરી આવેશમાં બોલી જવાયું કે “ખરી વાત, દીકરાનું કમાયેલું ખાઇએ પણ તે વહુને જ હાથે કની ? ઘડપણ ઓશિયાળું થયું ત્યારે વહુરોના ટુંબા ખાવા પણ પડે. હોય, એમાં એ શું કરે ? આપણા બધાંનો ભાર એમને વેઠવો પડે તે શાં વ્હાલાં લાગીએ ?” ડોશીને આ પ્રમાણે ઓછું આવી ગયું, દીકરીઓએ વાતોમાં ટાપશી પૂરી, ને માના દુઃખમાં દીકરીઓ પણ ભાગ લેતી હોય તેમ તેમને પણ ભાભી ઉપર ખોટુ લાગ્યું. ડોશીની આંખમાં આંસુ આવી ગયાં, અને ચંચળ તે લોહતીલોહતી બોલી : “મા ! શું કરવા અકળાય છે ? જેનો વખત હોય તેનાં ગીત ગાવાં પડે એ તો સંસારનો રસ્તો જ છે.” દુઃખબા રોઇને બોલી : “આ સૌ મારે સારુ થાય છે.” જરાશંકરના ચાક આગળ પરસાળમાં આ પ્રમાણે વાતો થતી હતી. તે પરસાળમાં રાઇતાં કરવા બેઠેલી સુંદરે સાંભળ્યું હતું અને એણે સૌ અત્યારે ગુણસુંદરીને કહી દીધું. ગુણસુંદરીને હવે સૌ વાત સમજાઇ અને ગંભીર મુખથી બોલી :
“એમનો કોઇનો વાંક નહીં. ટાંકસંચો એવો થયો કે એમના મનમાં આવું વસી જ જાય, અને મારો વાંક નથી તોપણ વાંક વસે એમાં નવાઇ નથી. વડીલને મારા ઉપર પ્રીતિ અને દયા એટલી બધી છે કે બધાનો વાંક કાઢકાઢ કર્યા કરે છે. શું કરીએ કે મારા ઉપરથી એમનો ભાવ ઓછો થાય ? હવે આ બધું તો સમજાયું. પણ મને કહેવાને વચનથી બંધાયાં છો તે વાત કહોને !”
સુંદર પાછી લેવાઇ ગઇ, તેના ઓઠ ન ઊપડ્યા, અને આંખમાં આંસુ આણી ગુણસુંદરી સામું ટગરટગર જોઇ રહી આખરે બોલી :
“શું આ વાત પૂછ્યા વગર તમારે નહીં ચાલે ? હવે એ વાત જવા દો તો તમારો પાડ.”
“પાડ બાર મારે જોઇતો નથી. ઓસંગાયા વગર જે હોય તે કહી દો તો તમારો પાડ.”
સુંદર વાત કહેવા જતાં જતાં વળી અચકી અને બોલી : “બળી એ વાત. જવા દો. કહીશ કોઇ દહાડો વળી.”
“ના, આવો વખત નહીં મળે. હવે સાંભળ્યાં વગર મારું મન કહ્યું નહીં કરે. અત્યારે ને અત્યારે બધું કહી ન દ્યો તો આ તમારી દીકરીના સમ. એ વ્હાલી હોય તો કહો.” ગુણસુંરીએ નાની કુમુદસુંદરીને પલંગ પરથી આણી સુંદરના ખોળામાં મૂકી દીધી. સુંદરને સ્મરણ થતાં ચમકીને બોલી :
“વારુ, તમે સૂતકી છો ને મને ને આ પલંગને ને બધા ઘરનેબધાંને સૂતકી કરી દીધાં તમે તો !”
સૂતકને મનના આવેશે ભુલાવ્યું હતું : વિદ્યાચતુર આવ્યો ત્યારે હર્ષના ઉછાળાએ ભુલાવ્યું, અત્યારે દુઃખના ઉછાળાએ ભુલાવ્યું. સ્મરણ થતાં ગુણસુંદરી પણ ચમકી.
સૂતકને મનના આવેશે ભુલાવ્યું હતું : વિદ્યાચતુર આવ્યો ત્યારે હર્ષના ઉછાળાએ ભુલાવ્યું, અત્યારે દુઃખના ઉછાળાએ ભુલાવ્યું. સ્મરણ થતાં ગુણસુંદરી પણ ચમકી.
“હવે તો શું કરીએ ? તમે નાહી નાખજો, પલંગને કંઇ નવરાવાય એમ છે ? પણ એ બહાને તમે વાત ઉડાવો છો.”
“હું શું કરું ? તમને કહેતાં જીભ ઊપડતી નથી. બાકી જાણું છું કે તમે જણશો ત્યારે જ મને કરાર વળશે ને ત્યારે જ-તમે સમજ્યાં જ છો તો ! હવે વધારે શું પૂછો છો ? મારે રોજ પરસાળની મેડીએ સામાન લેવા જવું પડે છે, અને કોણ જાણે શું એમને ભૂત ભરાયું છે કે રોજ મારે ત્યાં જવું ને રોજ ત્યાં એમનું આવવું થાય છે ને મને કનડે છે. અત્યાર સુધી તો હું છટકી જવા પામી છું અને ઇશ્વરે મારી લાજ રાખી છે. પણ અરેરે ! રોજ હવાડે બેસે તેને કોઇ વખત કૂવામાં પડવાની બીક.”
ગુણ૦ : “તમે હવેથી ઉપર ન જશો. કાલ મારે નાહવાનું છે એટલે કાલથી હું જ જઇશ. પણ આજ આ શું બન્યું ને તમારા ઉપર ભાભી કેમ રીસે ભરાયાં ?”
સુંદર : “બળી એ વાત. એ સધવા ને હું વિધવા. એમનો ઘણી પુરુષ ને હું બાયડી માણસ. મારું રાંકનું લોહી તે હલકું હોય એમાં શી નવાઇ ? એ બે કહે કે કરે તે ખરું, ને મારું સૌ ખોટું. હું કરીશ તે યે નહીં મનાય ને નહીં કહું તે યે નહીં મનાય. મને શું કરવા પૂછો છો ? જો હાથે આવરદા ટૂંકો કરાતો હોત તો આ વખત શું કરવા આવત ? કૂવો હવાડો યે કરાય ને ગળે ફાંસો ઘાલું તો યે ઘલાય. પણ એથી કાંઇ મારા કપાળમાં લખેલું હશે તેથી છૂટવાનું છે ? એમ જાણું કે આ અવતારમાં દુઃખથી છૂટું તો આપહત્યારી થાઉ ને બીજા સાત અવતાર એવં ને એવું ખમવું પડે. જો એમ ન હોત તો ભાઇને ત્યાં યે શું કરવા ઓશિયાળી થાત ને ત્યાંથી અહીંયા પણ શું કરવા આવત ? પાપ કરતાં કાંઇ પાછું જોયું હશે ત્યારે તમારા હ્ય્દયમાં આમ હરી વસે છે ને મારા પર દયા રાખો છો ! બાકી તમે તે મારે સારું શું કરવા આટલું કરો ? હું તે તમારી શી સગી ? પણ આજ તો સગાં તે સગાં નહીં ને આઘેનાં તે સગાં થાય છે. ઓ નાનાં ભાભી ! જાતે તો મરાતું નથી પણ કૂવા આગળ જઇએ છીએ ત્યારે કોઇ ધક્કો યે મારતું નથી ને સહેજમાં અથડાઇ યે પડાતું નથી. તમે મને શું કરવા પૂછો છો ?” આટલું બોલતાં બોલતાં સુંદર ગળગળી થઇ ગઇ, અને ન રહેવાતાં ગુણસુંદરીના ખોળામાં માથું નાખી રોઇ પડી. એને ગળે હાથ નાખી રોતી રોતી બોલી : “ઓ ભાભી ! તમે તો મારી મા છો. તમૈે તો મારાં જનેતા. ઓ મારી મા રે !’-આમ કરી સુંદર વધારે વધારે રોવા લાગી, અને અંતે અમૂંઝણથી છાતીમાં ડચૂરો ભરાયો કે કંઇ થયું હોય એમ તેનું આખું શરીર ખેંચાવા એ તણાવા લાગ્યું, ધ્રૂજવા લાગ્યું, અને અંતે એક છેલ્લી જબરી હેડકી આવી હોય તેમ થઇ તે હાલતીચાલતી બંધ થઇ બોલતી રહી ગઇ, અને શબ જેવી બની ગુણસુંદરીના ખોળામાં હતી તેવી સજડ થઇ ગઇ. ગુણસુંદરી પણ અત્યંત દયાથી સુંદરનો બોલેબોલ પડતાં રોતી હતી, એને છાતીસરસી દાબતી હતી; અને રોવામાં પોતાનાથી પણ બોલાતું નહીં તેથી માત્ર એને વાંસે હાથ ફેરવતી હતી, તે એને આમ બોલતી બંધ થઇ ગઇ જોઇ એનું માથું ઊંચું કરવા લાગી અને રોતી રોતી બોલવા લાગી : “સુંદરભાભી ! સુંદરબહેન ! આમ શું કરો છો ? ઊઠો-તમને મારા સમ ! હું મરું જો ઓછું આણો તો-આ છોકરી મરે ! સુંદરબહેન ! સુંદરબહેન ! હશે-ન કહેવાય તો ન કહેશો-”
સુંદર ઊઠી એને ફરી વળગી પડી. “ઓ મારી બહેન-ઓ મારી મા ! હું સગા ભાઇને વધારે પડી તેને તમે સંઘરી તે તમે મારી મા નહીં તો બીજું કોણ ? -આમ તો મા યે ન કરે ! તમને નહીં કહું ત્યારે તે કોને કહીશ ?” -એમ કહી મોટે સાદ રોઇ પડી. તે નીચે સંભળાયું પણ ક્રોધને માર્યે કોઇએ તે પર ધ્યાન આપ્યું નહીં. માત્ર માનચતુર ઘરમાં આવી સૌનાં ક્રોધનો તાલ જોતો હતો તે એકદમ લાકડી ઝાલી ઉપર આવ્યો.
ડોસાને ઉપર આવ્યો જોઇ બે જણાં સફાળાં ઊઠ્યાં અને આંખો લોહી નાખી સામાં ઊભાં રહ્યાં. ડોસાએ પૂછ્યું : “કેમ સુંદર ! કેમ રડે છે ? ગુણસુંદરી ! શું છે ?”
સુંદરે તો ઉત્તર ન દીધોને ને નીચું જ જોઇ રહી; પણ ક્રોધ દાબી રખાયો નહીં અને ખરી વાત કહેવાનો લાગ ઠીક આવ્યો છે તે જવા ન દેવો જાણી જરા ઊંચે સ્વરે ગુણસુંદરી બોલી - “કોણ જાણે શાથી રુએ ચે તે ! જમીને અચિંત્યાં બારણું ઉઘાડી એ આવ્યાં અને પાછળ ધસતા ધસતા મોટાભાઇ આવ્યા ને મને દેખી ઉપર ચાલ્યા ગયા-તે વખતથી સુંદરભાભી રુએ છે ને કારણ કહેતાં નથી. બધાંને પૂછીએ પણ આજ તો હું યે પણ કાંઇ વાકમાં જ આવી હોઇશ એટલે કોઇ મારી સાથે યે બોલતું નથી એટલે કોને પૂછવું ? મારો વાંક કહે તો હું સુઘારું, પણ કહે નહીં ત્યારે તો શું કરું ? રોશો નહીં, સુંદરભાભી !”
“ઠી-ક ! એ તો સમજ્યો ભધું.” ડોસાને-ક્રોધ ચડ્યો, ને પાસે કોણ ઊભું છે ને શું બોલવું ન બોલવું તેનું ભાન ન રહેતાં મોટે સાદે બોલતો બબડતો મૂછે હાથ દેતો એક પછી બીજાં પગથિયાં પર લાકડી જોરથી ધબધબ મૂકતો મૂકતો નીચે ઊતરવા લાગ્યો : “રાંડનાને બહાર કોઇ ન મળ્યું તે ઘરમાં નખોદ વાળવા બેઠો ! હરામખોર ! વિચાર નથી કરતો કે એ તો તારી મા થાય !” મા શબ્દ પર ભાર મૂકી દાંત કચડ્યા. “મને ત્યાં વહેમ પડ્યો હતો.” ડોસો ચાલ્યો ચાલ્યો પરસાળની મેડીઓ ચડ્યો, ચંડિકાને મેડીમાંથી બહાર બોલાવી પોતે અંદર પેઠો, ગાનચતુર ચમકી સામું જોઇ રહી ઊભો થયો, ને ડોસાની સાથે આવ્યો કે ડોસાએ દાંત ને ઓઠ પીસી લાકડી ઉગામી દીકરાને લગાવી. ગાનચતુર આઘો ખસી ગયો. લાકડી વાગતી વાગતી રહી ગઇ, અને નીચે ખાટલા પર પડી તે ખાટલાની ઇસ ભાંગી ગઇ. ડોસાએ પોતાનું બધું જોર કાઢ્યું.
ડોસાની રીસ જરીક શમી ગઇ અને ગાનચતુરનો ખભો ઝાલી, એના મોં સામું જોઇ એની આંખ ઉપર પોતાની આંખોમાંથી તીક્ષ્ણ કટાક્ષ નાખી, ભ્રમર ચડાવીને બોલ્યો : “કેમ સુંદરી તારી મા ન થાય કે ?” બીજા હાથની તર્જની વીંઝી દાતં કચડી વળી બોલ્યો : “જોજે બચ્ચા, આજ તો જવા દઉં છું પણ ફરી એનું નામ દીધું તો હું માંદો માંદો પણ તને તો પૂરો કરી દઉં એટલી આ શરીરમાં સત્તાં છે.” એને છોડી દઇ ડોસો પાછો જતો રહ્યો અને જતાં જતાં પાછો વળી બોલતો ગયો : “ગમે તો સરત રાખજે- નીકર તારા જેવા કુળ-અંગારને ભોંયભેગો કરતાં તું મારો દીકરો છે એમ મને થવાનું નથી ને દરબાર ફાંસીએ ચડાવે તેની બીક નથી - પણ તને તો એક વખત જેવો જન્મ આપ્યો તેવો મારી નાંખનાર પણ હું જ થાઉ ત્યારે ખરો.” ક્રોધથી આખે શરીરે લાલલાલ થઇ ગયો, ધોળા ચળકતા વાળ ઉપર પરસેવાનાં ટીપાં ભરાયાં અને મોગરાના ફાલ ઉપર ઝાકળ જેવાં દેખાયાં, વૃદ્ધ અને જર્જરિત છાતી અને બીજા સર્વ અવયવોમાં અચિંત્યું ઊભરાવા માંડેલું બળ ૧આવેગથી સમુદ્ર પેઠે ખળભળવા લાગ્યું. એ મેડીએ ચડ્યો તે વખત જ તેની પાછળ ચંચળ, ધર્મલક્ષ્મી અને દુઃખબા દાદર પર આવી સંતાઇ રહ્યાં હતાં તે તેં પાછાં ફરતી વખતનાં પગલાંના ધબકારા સાંભળી ખરખર નીચે ઊતરી પડ્યાં, એ પોતે દાદર પરથી નીચે ઊતરી આવ્યો, બળવાન રાજાને આવેશભરેલો જોઇ આસપાસનાં માણસ ચડીચુપ થઇ ઉભા રહે તેમ ડોસો દાદર ઊતરી પોતાની કોટડી ભણી ગયો તે વખત તેની એક પાસ ઘરનું સર્વ મંડળ પલટણ પેઠે હારદોર છાનુંમાનું તેના સામું જોતું ઊભું રહ્યું, અને તે કોટડીમાં પેસી લાકડી નીચે નાખી દઇ ખાટલામાં બેઠો. તે બેઠો તેની સાથે તેના પ્રતાપ અને ભયથી શાંથ થયેલી ધર્મલક્ષ્મીની સૂચનાથી ચંચળ ગુણસુંદરીની મેડીએ ગઇ, અને મનનો આવેશ સંતાડી મલકતું મોં રાખી આવડવાળી નણંદ બે ભાભીઓને નીચે લઇ આવી અને સૌ શાંત થઇ ઘરમાં કામે વળગી ગયાં. ડોસે આ સર્વ જોયું, તે પોતે પણ શાંત થયો, પોતાનો અર્થ સર્વ રીતે સિદ્ધ થયો લાગ્યો, અને કરચલીવાળી ફીકી આંગળીઓ વડે ધોળી મૂછો આમળતો બોલ્યો :
“વારુ, તમારી મહેરબાની કે સૌ યે આટલાથી જ સમજી ગયાં બાકી-બીજે ઠેકાણે તો “ત્રાહી દીનાનાથ’ -એવાં માણસ દીઠાં છે કે સામ દામ ભેદ દંડ ગમે તે કરો પણ ધૂળમાં આળોઠવા પડેલાં જાડી ચામડીનાં ગધેડાં સમજે તો એ સમજે. એમ લાગે છે કે ઇશ્વર હજી મારા ઘર સામું કંઇ જુએ છે.” ડોશીને હરતીફરતી અને ગુણસુંદરીને મિષેમિષે મનાવતી જોઇ ડોસો એકલો એકલો ખુશ થયો, હસ્યો અને બોલ્યો : “હાં, આ બધાં શાંત થયાં તેનું કારણ આ ડોસલી ! ભૈરવકાળકાનો ક્રોધ શમાવવા શિવજી એના પગતળે સૂઇ ગયા હતા તેમ મારો ક્રોધ શમાવવા ડોસલી કરે એવી છે. ખરે, જેને જેવું તેને તેવું કાંઇ મળી જ રહે છે-નીકર મને આ મૂર્તિ ક્યાંથી મળે ? નાનપણમાંથી દુર્વાસા જેવો આ હું તેને નાનપણમાંથી આવી શાંત અને લાતો પર લાતોપડે તો યે પૂછે કે લાત મારતાં તમારે પગે વાગ્યું તો નથી ? એવી-આ ધર્માત્મા ન મળી હોત તો એક બે બાયડીનાં તો મેં ઢેર ખૂન કર્યાં હોત !-પણ આનો આવો સ્વભાવ ઘડનાર એનાં માબાપ સ્વર્ગમાં બેઠાં હો ત્યાં પણ એમનું કલ્યાણ થજો અરે !” -આમ બોલતોબોલતેો અને વિચાર કરતોકરતો માનચતુર શાંત થઇ સૂઇ ગયો અને નિરાંતે નિદ્રામાં પડ્યો.
આ દિવસ પૂરો થઇ રહ્યો. દિવસે ભારે જમણ જમેલાં તેથી રાત્રે કોઇને જમવુંન હતું. માત્ર ગણુંસુદરી વાળુ કરવાની હતી; પોતાને એકલીને વાસ્તે ક્યાં ખટપટ કરાવી જાણી એ પણ આળસી જવા જેવું બોલવા લાગી. પણ ડોસો ઊંઘી ગયો ત્યારથી તે અત્યાર સુધીમાં ઘરનો સર્વ સ્ત્રીવર્ગ શાંત થઇ એકબીજા સાથે ઘમા દિવસના એકઠા થયેલા ખુલાસા કરવા મંડી ગયો હતો, સૌ અન્યોન્યને મનાવવાને આતુર બન્યાં હતાં, પરસ્પર પ્રીતિ બતાવવા લાગ્યાં હતાં, અને નિત્ય દીઠેલો કંકાસ જાણે સ્વપ્નમાં જ થઇ ગયો હોય એમ ગઇગુજરા ભૂલી જઇ આ સર્વ મોટું કુટુંબ કલ્લોલ કરતું દેખાયું. સૌ મનોમન સાક્ષી લાગી, ચંડિકા હીંચકે બેસી નાની કુમુદને રમાડવા-હાથ ઉપર કુદાવવા-અને બાલક સામે બાળચેષ્ટા કરવા લાગી, અને કુટુંબનાં સર્વ છોકરાં તેની આસપાસ રમવા લાગ્યાં.
આ આનંદમાં એકલો ગાનચતુર ભાગ લઇ શક્યો નહીં. તે કાંઇ સ્વભાવે જ દુષ્ટ હતો નહીં. તેનામાં બુદ્ધિ ન હતી એવું હતું નહીં, તેનામાં અંતઃકરણની શૂન્યતા હતી નહીં, પરંતુ માનચતુરના હાથ નીચે એ ઊછર્યો હતો; એની સાથે પરદેશમાં નાનપણથી રહ્યો હતો; એની કુટેવોનો નાનપણથી જ સાક્ષી થયો હતો; અને માનચતુરની કચેરીમાંનું એનું આશ્રિત મંડલ નાના ગાનચુતરને બોલાવતું-ગમે તેવું તેની પાસે બોલાવતું-ગમે તેવું તેને કહેતું-ગમે તેવી વાતો તેની પાસે બોલાવતું-ગમે તેવું તેને કહેતું-ગમે તેવી વાતો તેની પાસે કરતું. કચેરીમંડળને દેશાંતરમાં આથડવાનું થતું ત્યારે થાકેલું મંડળ એને પોતાની સાથે ફેરવતું; પોતે હલકાહલકા આનંદવિનોદ કરતું અને તેમાં એને ભેળવતું; એ મોટાં દેખાતાં માણસોના દોષમાં દોષ જોવા જેટલી સમજણ બાળકમાં ન હતી તેથી દોષને નાનો છોકરો ગુણ જેવા સમજતો; એ મોટાં માણસો લાંચ લે, અપશબ્દભરેલી વાતોના અપરસમાં રસ માની લીન થઇ જાય, એકલા કુંવારા જેવા એ લોક પરદેશમાં આથડતાં લંપટવૃત્તિને નિર્લજ્જતાથી નિરંકુશ બનાવે, પોતાના ઘર આગળ-પાડોશમાંરસ્તામ ાં સ્ત્રીઓ આવે તેની મશ્કરીઓ કરે, ખાનગી પ્રસંગે આડોશીપાડોશીની વયમાં આવતી છોકરીઓ સાથે-કજોડાને દુઃખે વિહ્વળતા ન ખમાતાં લોકલજ્જાનો ભાર નાખી દેવા આતુર બનતી બહારના પુરુષો ખોળનારીઓ સાથે-ભોળા માણસોની સ્ત્રીચરિતભરેલી સ્ત્રીઓ સાથે-સ્વભાવે જ કરેલી કુલટાઓ સાથે- સેલઘેલીઓ સાથે-છોકરાં શોધનારી વંધ્યાઓ સાથે-નોકરીમાં હાથ નીચે રહેલા પુરુષોની સ્ત્રીઓ સાથે-સ્ત્રીદ્ધારા કામ કઢાવનારાઓની સ્ત્રીઓ સાથે વિશ્વાસુ મિતરોના ઘરની સ્ત્રીઓ સાથે-કુમાતાઓ અને દુષ્ટ સહીપણીઓ અને કુટ્ટણીઓના હાથમાં સપડાયેલી બુદ્ધિહીન મુગ્ધાઓ સાથે-માનચતુરનું કચેરીમંડળ ગામપરગામમાં પ્રસંગો ખોળતું-પ્રસંગમાં આવતું, અને તેમની કુત્સિત ચેષ્ટાઓનો ગાનચતુર અનાયાસે અથવા પોતાની કે પારકી ઇચ્છાએ સાક્ષી બનતો; આ સર્વ પુરુષો એક જાતની બહાદુરી કરે છે, પુરુષાતન બતાવે છે, અને તેમના જેવું શીખે ત્યારે જ છોકરાં હોશિયારમાં ખપે-એવી બુદ્ધિ ઊગતા બાળકમાં આવતાં વાર ન લાગી અને આવા ખરાબ ભેજવાળી હવાનો સહવાસી બાળક મોટો થયા પછી પણ તે હવા વિના તેને ચેન ન પડતું, ક્ષુદ્ર અધિકારનો અમલ અને દોર, પૈસાની કુમાર્ગે કમાણી અને કુમાર્ગે જ તેને નાશ, દુષ્ટ પ્રસંગો પર પ્રીતિ, અને દુષ્ટકર્મની ભાવના : આ સર્વથી ભરેલા કચેરીમંડળ પર માનચતુર રાજ્ય ચલાવતો-એ સર્વ મંડળને, સરકારી નોકરો હોવા છતાં પોતાના નોકરો હોય તેમ, પોતાના હાથમાં રાખતો; અને એ જ સંબંધને લીધે એનો પોતાનો પુત્ર એમની રીતભાતનો નોકર બની ગયો અને તેમની વચ્ચે રહી તેમનાથી જુદા ગુણ અને જુદી શક્તિવાળો પોતે હતો તે પોતાના ગુણ પુત્રને તેની ઊગતી અવસ્થામાં આપવાનું ભૂલી ગયો. માનચતુરનો સ્વબાવ જુદો જ હતો અને એની શક્તિ પણ કાંઇ અસાધારણ હતી. એ લંપટતાને વશ ન હતો પણ લંપટતા એને વશ હતી. લંપટ થવું ત્યારે એ થયો, અને ન થવું ધારે ત્યારે ઇંદ્રની ઇંદ્રણી પણ એને ચળાવી શકતી નહોતી.
ધારું તો ઇશ્વર જેવો થાઉ અને ધારું તો સેતાન થાઉ, એવું એને ગુમાન હતું. ધર્મ, અધર્મ, પુણ્ય, પાપ, પોતાના ઉપરી, પોતાના હાથ નીચેનાં માણસ-કોઇનો પણ હું દાસ નહીં-એ સર્વ મારાં દાસ : એ વાત સિદ્ધ કરવા કરી આપવામાં માનચતુર પોતાનું પુરુષત્વ માનતો. અત્યંત સુખ એને લોભાવી શકતું નહીં, અત્યંત દુઃખના ભાર નીચે દબાતો દબાતો પણ તે હસતો. ષડિ્વકારોનાં તરંગ એની મરજી હોય ત્યારે ઊછળતા-એની મરજી હોય ત્યારે શાંત થઇ જતા. અવસ્થા માત્રને એ તૃણવત્ લેખતો. પોતાની શક્તિ દેખાડવાનો એને શોખ હતો; અને ઉપરીને, હાથ નીચેના માણસને, તેમ જ પોતાની જાત ઉપર પણ પોતાની શક્તિ દેખાડી એ આનંદ માનતો. જો ઉપરી માનચતુરના કહ્યામાં રહે અને માનચતુરને માન આપે તો એવા ઉપરીને સંકટ પ્રસંગે પોતાની બુદ્ધિ, સત્તા અને દ્રવ્યના સાધન વડે સંકટમાંથી છોડાવવા યત્ન કરતો અને સફળ થાય ત્યાંસુધી વિરામ પામતો નહીં. કંઇક ઉપરીઓ પર લાંચના અથવા બીજી રીતે કસૂર કરવાના આરોપના પ્રસંગ આવેલા; કંઇકને પોતાના કામમાં ગૂંચવાડાભરેલા અને આંટીના પ્રશ્ન ઊઠેલા, કંઇક પ્રજાવર્ગના રાગદ્રેષના પાત્ર થયેલા અને તેમના પર તરકટ ઊઠેલા; કંઇક પોતાના ઉપરી અમલદારોના અભિમાન અથવા દુર્ગુણ અથવા દ્ધેષના બલિદાન થયેલા-એવા એવા સર્વ ઉપરીઓને માનચતુરે પોતાની બુદ્ધિથી સવળા માર્ગ બતાવેલા અથવા ખરેખરી સહાયતા આપી સૂક્ષ્મ પ્રસંગોમાંથી ઉગારેલા હતા. તેઓ માનચતુરની બુદ્ધિની પ્રશંસા કરતાં અને ઉપકારના બંધનથી એના દાસ થતા. જો કોઇ ઉપરી માનચતુરથી વિરુદ્ધ થયો તો માનચતુરની બુદ્ધિ અને સત્તા તેને ફસાવ્યા વિના રહેતી નહીં. એવા ઉપરીની સ્ત્રીને વશ કરવામાં પોતે પરાક્રમ માનતો, અને પરાક્રમ ઉઘાડા રીતે દર્શાવતો ત્યારે જંપતો. એ ઉપરીના કુટુંબમાં કંકાસ રોપાતો, એ ઉપરીની સામે એના ઉપરી પાસે ફરિયાદો જતી, એ ઉપરી પોતાના ઉપરીનો વિશ્વાસ ખોતો, લોકમાંથી પ્રતિષ્ઠા ખોતો, તેને હજારો વેરીઓ ઊભા થતા, તેની સામે અપવાદ અને અપકીર્તિ આવતાં, ઘરમાં અથવા રસ્તામાં માર ખાવાનો તેને નિરંતર ભય ઉત્પન્ન થતો, તેના મિત્રો ફૂટતા અને શત્રુ જેવા બનતા, અને તે કાયરકાયર બની જઇ માનચતુરને પ્રશન્ન કરે ત્યારસુધી સ્વસ્થ થવા પામતો નહીં. જે માણસ ઉપરીને આ પ્રમાણે સતાવે તેનાથી હાથ નીચેનું મંડળ કંપે તેમાં નવાઇ શી? હાથ નીચેનાં માણસોને એ બકરાં જેવાં ગણતો, ચાલતાં સુધી તેમને સતાવવાં એ બહુ હલકુ માનતો, અને તેમને આશ્રય આપવામાં પોતાની વડાઇ લેખતો. તેમની ખુશામતથી છેતરાતો નહીં, પણ ખુશામતથી આનંદ માનતો તેમ જ તેમનું કલ્યાણ કરવામાં પણ આનંદ અને મોટાઇ માનતો, અને તેમને આશ્રય આપવામાં પોતાની વડાઇ લેખતો. તેમની ખુશામતથી છેતરાતો નહીં, પણ ખુશામતથી આનંદ માનતો તેમ જ તેમનું કલ્યાણ કરવામાં પણ આનંદ અને મોટાઇ માનતો. લૂંટવો તો રાજાને ને મારવો તો હાથીને એ એનો સિદ્ધાંત હતો. ગરીબ માણસો પાસેથી અથવા દ્રવ્યવાન પણ ધર્મિષ્ઠ અને ભલાં માણસ પાસેથી તે કદી પૈસો સરખો લેતો નહીં અને તેનું કામ ચાહીને મફત કરી આપતો. કોઇ લુચ્ચા કે એવા માણસ મળ્યા તો તેની પાસેથી ચદૂસી ચૂસીને પૈસા કઢાવી લેતો અને તેને ત્રાહી ત્રાહી કહેવરાવે તે વગર તેનું કામ કરતો નહીં અને કામ થયા પછી પણ જન્મારા સુધી એ લોકો પોતાના દાસ થઇ બંધનમાં રહે એવી રચના કરતો. સગાંસંબંધી અથવા મિત્રમંડળનાં ઘરમાંની સ્ત્રીઓ સામે જોવું એ માનચતુર ઘણી હલકી વાત ગણતો અને તે બાબત એને અતિશય તિરસ્કાર હતો. જેણે પોતાના ઉપર રજ પણ વિશ્વાસ મુક્યો હોય તેની સ્ત્રીને ફસાવવી એમાં નામર્દાઇ અને નાદાની માનતો. કુટલા સ્ત્રીઓ સાથે વ્યવહાર રાખવો એ તો કોઇને ફસાવવાનું કામ નથી-એ તો એક હલકી સ્ત્રીને હાથે પુરુષ ફસાયા જેવું છે અને તેવા પુરુષને દમ વિનાના ગણવો એવું એ માનતો, કોઇ સ્ત્રી ગમે તેવી સુંદર હોય તોપણ તેની સુંદરતા ઉપર મોહ પામી જવું એ તો રાંડને જોઇ બુદ્ધિ ખોવાનં કામ ગણતો, અને તેવી બાબતમાં પૈસા ખોવા એના જેવી મૂર્ખાઇ તો એને બીજી એક પણ વસતી નહીં.
એનું લંપટપણું માત્ર મમતા અને વૈરાગી જ ઉત્પન્ન થતું અને મમત અને વૈરની શાંતિ સાથે શાંત થતું. કોઇ સ્ત્રીએ એની બાબતમાં તિરસ્કાર બતાવ્યો તો ત્યારથી થોડા દિવસમાં એ સ્ત્રી પોતાને એને ઘેર ગઇ જ દેખતી અને માનચતુરની દાસી થઇ જતી. ડાહી પતિવ્રતાઓ એની આ શક્તિ જોતી અને એની આગળ અભિમાન ન બતાવતાં એને કાકા મામા અથવા ભાઇ કહી બોલાવતી તો એ તેના સામું પણ ન જોતો, એટલું જ નહીં પણ તેવી સ્ત્રીઓ કદીક ચળતી તો તેને સવળે માર્ગે દોરી કુછંદમાંથી બચાવતો. જે પુરુષો માનચતુર સામી બાકરી બાંધે અથવા તેના આગળ અભિમાન બતાવે તેની સ્ત્રીઓ પણ એની જાળમાં ફસાતી. પોતે દેખાવમાં ભવ્યો હતો. જાતે ઊંચો પહોળો અને ગોરો હતો. જુવાનીમાં તેના વાળ કાળા ઝીણા અને ચળકાટ મારતા હતા. તે ઘડપણમાં ધોળા થતા ગયા તેમ એ ધોળાશમાં પણ ચળકાટ લાગવા માંડયો અને જુવાનીમાં તેમ ઘડપણમાં પણ આ પુરુષનો દેખાવ ટાપટીપ વગરનો હોવા છતાં સ્ત્રીઓને એક પળમાં વશ કરી દેવામાં સમર્થ હતો. કદીક તો એ બોલતો ત્યારે કોઇ રાજા બોલતો હોય એમ લાગતું અને એનું અપમાન કરતાં ઉપરીઓની પણ જીભ ઉપડતી ન હતી. પાક્તાની આ શક્તિ અજમાવવાનો એને શોખ હતો, તેમાં વિશેષે સ્ત્રીઓ ઉપર અજમાવતો. એનાથી અંજાયેલી કુલટા સ્ત્રીઓ એની પાછળ ભમતી તેને એ ભમાવતો. સ્વભાવે અશુદ્ધ નહીં પણ નબળાં મગજવાળી એવી સ્ત્રીઓ પણ પતંગિયા દીવામાં પડે તેમ એના મોહના ફાંદામાં પડતી. કેટલીક બુદ્ધિશાળી સ્ત્રીઓને માનચતુરની બુદ્ધિનો અને વાતો સ્વપ્ન પેઠે રાતદિવસ તરતી હતી અને ખસવા પામતી ન હતી. આવી આવી અનેક સ્ત્રીઓ માનચતુર પાછળ મધમાખો મધપૂડા આગલ ભમે તેમ ભમ્યાં કરતી હતી. માનચતુર તેમને ભમવા દેતો, તેમને વાતો કરવા દેતો, અને તેમના મનમાં ખોટીખોટી આશા ઉત્પન્ન કરતો. પરંતુ જેવી રીતે સૌના ઉપર મોહજાળ પાથરવાનો એને શોખ હતો તેનાથી બમણો શોખ એ સર્વની મહોજાળમાં જાતે ન ફસાવાનો હતો. વિષયમાત્ર મને બાધ ન કરે એવી મારી શક્તિ છે, વિષયને હું નચાવું છું-વિષય મને નચાવી શકતા નથી, સંસાર મારો દાસ છે-હું તેનો દાસ નથી. શ્રીકૃષ્ણની પેઠે સંસારમાં રહેવા છતાં તેમાં હું લપટાતો નથી : એવા અનેક વિચારને આચારમાં આણતો હતો અને પોતાની તેમ કરવાની શક્તિ અનુભવસિદ્ધ થઇ જોઇ અભિમાન અને આનંદ પામતો હતો. આથી એની પાછળ ભમનારી અનેક સ્ત્રીઓ સાથે અણીનો વખત આણી પોતે કડક્યામાંથી ખસી જતો હતો, હજાર પ્રસંગ ઉત્પન્ન કરી તેમાંના માત્ર એકાદ પ્રસંગે જ કોકને અનુકૂળ થતો હતો, બાકીના નવસેનવાણું પ્રસંગે સૌને નિરાશ કરતો હતો, અને નિરાશ થનારાને બાકી રહેલા એક પ્રસંગનું પાત્ર થવાની આશામાંથી છૂટવા ન દેતો. એની જુવાનીનો આ મદ ઘડપણ સાથે ઊતરતો ગયો છતાં છેક છેલ્લે સુઝી જડમૂળથી ગયો નહીં અને આવો શોખ ખોટો એવી શિખામણ ઇશ્વરે એને માત્ર છેક છેલ્લે વખતે આપી. છેક છેલ્લે વખતે જ્યારે એમે સર્વ પ્રસંગ ઓછો કરી દીધા જેવું થતું હતું ત્યારે એને કોઇનો રોગ લાગ્યો, તે અસાધ્ય નીકળ્યો, અને ધર્મલક્ષ્મી પોતાની આખી જુવાનીમાં પતિના દોષ અતકર્ય ક્ષમા રાખી વેઠતી હતી અને ગમ ખાતી હતી તે આ ને આ દશામાં વૃદ્ધ થવા પામેલી આજ આવે સમયે આખા જન્મની ક્ષમા ખોઇ બેઠી અને માંદા માનચતુરના ખાટલા આગળ રોતી રોતી ધર્મનો ઉપદેશ કરવા લાગી.
“અરેરે ! મારું ભાગ્ય જ ફૂટેલું છે. કેટલાકને ખાવાનો ગળકો હોય છે અને કેટલાકને પારકી ચીજ જોઇ જોઇ ચોરી લેવાની ઊર્મિ ઊછળે છે તેમ કેટલાકને પરસ્ત્રીનો ચસકો હોય છે. જો એવો ચસકો તમે હોત તો હું એમ જાણત કે તમે પામર જીવ છો. જેમ શરીર ઉપર આપણું બળ નથી તેમ પામર જીવવાળાનો જીવ તેમના હાથમાં નથી રહેવા પામતો. તેઓ બિચારા પોતાના દોષ જાણે અને પસ્તાય તોપણ લગામ હાથમાં રાખી શકતા નથી. પણ તમારો તો જીવ સાધ્ય છે - તમે ધારો તો મોટા જોગીરાજ જેટલા નિયમ પાળી શકો એમ છો, પણ તમે તો જે કરો છો જાણી જોઇને કરો છો ! જાણી જોઇને કરે તેને બેવડું પાપ-તેને પ્રાયશ્ચિત્ત પણ નહીં.” ઠેઠ હ્ય્દયમાંથી નિઃશ્વાસ મૂકી વળી બોલી : “આપણે એકબીજાનાં પુણ્યપાપનાં ભાગિયાં છીએ. હું તો ઘણુંયે જાણું કે કાંઇ ધર્મ થાય-મનુષ્યદેહ કાંઇ ફરીફરી આવવાનો છે ? ફણ મારું જાણ્યું શા કામનું ? હું જાણું ને તમે ન જાણો ! એ તો ધૂળ ઉપર લીંપણ ! તમે જેટલાં પાપ કરો ને તેનાં ફળના અધિકારી થાવ તેમાંયે મારો ભાગ ! હું ધર્મ કરું તે ધોવાઇ જાય ને ઘરમાં કોઇ પાપ કરે તે અવશ્ય વળગે ! પારકાં પાપનો ભાર મારે આવતે અવતાર પણ તાણવો પડશે ! એર ! મારે તો મારી જુવાનીમાંથી જ એ ભાર દેખવો પડ્યો છે : હું બોલી નથી-ચાલી નથી-તમને કોઇ દિવસે ઠપકો દીધો નથી-પણ પેલી મારી શોક્ય દેખી મારા અંતરમાં કાંઇ ભડકા નહીં લાગ્યા હોય ? મારા પર રજ ખોટો વહેમ પડ્યો હતો તો આપને આટલું થયું હતું તો તેટલા પરથી વિચાર કરો કે મે કેવા ધીકધીકતા અંગારા ચંપાયા હશે ? તમને તો ઇશ્વર ક્ષેમ રાખે. હું તો આ અવતારમાં જ મારા ભાગનાં ફળ ભોગવી ચૂકી છું-ભલે ! એટલાથી જ જો પૂરું થયું હશે તો તે ભોગવવા બીજો અવતાર નહીં લેવો પડે. હાય ! હાય ! હું શું કરું ? મારી આંખ આગળ સૌ તરી આવે છે, મારા કાળજામાં ચીરા પડે છે, મારી આંખે અંધારા આવે છે, મારી આંખે અંધારા આવે છે. શિવ ! શિવ ! શિવ ! -ઓ મારા બુદ્ધિશાળી કંથ ! -તમે હજીયે નહીં સમજો ? આ ઘોળાં પળિયાં વિચાર નહીં કરાવે ? આ મંદવાડ કંઇ નીં સમજાવે ? હજી મારે કપાળે શાંશાં દુઃખ લખેલાં હશે !” થોડી વાર બોલતી બંધ રહી. વળી કાંઇ સાંભરી આવ્યું હોય એમ બોલવા લાગી : “આજ તો તમને પાંચસો રૂપિયાનો પગાર થયો હોત-હજી સુધી ટૂંકા પગારમાં પગ ઘસવા પડે છે તે એક એક કટેવને પાપે. હજીયે કાંઇ સમજો. શરીર આજ છે ને કાલ નથી. મારી તો ચિંતા કરતા નથી-પણ હજી તમારી પાસે કાંઇ સંગ્રહ થયો નથી-છોકરાં શું કરશે ? નાનો તો મોસાળને પ્રતાપે પણ કમાય તે ખરું, પણ મોટો તો આ તમારી છાયા બધી રીતની આવી છે. માબાપનાં પુણ્ય-પાપ છોકરાંને ફળે તમારી કટેવો એનામાં ઊગી નીકળી છે. તમારી બુદ્ધિ નથી, તમારી શક્તિ નથી-પણ તમારા જેવું કરવા જાય છે. એ છોકરો કોઇ દિવસ ખત્તા ખાઇ બેસશે ને એને કોઇ પણ ઉગારવાનું નથી. તમારી છાયામાં એ ઊછર્યો તેની એ પ્રસાદી. હું તો ઓઢણી પહેરીને જ જાઉં તો ભાગ્યશાળી-પણ આ છોકરો શું ખાશે ? જાતે કમાશે નહીં, તમે કાંઇ મૂકી જવાના નથી, ને ખૂણેખાંચરે પડ્યું રહ્યું હશે તે નરઘાં-સારંગીના નાદ ભેગું તણાઇ જશે કે પારકા ઘરની રાંડોનાં છોકરાં ખાશે. એ બધું તો બળ્યું-જેનું લાાગ્યું જે ભોગવશે, પણ તમારે યે આવતો અવતાર ચે તે વખત તમારું શું થશે ? જરી તો વિચારો ? થયું તે તો થયું-પણ હવે તો કાંઇ સમજો -મારે શું ? હું તો આજ છું ને કાલ નથી. ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં આયુષ્ય પૂરું થશે ત્યાં સુધી ઋણાનુબંધ છે તે જોડાઇ છું-પછી કાંઇ જોડાઇ રહેવાનું હાથમાં છે ?”
ખાટલાની પાંગથ પર બેસી ડોશીએ આ સૌ રોતે રોતે કહ્યું અને કહી રહેવા આવી તેમ તેમ આંસુ લોહતી લોહતી શાંત થઇ ગઇ અને ડોસાના સામું જોઇ રહી. એણે કહેવા માંડ્યું કે તરત તો ડોસાને ક્રોધ ચડી ગયો અને ક્રોધમાં રાતો રાતો થઇ ગયો. “રાંડ આ તો કહેવાનો વખત છે ?” એ વચન તેના ઓઠ સુધી આવી ચૂક્યું હતું, અને ડોશી બંધ રહે કે કહું કે વિચારે અટકાવી રાખ્યું હતું. ડોશીના વાક્ય વધારે ચાલ્યાં; અને ડોસાના અપવિત્ર જીવનનાં ફળ તેના કુટુંબને ચાખવાં પડે છે અને છોકરાએ પણ બાપના માર્ગ પર જવા માંડ્યું છે એ સર્વ વિગતનો ચિતાર ડોશીએ જેમજેમ ખડો કર્યો તેમતેમ પોતાના દુરાગ્રહે કરેલી ભૂલોથી શત્રુના મુખમાં સેના સહિત આવી પડેલો સેનાધિપતિ પોતાની ભૂલોના ભાનથી પોતાના ઉપર ખિજાય અને પોતાની બુદ્ધિ ઉપર તિરસ્કાર કરે તેમ માનચતુરને થયું. જેમાં પોતે વર્ષોનાં સુધી પરાક્રમ માનેલું તે રીતભાત અને કરણીથી પોતાના કુટુંબમાં ઝેરના ઝાડ રોપાઇ ગયાં દેખાતાં માનચતુર સૂતો સૂતો ઓઠ અને હાથના પહોંચા કરડવા લાગ્યો અને ધર્મલક્ષ્મી ઉપરનો ક્રોધ પશ્ચાત્તાપે દાબી નાંખ્યો. રોગ અને પશ્ચાત્તાપે કંપાવી દીધેલું અભિમાન શિથિલ થતાં ધર્મનો ઉપદેશ તેમાં પગપેસારો કરવા પામ્યો; અને ઘણા દિવસના હવડ પડેલા ગોઝારા ઘરનાં બારણાં ઊઘડે તેમ માનચતુરના મગજનાં બારણાં ઊઘડ્યાં અને એવા ઘરમાં કોઇ એક હાથમાં દીવો અને એક હાથમાં ઝાડું લઇ પેસે ને જે દીઠું તે સાફ કરવા માંડે તેમ આ મગજમાં ધર્મોપદેશ પેઠો અને ફરી વળવા લાગ્યો. એના કપાળની અદલબદલ થતી કરચલીઓમાં, ઉગાડવાસ થતી આંખોમાં, વારાફરતી બેસી જતા અને ઘડીમાં ફીકા અને ઘડીમાં રાતા થઇ જતા ગાલમાં, ફફડતા ઓઠમાં, અસ્વસ્થ અને પથારીમાં માનચતુરના મનના આ સર્વ ફેરફાર બહાર દેખાઇ આવવા લાગ્યા. એક ચેડે બાળવા માંડેલો વાળ બીજી પાસના સાજા છેડા સુધી હાલી જાય, અમળાઇ જાય, અને ચરચર થતો જાય તેમ અત્યારે ધર્માગ્નિથી ડોસો થવા લાગ્યો. તેમાં પોતાની જુવાનીમાં ધર્મલક્ષ્મીએ કેવી સહનશીલતા અને કેવી ક્ષમા રાખી હતી, અને પોતે કેવી દુષ્ટતાથી વર્ત્યો હતો, એ દુષ્ટતાનું પોતને ભાન સરખું ન હતું, અને પોતાનું પરાક્રમ સ્ત્રીનાં મર્મસ્થાન નિર્દય રીતે ચીરવામાં જ પર્યાપ્ત થતું : આ વિચારનો એના મનમાં આખરે ઉદય થયો. પોતે ક્ષમાને પાત્ર ન છતાં સ્ત્રીએ આટઆટલી ક્ષમા રાખી તે વાતનું ભાન વીજળી પેઠે તેના મગજની રાત્રિમાં ઝબૂકી રહ્યું, અને છેક બાળપણમાં રોયો હશે તેને આજ આંખમાં કંઇક આંસુ આવ્યાં અને ધીમે રહી પથારીમાંથી આંખો ઊંચી કરી બોલ્યો.
“આ વચન આટલાં મોડાં છેક આજ કહ્યાં. આ ઉપદેશ છેક મરણપ્રસંગે કર્યો કે મને હવે કંઇ પણ કામમાં નહીં લાગે-આ કામ તું આ ઘરમાં આવી તેવામાં જ કેમ કર્યું નહીં ? મને વેળાસર કેમ કાંઇ કહ્યું નહીં ? આગ લાગતાં સુધી કૂવો ખોદવાનો મેળ ક્યાંથી રાખ્યો ?” અર્ધમીંચેલાં પોપચાંવાળી ઘેનભરેલા જેવી આંખો આ વચનને અંતે ઊંચી રહી ગઇ-જાણે કે મળનાર ઉત્તર સાંભળવાનું કામ કાનનું નહીં પણ આંખોનું જ હોય. મોં ઉઘાડું રહી ગયું-જાણે કે ઉત્તર તેમાં લેવાનો હોય. એક હાથ ઊછળી ડોશીના ખોળામાં પડ્યો-જાણે કે ક્ષમાનું દાન માગતો હોય ! ડોશીએ હાથ ઝાલ્યો.
“હું જાણું છું કે મારે તમને આ સમે ન કહેવું હોય. પણ જો આ રોગમાંથી તમે નહીં જ ઊઠો એમ હોત તો ન કહેત. પણ મારો અંતરાત્મા મને કહે છે કે તમે સવારના પહોરમાં ખાટલામાંથી ઊભા થશો. મારું કર્મ ફુટેલું નથી. હું કપાળે ચાંલ્લો લઇને જવાની છું. જ્યારે તમને કરાર વળે ત્યારે અત્યારનું કહ્યું તમને કામમાં લાગશે જાણી કહેવાનું તે અત્યારે કહું છું. આજ સુધી તમને ન કહ્યું તેનું કારણ એ કે મેં કહ્યું હોત તો તમારા મનમાં વસત નહીં. પાછળથી કહેવાનું ન રાખ્યું તેનું કારણ પણ એ જ કે તમને હતા તેવા ને તેવા થાઓ એટલે મારું કહ્યું સાંભળવાના નહીં. મને ઘડપણ આવ્યું, મારી વાસનાઓ ઊડી ગઇ અને તમારી વાસનાઓ ફરી થવાની. અત્યારે તમારી આંખો ઉઘાડી છે એટલે તેમને જે બતાવું છું તે દેખો છો, કાન ઉઘાડા છે એટલે કહુચં છું તે સાંભળો છો, એ દેખાડવાથી અને સંભળાવવાથી હું તમારા જીવને દૂભવું છું-પણ હું તમને અત્યારે ન કહું ત્યારે ક્યારે કહું ? જેમાં મારું, તમારું, અને આખા કુટુંબનું કલ્યાણ છે એવી વાત કહેવાનો મારો અધિકાર તમે ક્યારે રાખ્યો હતો જે હું કહી શકું ? એ અધિકાર પણ તમે સાજા થશો ત્યાં સુધીનો છે. પછી મારો અધિકાર જવાનો. સોયને ઘાએ શૂળીમાંથી તમે ઊગરો અને ઉગારો જાણી આટલી સોયો ઘોંચી તે તમને વાગી તો હશે-પણ ક્ષમા કરો. મારો-તમારો-અને આખા કુટુંબનો ધર્મ સચવાય-સર્વનો ધર્મ અને સર્વનું કલ્યાણ જેમાં રહેલું છે એવી વાત તમને કહું અને તે સફળ થાય, એવો પ્રસંગ અત્યારે જ છે. જો અત્યારે ન કહું તો પછી આ જન્મમાં બીજો વખત નહીં આવે-માટે આવો પ્રસંગ જોઇ કઠણ થાઉં છું તે ક્ષમા કરો.” આટલું બોલતી બોલતી અત્યંત ક્ષમાવાન અને પતિવત્સલ વૃદ્ધ સ્ત્રી રોઇ પડી અને માનચતુરના પગનાં તળિયાં ઝાલી વળી બોલી.
“ક્ષમા કરો ! ક્ષમા કરો ! આ પ્રસંગે હું વજ્ર જેવી કઠણ અને તરવાર જેવી ક્રૂર થાઉ છું, પણ શું કરું? તમારામાં ઓછું દૈવત નથી. તમારા જેવા દૈવતવાળા પતિને હું પરણી છું. મને ઘણા લોકોનો અનુભવ થયો છે અને ખાતરી કરી છે કે મોટા નાના સૌ જીવ પામર છે. કોઇ પોતાના મનને વશ રાખી શકતું નથી. પ્રસંગ નથી પડ્યો ત્યાંસુધી સૌ ડાહી ડાહી વાતો કરે એવા છે; પણ પ્રસંગ આવ્યે પુરુષમાત્ર નાનુંબાળક રમકડું જોઇ ચળે તેમ ચળે છે, નિર્દોષ અને પવિત્ર સ્ત્રીઓને ફસાવે છે, અને વિષયવાસનાને વશ બની ઘેલાતુર બને છે. પુરુષનું મન બાયલું છે, તેને પલળતાં રજમાત્ર વાર લાગતી નથી. પારાની પેઠે તે ગબડી જાય પુરુષને શરમ નથી, ધર્મ નથી, સગપણ નથી, સંબંધ નથી, પોતાનું ભાન નથી, પારકાનું ભાન નથી-સ્ત્રીની સાથે એને માત્ર વિષયાસનાનું સગપણ છે-વિષયવાસનાની જ ગરજ છે. મોટામોટા શાસ્ત્રીપુરાણી જોયા, આચારવિચારવાળા અને ધર્મધ્યાનવાળા મારી આંખ તળે આવી ગયા, જ્ઞાની અને સંન્યાસી અને ભક્તરાજનાં અંતઃકરણનું અંતઃકરણપણું ક્યાં સુધી રહે છે તે હું સમજી ગઇ છું, અને મોટા અધિકારીઓનો અધિકાર તેમની કચેરીમાં જ હોય છે - તેમના બોલવામાં જ હોય છે-બાકી વિષયના તો તેઓ દાસ હોય છે. મોટા તે ખોટા. અને આ તમારા અંગ્રેજી ભણેલાઓ આવે છે તે લાંચ ન લેવાની વાતો કરે છે ને ધર્મને નિન્દે છે ને કહે છે કે સત્ય બોલવું એ જ ધર્મ છે ને ધર્મ તો અંતરમાં છે ને આપણા સૌના ધર્મ અને આચારવિચાર તો માત્ર વહેમ અને બહાર દેખાડવાના ઢોંગ છે. એ અંગ્રેજી ભણેલા કરતાં તો અમે બાયડીઓ હજારગણી સારી. ભીનાં અને વગરનિચોવેલાં લૂગડાં ટપકટપક થાય અને આંગળી વડે જરાક દબાય એટલે એમાંથી ધરર લઇને પાણીની ધાર ચાલે તેવા એ ઠગાર અંગ્રેજી ભણેલાઓની વૃત્તિ સ્ત્રીઓ આગળ થાય છે તે તમારું અજાણ્યું નથી-તમે એ લોકોનને આંગળીનાં ટેરવાં પર નચાવ્યા છે તે મારું જોયેલું છે. સ્ત્રીઓ કરતાં પમ નપાટ અને નબળી આવી પુરુષજાતમાં ખરેખરો બળવાળો અને દ્દૃઢ મનવાળો પુરુષ તે એક મને મળેલો છે. એનું પુરુષપણું જોઇ મને અભિમાન આવે છે. એવો પુરુષ મારો પતિ છે તે જોઇ હું ફૂલી જાઉં છું. જ્યારે બધાં ગરબે ગાય છે કે “મારા સ્વામીજી બાવન વીર રે” ત્યારે હું આનંદમાં આવી જાઉં છું અને મનમાં સૌ ગાનારીઓને કહું છું કે સૌ ખોટું બોલો છો-એવા સ્વામીજી તો મારે એકલીને જ છે. સ્ત્રીજાતિ તમારી પાસે જખ મારે છે; આખા જગતને મોહિની લગાડે એવાં રૂપ કદ્રુપાં હોય છે એમ તેનો તિરસ્કાર કરવાની શક્તિ એ એક તમારામાં છે. ખટ વિકારનું બળ તમારી પાસે પાણી ભરે છે. મેં જેટલા પુરુષ જોયા તે સૌ ખોટાં પૂતળાં છે ને તમે જ એક પુરુષ છો એનો મને પૂર્ણ અને પ્રત્યક્ષ જાત અનુભવ છે !’-પતિની સ્તુતી કરતાં ડોશીને ઉલ્લાસ આવી ગયો, એનાં આંસુ સુકાઇ ગયાં, અને પતિનો વૈભવ અને પ્રતાપ જગમાં જણાતો જોઇ જુવાનીમાં પોતે પોૌતાને મોટી થયેલી માનતી એ વખતના પતિઅભિમાનનો અનુભવ આજ ડોશીએ ફરી ઘડપણમાં પળવાર કર્યો. સ્ત્રીને મોંએ પોતાના ખરા ગુણના વખાણ સાંભળી માંદો માનચતુર પ્રફુલ્લ થયો, ટટાર થયો. બે હથેલીઓ પર ટેકો દઇ બેઠો થયો, અને વ્હાલ આણી હસતો હસતો ડોશીની આંખો સામું જોઇ રહ્યો અને બોલ્યો : “હવે, કહે, કહે, આ બધું તું બોલી તે તો હું સમજ્યો-પણ તારે જોઇએ છે શું ? તારી ઇચ્છા પૂરી કરું. બોલી ! શી ઇચ્છા છે ? તેં મારી મરજી આજ સુધી સાચવી તો તારી મરજી એક વખત સાચવવી એ મને નહીં આવડે ?”
“તમે ધારો તો તમને આવડે એવું છે તેથી તો હું આ આટલું કહું છું. મારે તો એટલું જ જોઇએ છે કે જે તમને આવડે છે તે કરવાનું તમને ધારો ! આખી પુરુષજાત તો તે હજાર વાર ધારે તોપણ તેને જે આવડે એમ નથી-તેનાથી જે થઇ શકે એમ નથી-તે કામ તમે ધારો એટલાથી જ સિદ્ધ થશે.” ડોસાને ડોશીએ પાણી ચડાવ્યું.
“ચાલ, ધાર્યું ત્યારે આજબી.” આટલું બોલી બેઠેલો ડોસો પથારીમાં પાછો ચતો ને ચતો પડ્યો, સૂતો, અને તેની આંખ મીંચાઇ. એની પ્રતિજ્ઞાથી પોતાનું અને એનું જીવન આજ સાર્થક થયું માની, એ પ્રતિજ્ઞા જૂઠી પડવાની નથી એવી ખાતરીથી શાંત થઇ, આજથી એક નવો જ જન્મ ધર્યો હોય અને તેના આનંદને અનુભવવા અંતરદ્દૃષ્ટિ થતી હોય તમ બાહ્યલોચન મીંચી નીચું જોઇ સ્થાણુખનનન્યાય સમજતી હોય તેમ, ધર્મિષ્ઠ ધર્મલક્ષ્મી બોલીઃ “નક્કી ધાર્યું ?”
“હા, હા, ધાર્યું જ !” આંખો મીંચી નિદ્રાના ઘેનમાં આ શબ્દ બોલતો બોલતો ડોસો નિદ્રાવશ થઇ ગયો, તેનો જમણો હાથ નિદ્રામાં ઊપડ્યો, અને લાંબો થઇ ડોશીના હાથમાં વચન આપતો હોય તેમ પડ્યો, ડોશી એથી જાગૃત થઇ, પતિનો હાથ ઘડીવાર ઝાલી રહી, ઊંઘતા પતિની મીંચાયેલી આંખો અને પવનથી ફરકતી રૂપેરી મૂછો સામું જોઇ રહી, ધીમેથી એ હાથ ખાટલામાં પાછો મૂક્યો, બહુ સંભાળથી ઊઠી, પોતાની છાતી પર પોતાનો હાથ મૂકી પળવાર વિચારમાં પડી-કંઇક વિચાર કર્યો, અને ઊંઘતા પતિનાં સર્વ શાંત અવયવોમાં નવી વિશુદ્ધિને બળે આરોગ્ય પ્રસરી જતું હોય એવું કાંઇક કલ્પતી વૃદ્ધ દશાની પવિત્ર નિર્મળ અને તેજસ્વી શ્વેતતા વડે નખથી શિખસુધી અલંકૃત તપસ્વિની સતી શાંત નિદ્રા અને નવીન વિશુદ્ધિને પતિનું શરીર સોંપી, તે સૂતો હતો તે ખંડનાં દ્ધાર ધીમેથી વાસી, તેમાંથી ચાલી ગઇ અને ગૃહકર્મના આહ્નિકમાં સુસ્થ મનથી પડી.
આમ ડોશીએ ડોસાને સુધાર્યો પણ દીકરો સુધરે એમ ન હતું. માનચતુરના મનને અંકુશમાં રાખવાની શક્તિ ગાનચતુરમાં રજ પણ ન હતી. પિતાની બુદ્ધિનું ઓજસ પુત્રથી સમજાય એવું જ ન હતું. પિતાના ગુણી વિના તેના અવગુણ સોગણા બની પુત્રમાં પ્રકટ્યા અને નાયગરાનો પાણીનો ધોધ ધરતી પર પડીને તેને ફાડી નાખી સર્વ કાળ નિરંકુશ અને વેગવાન બની ઘસ્યો જાય છે તેમ ગાનચતુરની વિષયવાસના એના સુવિચારને કચરી નાખી નાનપણથી તે આજસુધી ઘસ્યાં કરતી હતી. ધર્મલક્ષ્મી એને પામર જીવમાં લેખતી, એને સુધરવા પ્રયત્ન કરી થાકી હતી, અને આખરે એના પ્રારબ્ધને સોંપી નિરાશ બની પ્રયત્નમાત્રનો ત્યાગ કરી બેઠી હતી. માત્ર માનચતુરને કહેતી કે તમે એને આવો કર્યો છે તે તમે એને સુધારો. આ કામ સુગમ ન હતું અને તે પાર ઉતારવા માનચતુરે ઘણી ઘણી રીતે બુદ્ધિ અજમાવી, પણ સફળ ન થયો અને તે પછી બેચારેક વર્ષ નોકરી થઇ અને પછી પાછો ઊથલો ખાવો પડ્યો ત્યારે અંતે નોકરી છોડી વિદ્યાચતુરની પાસે આવી રહ્યો હતો. એટલા અરસામાં પોતે સ્ત્રીની ઇચ્છાએ લીધેલી પ્રતિજ્ઞા તોડાવે એવા ઘણા ઘણા પ્રસંગ આવી ગયા હતા. પૂર્વના પ્રસંગમાં પરિચિત થયેલી ઘણીક લલનાઓએ તેના પરિચયને તાજો કરવા આશા રાખી ગુરુપ્રયાસ કર્યા હતા, પૂર્વે જેને પોતે પુરુષાતન માનતો હતો તે અજમાવવાના ઘણાઘણા પ્રસંગ આવી ગયા હતા, પરંતુ એના એ માનચતુરે હવે જુદા પદાર્થમાં પુરુષાર્થ માન્યો હતો. પોતે સ્ત્રીઓથી લોભાય એવા નિર્બળ મનવાળો છે એવું ધર્મલક્ષ્મી ધારે તો તેથી પોતાના પુરુષાતમાં ખામી ગણાઇ જવાની અને એ ખામી મારામાં નથી તે દેખાડી આપવાનો એને લોભ થયો હતો. પોતાની પ્રતિજ્ઞા જાળવવાની શક્તિ દેખાડી આપવી એવો એને ઉમંગ થયો હતો, પતિવ્રતા પાસે પત્નીવ્રત થવાની એને ઘડપણમાં હોંસ ઉત્પન્ન થઇ હતી, પોતાના મનને અંકુશમાં રાખવાની શક્તિ અજમાવવા તેનું હ્ય્દય તીવ્ર ઇચ્છા ધારણ કરતું હતું, શુદ્ધ વિશુદ્ધિવાળા જીવનના દિવસનો પણ સ્વાદ પૂરી રીતે લઇ લેવો એવો એના મનમાં તરંગ ઊપજ્યો હતો અને બાકીનો જન્મારો એ જ તરંગ પ્રમાણે ગાળવા એણે નિશ્ચય કર્યો હતો, અને આ સર્વ કામ પાર ઉતારવાં એ એને મનથી કાંઇ વિસાત વગરની ધૂળ જેવી અને જ્યારે ધરાય ત્યારે થઇ શકે એવી વાત હોય તેમ પોતાના હ્ય્દય ઉપર સહસા બળાત્કાર કરવાની શક્તિ એણે સિદ્ધ કરી આપી, પોતાના ઉગ્ર આગ્રહ આગળ કાંઇ અસાધ્ય નથી એવું સ્પષ્ટ દેખાડી આપ્યું, અને ધર્મલક્ષ્મી સર્વ ઠેકાણે કહેવા લાગી કે શ્રીકૃષ્ણ જેવા વિરક્ત હતા અને દુર્વાસામુનિ જેવા અપવાસી હતા તેવા જ મારા પતિ પત્નીવ્રત છે એની કોઇ ના કહી શકે એમ નથી અનેક સ્ત્રીઓરૂપી અભેદ્ય સળિયાવાળા પાંજરાને પોતાના ભારે પંજાના બળથી સપાટાબંધ તોડી નાખી પાંજરામાંથી બહાર નીકળી સ્વતંત્ર થઇ ઊભેલા મોટા સિંહના જેવા પોતાના સ્વામીને જોઇ ધર્મલક્ષ્મી આખી જુવાનીના દુઃખનો બદલો વળ્યો ગણવા લાગી પોતાને માથે સમર્થ સ્વામી છે એવું અભિમાન અનુભવવા લાગી, અને પતિ પાસે માત્ર આટલો જ અભિલાષ દેખાડવા લાગી કે “ગાનચતુર તમારા કરતાં વધારે મોટી જાળમાં ફસાયો છે, તેનામાં તમારી શક્તિનો અંશ પણ નથી, એને એમાંથી છોડવો એટલે આપણે જગતમાં બીજું કાંઇ કર્તવ્ય નથી.”
ગાનચતુરને શુધારવા અનુભવી અને કુશળ માનચતુરે ઘણાઘણા પ્રયાસ કર્યા. પ્રથમ યોજના એવી કરી કે જ્યાં પુત્રને અવકાશ મળે અને તેને પોતાનો કાળ કુમાર્ગે ગાળવાનો પ્રસંગ આવશે એવું લાગે ત્યારે ત્યારે તરત પિતા તેને વાસ્તે કાંઇ ઉદ્યમ શોધી કાઢી કાંઇક કામમાં પરોવતો. ચાળણીમાંથી પાણી નીસરી જાય તેમ આવા અનવકાશમાંથી નીસરી જઇ ગાનચતુર અવકાશ મેળવવા લાગ્યો. પુત્રના મિત્રમંડળમાં ફેર કરી તેને સારા મિત્રોની સંગતિ કરાવી; પુત્રે મિત્રમંડળને પોતાના જેવું કરી દીધું. પિતાએ સારાનરસા સર્વ મિત્રો દૂર કરવા માંડ્યા; પુત્ર તેમની સાથે છાનાં સંકેતસ્થાનમાં મળવા અને પિતાને છેતરવા લાગ્યો. વિષયમાં અસાધ્ય રોગાદિના ભય હોય છે તેના દ્દૃષ્ટાંત પુત્ર પ્રત્યક્ષ કરે એવી યુક્તિઓ પિતાએ રચી અને પોતાનું દ્દૃષ્ટાંત પણ સમજી જાય એવું કર્યું. આ મહાભય પ્રત્યક્ષ થવા છતાં તે ભય વિષયથી અંજાયેલી આંખોમાંનું ભૂત કાઢી ન શક્યો. વિષય નહીં તજાય તો નોકરી જશે, ફોજદારી કામ ચાલશે, પ્રતિષ્ઠા જશે, કમોતે મરવાનું આવશે, આખા કુળને લાંછન લાગશે-ઇત્યાદિ હજાર ભય દેખાડ્યા પણ વિષયાંધ તે જોઇ શક્યો નહીં. માનચતુર એની પાછળ ખતરવટ થઇ લાગ્યો. એની પાસે જનારી સ્ત્રીઓ રોગીલી છે એવા અપવાદ ઉત્પન્ન કરવા લાગ્યો. એની પાસે જનારી સ્ત્રીઓ રોગીલી છે એવા અપવાદ ઉત્પન્ન કરવા લાગ્યો, એ સ્ત્રીઓના પતિઓએ મારા મૂક્યા છે એવો શબ્દ એને કાને જાય એવી યુક્તિઓ કરવા લાગ્યો. એની પાસે જનારી સ્ત્રીઓ રોગીલી છે એવા અપવાદ ઉત્પન્ન કરવા લાગ્યો, એ સ્ત્રીઓના પતિઓએ મારા મૂક્યા છે એવો શબ્દ એને કાને જાય એવી યુક્તિઓ કરવા લાગ્યો, પોતે જ પુત્રની પાછળ લુચ્ચા માણસોને મોકલતો અને અમુક સ્ત્રીના પતિએ તને મારવા અમને મોકલ્યા છે એવું તે માણસો પાસે કહેવરાવતો અને તે માણસો હથિયારબંધ રાતની વખતે તેની પાછળ દોડે-તેના સૂવાના ઓરડા સુધી જાય-અને આખરે કાંઇ અકસ્માતથી ન ફાવ્યા હોય અને પાછા ફર્યા હોય એમ પાછા ફરતા. માનચતુર દીકરાને ધમકાવે અને ગાળો દઇ કહે કે “ઓ કમજાત, ક્યાં તારું મોત ભમે છે કે હજી સમજતો નથી ?” ગાનચતુર આખરે કાયર કાયર બની ગયો, તેની વિષયવાસના રાતદિવસના નિરંતર અને અત્યંત ભયને બળે શાંત થઇ ગઇ દેખાઇ, અને માનચતુર પોતાની બુદ્ધિને સફળ થઇ માનવા લાગ્યો. નોકરી ગઇ તેની સાથે ગાનચતુરને ખરેખરી સાન આવી. શરીર નિર્બળ અને ક્ષીણ થવાથી વિષયશક્તિ ઓછી થઇ, અને નાનાભાઇને ઘેર રહેવામાં પરવશપણું લાગવા માંડ્યું તેના કંટાળામાં તો ધીમેધીમે વિષયવાસના પણ દૂર થયા જેવી થઇ. તે છતાં મનની સ્વાભાવિક નિર્બળતાએ ગોથું ખવરાવ્યું. મરી ગયેલા સંસ્કાર પ્રસંગ આવ્યે પાછા જાગ્યા, ને મરી ગયેલા વડીલ ભાઇની અનાથ સ્ત્રીને ઓળખવા સરખું ભાન ન રહ્યું. ગુણસુંદરીને ખભે અધીરાઇએ હાથ મુકાવ્યો એ ભૂલથી તો હદ વળી ગઇ. ઘરનાં સર્વ માણસો ન જાણવાની વાત જાણી ગયાં અને પિતાના ઘૈર્યે મર્યાદા મૂકી એટલે સુધી વાત આવી ગઇ. અધૂરામાં પૂરું સ્ત્રીએ છાજિયાંલઇ પુષ્પવૃષ્ટિ કરી એ તો મરણ પ્રસંગે મહેણાં ખમવાનું થયું. ગાનચતુર એકલો ચડ્યો તેની સાથે તેની સાથે તેના મનમાં એમ જ થયું કે આના કરતાં મરવું સારું. કમાવતી શક્તિ નહીં, અને સ્ત્રી સુધ્ધાં ઘરનાં ન સર્વ માણસ પરાયાં થઇ ગયાં. હવે કોઇ મારું નથી !-હવે કોઇને શું મોં દેખાડું ? હવે કોઇને મારું શું કામ છે ? આવા અનેક વિચારના પશ્ચાત્તાપે ગાનચતુરનું મગજ ભમાવી દીધું. એકાંત મેડીમાં બપોરના બે વાગ્યાથી તે મોડી રાત સુધી એકલો ખાટલામાં ને ખાટલામાં બેસો રહ્યો, અધૂરામાં પૂરું દીવો કરવાનું પણ આજ સૌ ભૂલી ગયાં, ખાવાનું ન હતું તેથી ખબર લેવા પણ કોઇ આવ્યું નહીં તે જાણી જોઇને ન આવ્યું હોય એમ લાગ્યું, અને દીવા વગરની અંધારી રાતે શૂન્ય એકાંત મેડીમાં કલાકના કલાક થયા, એકલા બેઠેલા ગાનચતુરને મનમાં એમ જ થયું કે આ અંધારામાં જનોઇ વડે ફાંસો ખાઇ મરું. ફાંસો ખાવા બેચાર વાર જનોઇ ગળે વીંટી ખેંચવા માંડ્યું પમ પૂરું ખેંચાતાં જીવ ન ચાલ્યો. જીવ ચાલશે એવું અમસ્તું મનમાં લાગ્યું ત્યાં બહારની મેડીમાં સામી ભીંત ઉપર દીવાના અજવાળાની ચોખંડી ચાદરના છેડા જેવું કાંઇ પથરાયું. અજવાળું વધવા લાગ્યું અને બે માણસના પગનો ઘસારો પણ સંભળાયો.
એ આવનાર કોણ હતાં અને શા વાસ્તે આવ્યાં હતાં ?
ગાનચતુરને ધમકાવી માનચતુર પાછો ફર્યો અને નિદ્રાવશ થયો અને ત્યારપછી રાત્રે ઘરના સર્વ સ્ત્રીમંડળમાં આનંદ વ્યાપી ગયો અને આ કુટુંબમાં માત્ર ગાનચતુર સિવાય સર્વ મંડળ ગઇગુજરી ભૂલી ગયું લાગ્યું તે આપણે જોયું છે. તે દિવસ રાતને પહેલે પહોરે માનચતુર પાસે ધર્મલક્ષ્મી આવી બેઠી અને ડોસોડોસી વાતો કરવા લાગ્યાં અને ચોકમાં બેઠાંબેઠાં ગુણસુંદરી, ચંડિકા વગેરે સર્વ પોતાની વાતો કરતાં કરતાં વચ્ચે વચ્ચે આ વાતો પણ સાંભળતાં હતાં.
ડોશીએ ચિંતાતુર મોંએ ડોસાને ગાનચતુર બાબત શું ધાર્યું અને આજ આ શી નવાજૂની થઇ તે પૂછ્યું. બધા સમાચાર કહી ડોસો આખરે જરા મોટે સ્વરે અકળાઇને બોલ્યો : “હવે એ મારાથી સુધરે એમ નથી ને સુધરે તોયે મારે સુધારવો નથી. હું તો હવે કંટાળી ગયો. એના પ્રાણ અને પ્રકૃતિ સાથે જવાનાં છે. હવે તો એને એની બાયડી સુધારે ત્યારે. બાયડી બગડે તે ભાયડાને વાંકે, ભાયડો બગડે તે બાયડીને વાંકે. બીજો કશો વાંક ન હોય તોપણ એકબીજાને સુધારે નહીં એ પણ એક વાંક. હું કાંઇ જન્મારો પહોંચવાનો નથી અને એને આત્મજ્ઞાન થવાનું નથી કે જાતે સુધરે. આપણે શું ? એ નહીં સુધરે, ન આવડે તો ભોગ એ બેના. ભાઇભાભી સારાં છે તે નભાવે છે ને નભાવશે, પણ એ કાઇ જન્મારો પહોંચશે ? તેં મને સુધાર્યો તો એને એની બાયડી સુધારે, નીકર પડો બે જણ ખાડામાં !” આટલું બોલી ડોસો શાંત થઇ ગયો અને એને વધારે ઇશ્કેરાવા ન દેવો ઠીક જાણી ડોશી બહાર આવી.
ચંડિકા બહાર વાતો કરતી હસી તેણે આ સૌ સાંભળ્યું, અને એનું હૈયું ભરાઇ આવ્યું. એની બુદ્ધિમાં જરીક જડતા હતી તે છતાં પતિને પરસ્ત્રી પર નજર કરતો જોઇ એને સ્વાભાવિક ઇર્ષ્યા આવતી. આવી ઇર્ષ્યા આણવાના પ્રસંગ ધર્મલક્ષ્મીની પેઠે એને પણ નાનપણમાંથી આવ્યા હતા, પરંતુ સાસુની ક્ષમાનો લેશ પણ એનામાં ન હતો અને ઇર્ષ્યાભરેલો જન્મારો ગાળવાથી એનો સ્વભાવ ચીડિયો થઇ ગયો હતો અને ધીમેધીમે સૌ ઉપર ઇર્ષ્યા આણવાનો અને ક્રોધે ભરાવાનો એનો સ્વભાવ પડી ગયો હતો. જ્યારે એના હ્ય્દય પર ઇર્ષ્યાનો હુમલો થતો એ સમજતી કે મારામાં આટલી અદેખાઇ આવી છે પણ એ હુમલામાં સામા થઇ તેને અટકાવવાની એનામાં શક્તિ નહોતી. જેમ સુંદરગૌરી પર ગુણસુંદરીની કૃપા જોઇ અદેખાઇ આવતી, તેમ પોતે ઘરબાર વગરની અને ગુણસુંદરી ઘરબારવાળી અને એનો પતિ આવો સારો અને એને પતિ તરફનું આટલું સુખ અને પોતાને તેમાંનું કાંઇ નથી એ જોઇ ચંડિકા અંતરમાંથી દાઝતી, એકાંતમાં છાતી કૂટી નાખતી, ગાનચતુરને ગાળો દેતી, છોકરાંને મારતી, ગુણસુંદરીને કામમાં ન લાગતી, એના કામમાં કંઇ પણ હરકત પડી જોઇ રાજી થતી, કોઇના ઠપકા ન ગણકારતી, સસરો ગુણસુંદરીનાં વખાણ કરે ત્યારે મોં મરડતી, ગુણસુંદરી સાસુનું કામ કરે ત્યારે એને માનીની થનારી ગણી એના ચાળા પાડતી, અને માત્ર પોતાના કરતાં વધારે અભાગણી નણંદોની અદેખાઇ કરતી નહીં- કારણ તેમનામાં અદેખાઇ કરવા જેવું કાંઇ ન હતું. અધૂરામાં પૂરું આ સૌ દુર્ભાગ્યનું કારણ પણ પોતે જ છે એવું વચન સસરાના મુખમાંથી નીકળતું સાંભળી એનો મિજાજ એના હાથમાં રહ્યો નહીં. આનંદની વાતો કરતાં કરતાં પોતાનો વાંક નીકળતો જોઇ એને એકદમ અત્યંત ક્રોધ ચડ્યો. સસરાને સામો ઉત્તર દેવાની ગુંજાશ ન હોવાથી ક્રોધ સફળ કરીન શકી, અને કંઇ ન ચાલતાં ગુણસુંદરી બેઠી હતી તેની પાસે ઓચિંતી રોઇ પડી અને રોતી રોતી બોલી, “જોયું ભાભી ? આ પણ મારો વાંક ! હું તે રાંડ શું કરું ? બીજાની કુટેવ તે હું શી રીતે સુધારું ? મેં કંઇ કર્યું હોય તો તો કહેતા યે ભલા ! આ તો મારી દયા આણવી જોઇએ કે બિચારી શું કરે ?-તે તો રહ્યું, પણતેને સાટે હું જ નઠારી ! ઠીક, બાપા, જે કહેવું હોય તે કહો. મારું જ પ્રારબ્ધ ફૂટેલું ને તમારા ઘરમાં આવી એટલે તમારો વાંક હોય તોય મારો જ વાંક ! ખરુંસ્તો ! હું રાંડ શેં મોઇ નહીં ?”
ચતુર ગુણસુંદરી જેઠાણીને પોતાની કરી લેવાનો આ પ્રસંગ ચેતી ગઇ. અનુભવી સસરાનું વાક્ય ખરું હતું તે સમજતાં તેને વાર ન લાગી, પણ મનમાં વિચાર કર્યો કે ચંડિકાને મોંએ એનો વાંક કાઢીશું તો એ કોઇ દિવસ નહીં સમજે અને સસરાને છોડીને મારા ઉપર કટક ચડશે. પણ આજ સુધી જુદી ને જુદી રહેતી જેઠાણી આજ પોતાની મેળે મારી પાસે રોઇ પડે છે અને પોતાનું હૈયું ઉઘાડી સલાહ પૂછે છે ત્યારે એવો પ્રસંગ તે મને ક્યાં મળવાનો હતો ? -આમ ગુણસુંદરી પોતાના મનમાં બોલી, અને જેઠાણીને શાંત કરવા મંડી ગઇ.
“હશે, છાનાં રહો, રોશો નહીં. શું કરીએ ? વડીલ છે ને ઘડી બોલે. તમારું દુઃખ ખરું છે. બાયડીઓના મનની વાત ભાયડાઓથી શી રીતે સમજાય ?” આ શાંત મંગળાચરણથી આરંભાયેલી વાતો કલાકેક પહોંચી. ગુણસુંદરીએ ચંડિકાના મનની સૌ વાત ધીમેધીમે કઢાવી અને એની વાતો સાંભળી એટલે સંભળાવનારીની સાંભળનારી પર પ્રીતિ થઇ. પ્રસંગ આવ્યો નાના ઉપાયથી આ મોટું કામ થયું. આખરે ગુણસુંદરીએ સૌ દુઃખમાંથી છૂટવાનો ઉપાય બતાવ્યો અને ઇર્ષ્યાને ઠેકાણે પ્રીતિનો સંગ્રહ કરનારીએ તે સાંભળ્યો. ગુણસુંદરી બોલી- “જુઓ, મોટાભાઇનો સ્વભાવ પડ્યો તેનું ઓસડ કરવાનું તમારા હાથમાં છે તે બતાવું. તમારે બધી બાબતમાં ્મની મરજી ઉપાડી લેવી; એમનો સ્વભાવ તો જાણો છો એટલે વખત આવ્યો ચેતી જવું કે-હં, આ વખત એનું મન આ વાતમાં છે. એમને હાથમાં લેવા અને આંગળીને ટેરવે રમાડવા એ તમને ન આવડે એવું નથી. આપણે એમની મરજી ઉપાડી એટલે એ તમારા દાસ થયા સમજવા.”
ચંડિકા તબડકો કરી ગાજી ઊઠી : “ના, આપણાથી નહીં બને. એને તો એવું જોઇએ કે રાંડો મુંડકાઓ શંખણીઓ ઉપર એ નજર કરે ને હું બોલું નહીં ! આપણાથી એ નહીં થાય-ચોખ્ખી ના.”
“તમે ઊકળો છો શું કરવાને ? એ રાંડોનો તો પગ જ કાપવો. હું તો એવો રસ્તો બતાવું છું કે એ કોઇના ઉપર નજર ન કરે ને એક તમને જ દેખી રહે.”
“એ તો આવતે અવતારે થશે.”
“ના, એ બધાં જે રીતે એનું મન રાખે તે રીતે તમારે રાખવું ને કોઇના ઉપર એને નજર નાખવા સરખો વાર પણ ન આવે એટલા કબજામાં રાખવા.”
“હું એને કબજામાં રાખવા જાઉં એટલે તો ધડાધડ થઇ સમજવી.”
“ના, એમ શું કરવા થાય ? આપણે એવાં શાણી બગલી જેવાં થઇ વાત કરીએ કે આપણે ઊકળીએ ત્યારે એ ઊકળે કની ? આપણે ગોળ ખાધા સાથે કામ રાખવું. જે કહે તેની હાયે હા ભણીએ ને હળવે હળવે બધું કામ કાઢી લઇએ.”
“એ તો મને કંઇ ન આવડે.”
“અરે, મારાં ચતુર ભાભીજી ! તમને ન આવડે એમ તે હોય ?” એમ કહી ગુણસુંદરી હસી પડી. ચંડિકા પોતાનાં વખાણ સાંભળી ખુશ થઇ ગઇ, અને હસાવીપટાવી ગુણસુંદરી એને મેડી ઉપર લઇ ગઇ. દીવો લઇ આ બે જણ ઉપર આવ્યાં અને ગાનચતુર આપઘાત કરતો અટક્યો. ત્રણ જણે બે કલાક એકઠાં બેસી ગપાટા માર્યા, શાણી ગુણસુંદરીએ જેઠાણીને મોટું પદ આપ્યું, અને પોતે તેની તાબેદાર હોય તેમ વર્તવા લાગી. જેઠની ભૂલ પોતાને વસી જ ન હોય-જેમ માને દીકરાની ભૂલ ન વસે-તેમ પોતાને થયું હોય એવો દેખાવ ધારણ કર્યો, અને આજના એક કલાકમાં ગુણિયલના ગુણે જેઠાણીને ઝેર ઉતાર્યું હોય તેમ દ્ધેષ ઉતારી દીધો. અનેતેની સહી જેવી બની ગઇ, અને થોડી વાર ઉપર જે જેઠને આખા ઘરમાં પોતાનું કોઇ માણસ જડતું ન હતું તેને મન નાના ભાભી મા જેવી વત્સલ વસી. સૌને આનંદમાં નાખી ગુણસુંદરી પ્રફુલ્લ મનથી નીચે ગઇ. મધ્યરાત્રિ થવા આવી હતી. ઘરમાં સૌ સૂઇ ગયાં હતાં. પોતાની ગજાર આગળ ઊમરનું ઓશીંકું કરી સુંદરગૌરી જમીન ઉપર ઊંઘી ગઇ હતી તેને ઉઠાડી, ઠેકાણે સુવાડી અને ગુણસુંદરી પોતાના ખાટલામાં જઇ સૂતી. સૂતી, પણ ઊંઘ ન આવી. કાલ એને સૂતક ઉતારવાનું હતું અને હવેથી ઘરની વ્યવસ્થા કેવી રીતે રાખવી, બહોળા કુટુંબને શી રીતે આનંદમાં રાખવું, પતિના મનને શી રીતે આનંદમાં રાખવુંં, પતિના મનને શી રીતે ખરેખરો આનંદ આપવો, વગેરે વિચારમાં ઊંઘ ન આવી ને વિચાર ઉપર વિચાર આવવા લાગ્યા. બાર વાગ્યા, એક વાગ્યો, બેના ટકોરા થયા, પણ આંખમાં ઊંઘ ન મળે.
“હે ઇશ્વર ! આ મહાસાગરમાં તરવાનો માર્ગ સુઝાડ. હું પોર એમ જાણી હતી કે ઘરમાં જેમ માણસનો ભરાવો તેમ બધાંને એકઠાં રહેવાનો લહાવો. પણ આ તો લહાવો નથી-લ્હાળો છે. સૌનાં જુદાં જુદાં મન-સૌને જુદા જુદા રંગ-સૌને જુદી જુદી મોટી ઝાડ જેવી કટેવો-અને એ સૌા મન સાચવવા છતાં આપણું કોઇ નહીં-ધોબીનો કૂતરો ન ઘરનો ને ન ઘાટનોએવી હું-એ જોઇ લીધું. સંસારસાગર વસમો કહેવાય છે તે અમસ્તું નથી કહેવાતું મને બધી જાતનાં અનુભવ થઇ ગયા અને હજી કોણ જાણે શું શું બાકી હશે ? આ સસરા-આ સાસુ-આ નણંદો-આ જેઠ-ને આ જેઠાણી : સૌમાં એક્કેકો ગુણ અને એક્કેકો અવગુણ. આ સુંદર નિરાંતે ઊંઘે છે. ઊંઘ, બહેન, ઊંઘ-મારા કરતાં તું સુખી છે-તારે એક તારી જાતની ચિંતાબીજા કોઇની નહીં. મારે બંધાની ચિંતા. આ છોકરી વળી મોટી થશે ને કોણ જાણે શી શી ચિંતા કરાવશે ? પણ ઓ મારા ચતુર ! તમારે તો મારા કરતાં પણ વધારે ચિંતા છે. મારાથી તમારી ચિંતા તો થઇ શકતી નથીતમ ારી ચિંતામાં ભાગ લેવાય એ મારાથી બનતું નથી. અરેરે ! આજ એમનું મોં કેવું લેવાઇ ગયું ? મારા એક શબ્દ ઉપરથી એમનું મોં લેવાઇ ગયું. હસતા હસતા આનંદમાં ઘડી ગાળવા આવ્યા તે ઊતરી ગયેલ મોંએ પાછા ગયા. કોણ જાણે એમને શા શા વિચાર થઇ આવ્યા હશે ? મેં ભૂંડીએ પૂછ્યું સરખું નહીં. શું પૂછવાનું હતું ? ઉઘાડી જ વાત છે સ્તો ! આ બધી ચિંતા મઢે તો પછી એમની ચિંતા ઘટે ! એટલું સરખું મારાથી નહીં થાય તો પછી હું શા કામની ?”
“વડીલનો સ્વભાવ આકળો છે, વિવાહનું વરશી કરી મુકે છે - બાકી આ આખા સરખા દયા જાણનાર એમના વગર બીજું કોણ છે ? દયા જણાવીને શું કામ છે ? મારે શાલપામરી ઓછાં જ ઓઢવાં છે; જે કરવું તે પરમેશ્વરપ્રીત્યર્થમ્ મારા ચતુરનું કુટુંબ તે મારું કુટુંબ ! ગમે તેવું પમ એમનાથી પોતાનું કુટુંબ કાંઇ કાઢી નંખાવાનું છે ? માટે એનું તે મારું. મારી ચિંતા તો વડીલ કરશે-એ પોતે કરશે-પણ એમની ચિંતા હું શી કરવાની હતી ? અત્યારે કેટલી કેટલી ચિંતા કરી થાક્યાપાક્યા સૂતા હશે ?”
“ખરે ! આકળો સ્વભાવ માણસને રાક્ષસ જેવં કરી મૂકે છે. ચંડિકાભાભીએ આકળાપણામાં સુંદરભાભીને કચરી નાખ્યાં ને જેઠને શાંત કરી દીધાં. અરેરે ! એનો યે શો વાંક કાઢીએ ? આવા ધણીથી એને કેટલું દુઃખ ? એની આંખો અને એની છાતી કેમ કહ્યું કરે ? જેઠને પણ હદ છે. કેવું કામાંય માણસ ! શી લંપટતા ! શી નિર્બળતા ! હવે કેટલા પસ્તાતા હશે ? કેટલી શિક્ષા ખમી ? કેટલી શિક્ષા ખમશે ? કામવિકાર બહુ નઠારો પદાર્થ છે એમાં કાંઇ વાંધો નહીં-એના આગળ માણસનું જોર જખ મારે છે. ઓ મારા ચતુર ! જ્યાં ત્યાં એક ઘડી જ એકલાં હતાં કેની ? ખરે ! સુવાવડમાં વિયોગ પાળવો એ લોકાચાર ખોટો તો નહીં. પાણીથી ભરેલું વાદળું એકલું ગાજીને શાંત નથી થતું એમ એકાંત મળી એટલે એકલી વાતોથી જંપ નથી વળતો !”
“સર્વથા વિકારમાત્ર ખોટા છે-પછી તે કામ હો કે ક્રોધ હો કે બીજો ગમે તે વિકાર હો ! વિકારનું બળ ફાવે એટલે માણસ માણસ મટી પશું થઇ જાય છે અને પોતાનો કે પારકો સ્વાર્થ કે પરમાર્થ કાંઇ સૂઝતો નથી અને માણસ કેવળ આંધળુંભીંત થઇ જાય છે. નીકર સુંદર કોણ છે તે જેઠને ન સૂઝે ? બિચારી સુંદરીની અવસ્થા મારા કરતાં સોગણી ભૂંડી. એ શું કાંઇ માણસમાં નથી ? એને શું ન જોઇએ ? -પણ ઇશ્વરે આપેલું લઇ લીધું ! એના કરતાં-એને બે નણંદો કરતાં પણ મારા પર ઇશ્વરની કૃપા છે. નીકર, ઓ મારા ચતુર-તમારા વિના-”
“ ‘તમારા વિના’-એ અપશુકન ભરેલો શબ્દ-અપશુકન ભરેલો વિચાર-કેમ સૂઝયો ? હવું શું થવાનું હશે ? એ શબ્દ ખરા પડે તો સંસાર કેવો સૂનો થઇ જાય-મારા ચતુર વિના તે કેમ જિવાય ? એવા દિવસથી શી રીતે ગાળ્યા જાય ?” આ અને આવા આવા અનેક પ્રશ્નો મનમાં પૂછતી પૂછતી સાહસરાય જીવતો છતાં તેના વગરની દુઃખબાનો સ્વભાવ આવો હોય તેમાં શી નવાઇ ? -એ વાતનો પોતાની અત્યારની સ્થિતિથી અનુભવ કર્યા જેવું કરતી, “હું મરી ગઇ હોત તો મારા ચતુરની કેવી વલે થાત ?” એ કલ્પનાનો ચિતાર આંક આગળ ખડો કરતી, પોતે મરી ગઇ હોય અને વિદ્યાચતુર એકલો જીવતો હયો તો આ ઘર એને કેવું શૂન્ય લાગે-એવા એવા અનેક વિચાર કરતી કરતી ગુણસુંદરી આંસુથી છલકાતી ચોંટતી આંખો મીંચવા લાગી, અને પોતાની છાતીના દૂધ સાથે છાતીમાંથી શોકમય ચિંતામય વિચાર પણ બાળક કુમુદસુંદરીને ધવરાવતી હોય તેમ તેને છાતીસરખી રાખી કલાંઠી વાળી પોતે જ ખાટલાની એક ઇસ હોય તેમ ઇસ ભેગી લપાઇ જઇ નિદ્રાવશ થઇ ગઇ અને નિદ્રામાં ને નિદ્રામાં થોડી થોડી વારે લવતી હતી અને ઓઠમાં ને ઓઠમાં રોતી હતી.
રાત્રી વેગભરી ચાલી જવા લાગી. વિદ્યાચતુરના ઘરમાં જુદી જુદી સ્થિતિમાં પડેલાં સૌ માણસોને નિદ્રારૂપી એક અવસ્થાએ ઝડપી લીધાં અને એક પછી બીજી એમ ભધી ઘડીઓ શાતં અને એકાંત અંધકારનાં પગલાં પેઠે ભરાવા લાગી. અંતે રાત્રિની ભર જુવાની પૂરી થઇ હોય એમ પાછલી રાત જણાઇ, વૃદ્ધાવસ્થા પેઠે જાકળ આખા જગતને શીતળ કરી રહ્યું અને વહેલી ઊઠનારી ગુણસુંદરીની આંખ પાછી ઊઘડી ગઇ અને તે ઊઠી બેઠી થઇ. કોઇનો શબ્દ સરખો સંભળાતો ન હતો અને આંક માત્ર એકલા બળવા દીવા સામું જોઇ રહી. રાત્રે કરેલી ચિંતા બીજે રૂપે સ્ફુરવા લાગી. આજ નાહવાનું હતું, હવેથી ઘરની લગામ પાછી પોતાની હાથમાં લેવાની હતી, અને થયેલા અનુભવનું ફળ શી રીતે લેવું તેનો વિચાર ગૃહિણી એકલી એકલી ઉત્સાહભરી કરવા લાગી. ટૂંકમાં બધો વિચાર થઇ ગયો.
“શો વિચાર કરવાનો હતો જે ? એ તો એ સ્તો-બધું માથે ઉપાડી લેવું. ઉપરથી બધો સામાન જાતે લઇ આવવો કે સુંદરને જવું ન પડે ને જેઠનું મોં જોવું ન પડે. ઘડી ઘડી ઉપરથી આણવો પડે તે સામાન નીચે આણી મૂકવો. કોઇની પાસે માગવું ન પડે એમ પહેલેથી જ સામાન લઇ રસોઇ હાથે કરી નાખવી, ને પીરસનારી તો રાણી કહેવાય માટે તે કામ વખતે બીજા કોઇને આગળ કરવું. સૌ જમે એટલા વખતમાં પરચૂરણ કામ કરી લેવું. રસોઇ કરતી વખત મોંનું કામ શું ? ઘરનાં છોકરાં ને ચાકરોને સૂચનાઓ પણ તે વખતમાં આપી દેવી ! આ બાળકની સંભાળ સુંદર રાખશે ને ખુશી થશે. જમ્યા પછી કલાક સૂવું-શરીરની સંભાળ રાખીશું તો બધાંને કામ લાગીશું. દુઃખબાબહેન પેઠે ઓચું આણીએ તો જન્મારાનાં દુખિયારાં થઇને. તેમાં શું વળ્યું ? ઊંઘી ઊઠી મૂકેલો અભ્યાસ પાછો તાજો કરવો-કે મારા ચતુરનું મન તે જોઇ આનંદમાં રહે. તે પૂરો કરી ઘરનાં છોકરાંને લઇ અર્ધો કલાક દેવદર્શન જઇ આવવું કે ખાધેલું પચે ને પગ છૂટો રહે. ત્યાંથી આવી વાળુની તૈયારી વહેલી વહેલી કરી લેવી અને રાત્રે ઘરમાં સૌની સાથે ઘડી બેસી - પછી હું ને મારો ચતુર !” આજ સુધી વિચાર નહોતો કર્યો તો કાંઇ સૂઝ્યું ન હતું-આજ વિચાર કર્યો તો તરત રસ્તો સૂઝયો. વિચાર કરવાનું પમ સાંભરવું જોઇએ છે.
કામ કેમ થોડું કરી નાખવું, કોઇના ઉપર આધાર રાખવા વિના કેમ કામ નભી શકે, મોટું મન કેમ રાખવું વગેરે સમજી લઇ, એ સમજણના કાર્યગ્રાહી ગુણો ધારણ કરી, કામમાં પડેલી ગુણસુંદરીએ ઉદ્યોગ અને આગ્રહથી ઘરકામનું વહાણ ઝડપબંધ આગળ ધપાવ્યું પોતાની શાંતિ અને ક્ષમાથી સૌનાં મોં સીવી દીધાં. એનું મોટું મન દેખી પારકાંનાં મનમાંની અદેખાઇ શરમાઇ સંતાઇ ગઇ અને ભૂખમરાથી મરી ગઇ. એના વહાલ આગળ આખું કુટુંબ એને વશ થઇ ગયું. એણે સર્વને સ્વતંત્રતા આપી અને જાતે પરતંત્રપણું સ્વીકાર્યું ત્યારે સૌ એના ગુણ આગળ પરતંત્ર થઇ ગાયં અને એ પોતે સૌની ઉપરી જેવી બની. આ સર્વ દેખી વિદ્યાચતુર સ્વસ્થ થયો, અને પોતે એકલો હતો ત્યારે જે સુખ ભોગવતો હતો તે જ સુખ આજ દઇ શકનારી પોતાની ગુણિયલ ઉપર વહાલ આવતાં કહેતો કે આનું નામે તે પ્રભુતા રમણેષુ યોષિતામ્ !
ઘરના કામમાં વખતની વહેંચણી કરી નાંખી બધું કામ જાતે ઉપાડી લીધું એટલાથી ગુણસુંદરીના ધર્મકર્મની સમાપ્તિ ન થઇ. એ તો કોઇને કંઇ કહેવું ન પડે અને કોઇની આશા રાખવી ન પડે અને ઘરનું ગાડું ચાલ્યું જાય એટલા જ ફળનું સાધક હતું. પરંતુ પરદુઃખભંજન થવું અને સર્વ કુટુંબનાં અંતર્દુઃખ જાણી લઇ તેનો ઉપાય કરવો એ પુરુષકાર્ય પણ ગુણસુંદરીએ માથે લઇ લીધું. સર્વની દાસી થઇ સર્વને દાસ કરી લેવા, સર્વનાં મનરંજન કરવાં, સર્વના હ્ય્દયને ઉચ્ચ માર્ગે ચડાવવાં, એ કામ કરવાનું પણ ગૃહિણીએ ઇચ્છ્યું. પતિનું દ્રવ્ય ઓછું વરે અને કુટુંબનું હિત થાય એવું મનોયત્ન ગૃહપંડિતાએ સાધવા માંડ્યું.
દિવસે પોતાના અભ્યાસમાં રામાયણ, ભારત અને એવાં પુસ્તકોનો સમાસ કરી રાત્રે કુટુંબ સાથે ઘડી વાર્તાવિનોદનો સમય આવે ત્યારે કુટુંબકથા અને લોકનિન્દાના વિષયને ધીમે ધીમે દેશપારકર્યા અને તેને સ્થળે સર્વજ્ઞ જેવા સર્વ સંસારના પંડિત વાલ્મીકિ અને વ્યાસની રસિક ચતુર કથાના પ્રસંગો કાઢી ગુણસુંદરીએ સર્વનાં મન હરણ કરી લીધાં અને સર્વને આ લોક અને પરલોકનાં અવલોચક કર્યાં. આમ ગુરુ જેવી બનેલી ગુણસુંદરી કુટુંબમાં બહુ માન પામી. ધીમે ધીમે એવો પ્રસંગ આવ્યો કે એના મનને ખેદ થાય એવું કરતાં બોલતાં સર્વ કોઇ આંચકો ખાવા લાગ્યું, અને બીજાં માણસ આજ્ઞા કરી-ક્રોધ કરી-કપટ કરી-બળાત્કાર કરી-શિક્ષા કરી-જે કામ નથી કરાવી શખતાં એ કામ ગુણસુંદરીનો એક કોમળ શબ્દ કરાવી શકતો. એની ઇચ્છાથી ઊલટું કામ કરતાં સૌ કોઇ મનમાંથી ખેદ પામતું અને શરમાઇ જતું અને પારકાનો ઠપકો અવશ્ય પામતું.
ગાનચતુર નોકરી વિનાનો હતો અને અપકીર્તિ પામી નોકરી ખોઇ બેઠો હતો તેનું શું કરવું તે વિદ્યાચતુર સૂઝતું ન હતું અને જ્યાં કંઇ માર્ગ સૂઝયો અને પ્રયત્ન કરતો ત્યાં ગાનચતુરને કર્મે નિષ્ફળતા જ થતી. ઘણી વખતે એણે જરાશંકરને કહ્યું જરાશંકરને બે ભાણેજ સરખા હોવા છતાં ગાનચતુરના દુર્ગુણોથી કંટાળો આવ્યો હતો, અને વિદ્યાચતુર પોતાના ભાઇની વાત કાઢે એટલે મામો એમ જ કહેતો કે “બાપુ, મલ્લરાજ જેવા મહારાજના રાજ્યમાં નોકરોએ તરવારની ધાર ઉપર ચાલવું પડે છે અને આ તારા ભાઇના ગુણ આપણા સર્વનો રોટલો ટાળે એવા છે-માટે વધારે સારું એ ચે કે એને ખાવાપીવાનું તારા પગારમાંથી જ આપવું એટલે આપણા બધાનું ખાવાપીવાનું એ રહે ને પગાર પણ ચાલતો રહે. હવે થોડાં વરસમાં એ વૃદ્ધમાં ખપશે. તારા બાપે ‘પેન્શન’ લઇ નોકરી છોડી-આણે પેન્શન ખોઇ નોકરી શકતો ન હતો અને ખરી વાત ન જાણે એટલે સૌને અસંતોષ સ્વાભાવિક રીતે એના પર જ રહેતો. પતિથી ન થયું એ કામ ઉપાડવા પત્નીએ પ્રયત્ન કર્યો.
એક દિવસ આ જ અર્થ સારું પોતે મામાને ઘેર ગઇ, અને મામીને તૈયાર કરી મામા પાસે વાત કાઢી. જેઠની ભલામણ કરવા ભાભી આવે તે જોઇ મામાને એક વાર તો પુષ્કળ હસવું આવ્યું, અને પછી વિદ્યાચતુરને જે ઉત્તર દેવામાં આવતો હતો તે જ ગુણસુંદરીને આપ્યો. પુરુષ જે કહી શકતો ન હતો તે સ્ત્રીએ કહ્યું : “મામાજી, એ બધી વાત ખરી પણ નાનપણનું અજ્ઞાન મોટપણમાં અનુભવથી ખસે છે તેમ કુબુદ્ધિને અનુભવ ખસેડે છે. માણસ બારે માસ એક સરખું રહેતું નથી. નોકરી મળશે વાસ્તે કંઇ જેઠજેઠાણીને ઘરમાંથી જુદા પડવા દેનારી હું નથી-પણ બગડેલું માણસ ધંધે વળગ્યાથી સુધરે છે તો આ તો સુધરેલાને સુધારવાનું છે. મામાજી, આપનાથી કાંઇ ખસાવાનું નથી-છોરુ કછોરુ થશે-માવતારથી કમાવતર થવાવાનું છે ?”
ભાણેજવહુનો આગ્રહ જોઇ જરાશંકરને વધારે હસવું આવ્યું. “બેટા, તું જેઠને ‘સર્ટિફિકેટ’ આપે છે તે તારા ઉમંગનું છે પણ હું સ્વીકારતો નથી. એ સુધર્યો ન હોય તો સુધરે એવું તું માથે લે છે ?-ચાલ, તું જામીન થાય તો વિચારું.”
ગુણસુંદરએ તરત ઉત્તર દીધો : “થયું, એટલું જ કેની ? એ તો હું માથે લઉં છું, લ્યો, પણ બોલ્યા જ છો તે પાળજો.”
મામાથી ગુણસુંદરીને તરછોડાઇ નહીં. થોડં જ દિવસમાં રત્નનગરીમાં જ ગાનચતુરને યોગ્યતા પ્રમાણે નોકરી મળી અને આ નોકરી કેમ નહોતી મળતી અને કેમ મળી તે સૌ સમાચાર કેટલેક દિવસે પ્રસંગ આવ્યે મામીએ ગાનચતુરને ચંડિકાના દેખતાં કહ્યું. બે જણ મનમાંથી ગુણસુંદરીનાં દાસ થયાં. અને ભૂતકાળમાં ગુણસુંદરીને જાણ્યેઅજાણ્યે દૂભવવા જેવું કર્યું હશે તે સાંભરતાં ધણીધણિયાણી બે જણ પસ્તાયાં. ગુણસુંદરીને ખભે ભૂલથી હાથમુકાઇ ગયો હતો એટલું સ્મરણ થતાં જ ગાનચતુર પૃથ્વીમાં પેસી જવા જેટલું મનમાંથી શરમાતો. સુંદરની વાતમાં પોતાનું મન બગડ્યું હતું, તે વાત ગુણસુંદરીને કાને ગઇ જાણી એને હલકો અભિપ્રાય થતો હશે તે મટાડવો એ ગાનચતુરે ગુરુકાર્ય ગણ્યું. કશાથી નોહોત સુધર્યો, તે માણસ આખરે ગુણસુંદરી આગળ લજ્જાનો માર્યો સુધર્યો. એના ઉપર અને એની સ્ત્રી ઉપર હજી વધારે ઉપકાર ગુણસુંદરીને હાથે થવો નિર્માયેલો હતો.
ચંડિકા એક પ્રસંગે એમ કહેતી કે “મારે તે ગુણસુંદરીનું શું કામ પડવાનું હતું ?” કાળ બદલાયો અને એનાં છોકરાં સુધ્ધાંતની સંભાળ ગુણસુંદરીને કરવા વારો આવ્યો. ચંડિકાનો મોટો દીકરો હરિપ્રસાદ સ્વભાવે સારો હતો પણ એની વહુ મનોહરી એનાથી મોટી હતી. સસરાની નોકરી ગયા પછી મનોહરી પિયર ગઇ હતી. મનોહરી ઉલેર ઘાટની, બુદ્ધિશાળી અને મદોન્મત્ત હતી. પતિ નાનો અને ઓછી બુદ્ધિનો હતો. પતિના પહેલાં પોતાને જુવાની આવી હતી, અને જેમ પોતાને જુવાનીનો મદ આવેલો હતો તેમ જુવાન વર્ગના પુરુષોમાં પણ એના રૂપનું આકર્ષણ વધારે હતું, ને એના પ્રસિદ્ધ કજોડાની લીધે લંપટ માણસો એનો પ્રસંગ શોધવાથી ફાવીશું એવું ધારતા. મનોહરીના નામની લાવણીઓ જોડાઇ હતી. એનં નામ લોકની ભીંતોએ ચડ્યું હતું. એ બહાર ફરવા જાય ત્યારે પવન એના કાનમાં પડદા સાથે બહાર થતી બીભત્સ વાતો અથડાવતો અને એની આંખો સામે પુરુષોની આંખોના ડોળા ફરતા. એ ગરબે ફરે ત્યારે આસપાસ લોકોનું ટોળું ભરાતું, એના ઉપર કાંકરા ઊડતા, અને પ્રસંગે અટકચાળી આંગળીઓથી એનું વસ્ત્ર સુધ્ધાંત ખેંચાતું. એ એકલી બહાર નીકળી હોય તો રસ્તે જનાર એના સરસો અડોઅડ થઇ ચાલ્યો જતો, અથવા એની પાછળપાછળ આવતો, અથવા એની આગળ ચાલે અને પાછે મોંએ એના સામું જુએ. મનોહરી આસૌ ફજેતીથી કોક વાર અકળાતી, કોક વાર ડરતી, અને કોઇ વાર તો એવાં હજાર વાનાંને ઘોળી પીતી. એના ઉપર અને એના ધણી ઉપર લોકનાં ખરાખોટા નામવાળા અને નામ વગરના જુદીજુદી મતલબના કાગળો આવતા. એ દેવદર્શન જા તો મોઢાની, અને ભીડમાં હોયતો ગમે તેવી, એની મશ્કરી કરવા લોક ચૂકતા નહીં. એ નાતમાં જમવા જતી ત્યારે મિષે મિષે અથવા ઉઘાડે છોગે લોક એની વાત કરતા. કાળક્રમે એ નફટ થઇ અને એને કાંઇ લાગતું બંધ થઇ ગયું. લોકો વાતો કરતા તે ખોટું પણ ન હતું. ગામમાં કોઇ રંગીલો છેલ આવ્યો હોય તો એને મળ્યા વગર એ રહેતી નહીં. પોતને માથે ધણી આવો હોય ત્યારે આવું હોય પણ ખરું ! - એમ એના મનમાં રહેતું. કોઇ વાર એવું પણ ઇચ્છતી કે ‘ક્યારે ધણી મોટો થાય અને હું આ જંજાળમાંથી છૂટું !’ ધણીને મોંએ ગામની વાતો જતી, તે ચિડાતો, વહુને મારતો, વહુ મારખાઉ થઇ ગઇ, કોઇક વખત તો સામી મારતી પણ ખરી, અને કોઇક વખત માર ખાતી ખાતી હસતી અને કહેતી કે “હા, મારો, મારો, મેં માર ખાવો ધાર્યો છે તે ખાઇશ. બાકી હાથ ઉપાડું તો જાણો.”
ચંડિકા આ વહુથી ગાંડા જેવી થઇ ગઇ હતી. વહુને સુધારવા દીકરાના કાનમાં ભરાઇ લાખ વાતો કરતી અને લાખ ઉપાય ખરાખોટા બતાવતી. વહુ એમ જાણતી કે સાસુ વરના કાન ભરવે છે, એટલે વરના કહેવાની કાંઇ અસર થવાની હોય તે પણ ન થતી. કદીક તો ઘણી મારે તે પોતાના જારને કહી દેતી અને તે લોક નિશાળમાં અથવા રસ્તામાં હરિપ્રસાદને મારતા અને એની પાસે કબૂલ કરાવતા કે હવે મારીશ નહીં.
આ વહુ પિયર ગઇ હતી ત્યાં સુધી ચંડિકા સુધી હતી. હવે એ પાછી વિદ્યાચતુરને ઘેર પણ આવી અને ચંડિકાને ત્રાસ પડ્યો કે “વળી શી નવાજૂની થશે ?” એક દિવસ સૌ જમવા બેઠાં હતાં, માત્ર ગુણસુંદરી જમ્યા વિનાની પરસાળમાં કાંઇ કામ કરતી હતી, અને મનોહરી પરસાળની મેડીએ બાળક કુમુદસુંદરીને રમાડતી રમાડતી એના ઘરમાં છડેચોક ઉઘાડે સ્વરે ગાતી ગાતી મોટામોટા હીંચકા ખાતી હતી.
“જાય છે જાય છે જાય છે રે આ જુવાની ચાલી જાય છે !
પાણી નો રેલો ને આભલાની હારો જેવી-જુવાની ચાલી જાય છે ! ૧
નાનો નાવલિયો ને કજોડાની નારની-જુવાની૦
પિયુ પરદેશ એવી રાંડી સમી માંડી તણી-જુવાની૦ ૨
સાસુ સંતાપે ને માવડિયો કંથ એની-જુવાની૦
સધવા રુએ-રુએ વિધવા યે ! એમ બેની-જુવાની૦” ૩
ગીતા સાંભળી ચંડિકા જમતી જમતી અકળાઇ-પણ શું કરે ? બોલે તો રોકડો જવાબ આપે વહુ હતી. બીજાંબધાં ગીત સાંભળી હસવા લાગ્યાં ને એકબીજાનાં મોં સામું જોવા લાગ્યાં. કામ કરવું મૂકી ગુણસુંદરી પરસાળામાં પળવાર ઊભી રહી. હડપચીએ હાથ દઇ પળવાર વિચારમાં પડી. મનોહરીએ હજી ચડે એવું ગીત ગાવા માંડ્યું અને એ ગીતમાં હીંચકાની સાંકળોનં ગાયન ભળ્યું.
“જીરવાય નહીં રે જીરવાય નહીં ! માંડી ! જુવાની આ જીરવાય નહીં !
માંડી૦
સહિયર સમાણી મારી ચમન કરે ને નીકળી પડે મારી આંખો રે !
૧માંડી૦
અદેખી નાર મને કરી કજોડે, મારા નાનડિયા કંથને કાં ઝાંખો રે !
૧માંડી૦
વાયદો કર્યો ચાર વરસનો ઢૂંકડો-થશે જવાન એ-હું ઘરડી રે !
૧માંડી૦
ચંડિકાથી રહેવાયું નહીં. તે જમતી જમતી ઊઠી પરસાળમાં જઇ મેડીએ ચડવા લાગી. ગુણસુંદરી એનો મિજાજ સમજી એને અટકાવીને પોતે મનોહરીને શિખામણ દેવાનું માથે લઇ ચંડિકાને પાછી જમવા મોકલી. ઉપર ગીત મેળે બંધ થયું, પણ મનોહરી કુમુદસુંદરીને બે હાથે ઊંચી કરી કુદાવતી હતી, વારંવાર ચુંબન કરતી હતી, અને હીંચકા પીઢો સુધી ખાતી હતી. ગુણસુંદરી ઉપર ચડી દાદરમાં ઊભીઊભી પળવાર જોઇ રહી. મનોહરીની પૂઠ હતી એટલે એણે એ જાણ્યું નહીં અને તાન લાગ્યું હતું તેમાં મચી રહી. એટલામાં એના હાથમાં ઊંચી થયેલી કુમુદસુંદરીએ માને ઓળખી, હસી, પગ નચાવી, કિલકિલાટ મચાવી મૂક્યો, ને મા ભણી હાથ લાંબા કર્યા; તે જોઇ મનોહરીએ પાછું જોયું. પોતે ગાયેલું કાકીજીએ સાંભળ્યું હશે એવું ભાન આવ્યાથી ગુણસુંદરીને જોતાં જ મનોહરી શરમાઇ ગઇ, અને તરત ઊભી થઇ કુમુદસુંદરીને રમાડતી રમાડતી સામી ગઇ. એ શરમાઇ તે એના ગાલ ઉપર આવેલા રંગથી જ ગુણસુંદરી સમજી ગઇ. એની આંખમાં શરમ છે ને સમજણ છે અને તે છે ત્યાં સુધી ઉપાય હાથમાંથી ગયો નથી એવું ધારી એ હરખાઇ. પોતે એના કરતાં પાંચસાત વર્ષ જ મોટી હતી એટલે સહીપણાંના ભાવથી વાત કરી શકે એમ હતું. સરખી વયનાં માણસથી ઉપદેશ થાય છે એટલો બીજાંથી થતો નથી. વહુ ગમે તેટલી બગડી હશે તોપણ બુદ્ધિશાળીને ઉપદેશ સમજતાં વાર નહીં લાગે, અને એના ઉપર પ્રીતિ રાખી કહીશું, તો ધીમે ધીમે સારા ગુણનો એને પટ બેસશે એ વિચાર ગુણસુંદરીને થયો. વળી એણે એવો વિચાર કર્યો કે, “આને મોંએ એના દોષ કહી બતાવીશું અને વાંક કાઢીશું તો એને એકદમ નહીં વસે અને બાળક છે એટલે સામો ભાવ બંધાશે; માટે હાલમાં તો એના સામાં ન થવું, એનાં થઇને વાત કરવી અને એની મેળે જ પોતાની સ્થિતિનો વિચાર કરી ઉપદેશ લઇ લે એવું કહવું. આપણે ન કહેવું, પણ એની મેળે જ પોતાની સ્થિતિનો વિચાર કરી ઉપદેશ લઇ લે એવું કરવું. આપણે ન કહેવું, પણ એની પાસેથી કહેવરાવવું. લોકરૂઢિએ કજોડું બાંધ્યું, જુવાનીએ પોતાનું કામ કર્યું, બાળક ઘણીએ છોકરવાદી કરી, ને ચંડિકાભાભીએ પોતાના સ્વભાવ પ્રમાણે કામ કર્યું ! વહુ બાપડી શું કરે ? એને કોઇ સારે માર્ગે ચડાવનાર ન મળ્યું, ઊછળતી જુવાનીના છાકે બુદ્ધિએ જે રસ્તે ચડાવી તે રસ્તે ચડી-આખરે ડાહી છે-સુધરે એવી છે.” મનોહરીએ પોતાના સામું જોયું એટલામાં એને જોઇ ગુણસુંદરીએ આટલા વિચાર કર્યા અને હીંચકેથી ઊઠી એ સામી આવી એટલે પોતે પણ ઉપર ચડી અને ઉમળકો આણી હસતી હસતી બોલી : “વહુ ! તમારો રાગ તો સારો છે; શું ગાતાં’તાં એ ?”
મનોહરી ફરી શરમાઇ અને કેડમાંની કુમુદસુંદરી સામું જોઇ ગુણસુંદરીને કહેવા લાગી : “એ તો કંઇ નહીં-અમસ્તુ-સહેજ જરી.” સાસુને રોકડા ઉત્તર આપતાં ડરતી ન હતી તે કાકીજી સાથે બોલી પણ ન શકી, અને મનમાંથી લેવાઇ ગઇ. છૂટા રહેલા હાથની હથેલી વીંઝી આંગળાં બીડી દઇ મનમાં જ બોલી : “બળ્યું કાકીજીએ ક્યાંથી સાંભળ્યું આ ? હું શું કહું એમને ?” ગુણસુંદરીના ગુણે એને જીતી હતી તેનું એને ભાન હતું. બુદ્ધિમતી હતી માટે જ તે જિતાઇ હતી. ચંડિકામાં ગુણસુંદરીપણું ન હતું માટે જ મનોહરી એનાથી ન સુધરતાં બગડી હતી. મનોહરી હીંચકેથી ઊઠી, બાળકને રમાડતી રમાડતી-ચુંબન કરતીકરતી-અને છાતી સાથે દાબતી દાબતી, ગુણસુંદરીની પાસે આવી એને પોતે ગાયું હતું તે વાત ઉડાવવા બોલી : “કાકીજી, આટલી સરખી છોકરી કેવી તમને ઓળખી ગઇ ? પણ તમે તો એના સામું યે જોતાં નથી ! કેવી પાંખડી જેવી છે ! વ્હાલ ન આવતું હોય એવાંને પણ વ્હાલ અણાવે એવી છે.”
ગુણસુંદરી અને મનોહરી બે જણ હીંચકે જઇ બેઠાં અને ગુણસુંદરીે મનોહરીને કલાવી કલાવી વાતો કઢાવવા માંડી. વાતો કઢાવતાં કઢાવતાં તેની મનોવૃત્તિ સાથે અથડાય નહીં એવો થોડો ઉપદેશ કર્યો. આખરે એ ઉપદેશ સફળ થતો હોય એમ મનોહરી બોલી ઊઠી : “કહો, કાકીજી, મારો શો વાંક ? હું યે બાળક છું કની ? પૂછો સાસુજીને-એટલી વાર એમના કાન ભરવ્યા છે ? મૂળ તો ‘કર્મે કજોડુ મારે શ્યામજીડું’ જેવું મારે કપાળે લખેલું જ છે તે થયું, ને તેમાં વળી હવે જરી જરી છોકરવાદી મટવા માંડી ત્યારે સાસુજી દીકરાને માવડિયો કરી નાખે ! ત્યારે મારે યે કંઇ હોંસ હો કે ન હોય ? બે પૈસાની કાંસકી મને આણી આપે તો તેટલું યે સાસુજીથી ન ખામય ને દીકરાને ‘બાયલો ! બાયલો !’ કરી મૂકે. બપોરે નિશાળેથી આવે ત્યારે ઘડીક પાણી પીવાને મેડીએ આવે તે સાસુજીની આંખો ચડી જાય ને બે જણને ‘બેશરમાં-લાજ વગરનાં-નફટ-નફટ’ કરી ફજેતી કરે ત્યારે એમને કાંઇ વિચાર નહીં થતો હોય ? એમનો દીકરો ને મારો ધણી તેની યે અદેખાઇ ! કોઇ બીજાની સાથે વાત કરું તો તો બોલતાં યે ભલાં. પણ આ તો પોતાનું નાનપણ જ જાણે ભૂલી ગયાં હોય કની એમ કરે. છે. એ આટલાં મોટાં થયાં-ને હું તો હજી નાની બાળક છું. આ તમને કોઇ કહે કે ઘરનો ધંધો ઉપાડો, વૈતરું કરો, ને કાકાજી બહારનું વૈતરું કરે, પણ બે ઘડી બે જણાં બેઠાં હો ને આંખે આંખ મેળવી સાયતવાર વાતો કરો એવું કોઇથી ખમાય નહીં તો તેની બે આંખોમાં બે આંગળીઓ ઘોંચી ઘાલીએ તો કાંઇ પાપ લાગે ખરું ? કહો હવે.” જમણા હાથની બે મોટી આંગળીઓ લાંબી કરી, જરીક કોપેલી દેખાઇ, આંખો વિકસાવી, હોઠ મરડી, દાંત પીસી, ડોકું ધુણાવતી, ટટ્ટાર બેસી, મનોહરી ગુણસુંદરીની આંખો સામી આંખો કરી તાકીને જોઇ રહી. એ દેખાવ જોઇ ગુણસુંદરી હસી પડી. હલકા લોકમાં ભમવા પામેલી અને ચોકરવાદ મનોહરીને એવો વિચાર ન થયો કે કાલીને આમ ન કહેવાય. ગુણસુંદરીને હસતી દેખી એ વિચાર થયો અને એ ખસિયાણી પડી ગઇ. જો કાકીજીને ઠેકાણે સાસુજી હોત તો ઝઘડો મચત અને કાકીજી શાંત રહ્યાં અને સહી ગયાં તે વિચારથી ઓશિયાળી બની ગઇ અને જરા ફીકી પડી. હસતે હસતે ગુણસુંદરી બોલી :
“ના વહુ, તમે છો તો ખબરદાર. કેમ, બેટા એમ જાણ્યું કે કાકીજીનું પોતાનું દ્દૃષ્ટાંત આપીએ તો એમને કહેવાનું જ રહે નહીં ? પણ જુઓ, તમારાં સાસુને તમારા કરતાં બે વર્ષ વધારે થયાં હશે તે વધારે સમજે, પણ એમને કાંઇ એમ જ વસ્યું હશે કે તમને કુળલાજ શીખવવી ત્યારે કાંઇ કહ્યું હશે. પણ ચાલો, હવેથી એવું કરી આપું કે એ તમને કાંઇ કહે નહીં- તો પછી તમે એવું કરશો કે તમને કંઇ કહેવાનો વારો જ એમને આવે નહીં ?”
“ઠીક, એમનાથી જ કહ્યા વગર રહેવાશે સ્તો ! વહુને નહીં કહે તો દીકરાને કહેશે. કાકીજી ! તમે એમનો સ્વભાવ જાણતાં નથી. આ હું તમને વળગતી રહું તો એ એમ જ કહેવાનાં કે જા, કાકીને સાસુ કહે-સાસુ કહે-મારું શું કામ છે ? એમની આંખમાં તો શનિશ્વર બહુ છે તે તમને ખબર નથી. ખબર પડશે ત્યારે જાણશો. મહાદેવના ગુણ તો ભયડો જાણે ને સાસુના ગુણ વહુ જાણે.”
બહુબોલી વહુનું બોલવું સાંભળી, તેનું ખરાપણું મનમાં સમજી, ગુણસુંદરી એને માથે હાથ મૂકી હસતી હસતી બોલી : “પણ, વારુ એ કોઇને મોઢે ન બોલે તો ?”
“તો શું ? પણ એને શું ગમતું હશે તે મને શી ખબર પડે ? એમને તો હજાર કોહ્યાવેડા કરવા તે મને સૂઝે યે નહીં ને પરવડે એ નહીં, ને હું કાંઇ એમની બંધાયેલી છું કે શું ? ના, એ કંઇ ન બને ! હું તો ઘણું ત્યારે તમારું કહ્યું કરું કે મારી દાઝ જાણો છો.”
“વારુ, પણ મારું તો કરશો કે નહીં ?”
“હા, જાવ, એટલું કરીશ. પણ તમે જાણો કે સાસુનું કહ્યું કરે તે થવાનું નહીં. નહીં-નહીં-ને નહીં. એમનું મોં મને દીઠું ન ગમે. મને વિતાડવામાં બાકી રાખી નથી. તમે તો મને કાચે સૂરને તાંતણે બાંધો તો બંધાઉ, પમ સાસુ તો દોરડાંનાં બંધન બાંધે તેમાંથી ચસકી જાઉં, ને જોવા જેવું કરું તે વળી જુદું.”
ગુણસુંદરીએ ધીમે ધીમે મનોહરીને હાથમાં લઇ લીધી. ચંડિકાની સમજાવી સમજાવી પ્રથમ ઠેકાણે આણી. દીકરાવહુને સંસાર જોઇને રાજી થવાની એને ટેવ પાડી. જુવાન છોકરાંની ભૂલો ઠપકાથી નથી સુધરતી તેની ખાતરી કરી આપી. તેમને ઘટતી સ્વતંત્રતા આપવાનો સ્વભાવ પડાવ્યો. દીકરા પાસે વહુની વાત કરી તો વખાણ જ કરવાં એવી રીતે રખાવી. વહુને સુધારવી હોય તો મને કહેજો એટલે હું તમારું ધાર્યું પાર ઉતારી આપીશ એવું કહ્યું. ઘણા પ્રયત્નથી ઘણે દિવસે ગુણસુંદરી આટલું કરી શકી. મનોહરીને પમ પોતાની પાસે જ રાખે, પોતે બહાર જાય ત્યારે એને શૃંગાર સજાવી સાથે રાખે, એના જુવાન અભિલાષને થોડાથોડા પાર પાડે એટલે બાકીના અભિલાષ બહાર ન કાઢવાનું મનોહરી પોતે જ સમજે એમ કર્યું; જુવાનીની વાતો કરતાં તેને અટકાવે નહીં, પણ તેમ જ “રસનું તો ચટકુંરસનાં કંઇ કૂંડાં ન હોય” એ શાસ્ત્રની મર્યાદા બંધાવી; મનોહરી કોઇ પુરુષની વાતો કરવા જાય તો તે ન સમજે એટલી ચતુરાઇથી તે વાતો બંધ કરાવી, આડી વાતો કાઢી, એના પતિ હરિપ્રસાદની વાતો કાઢી, તેની ગુણપ્રશંસાના પ્રસંગ આણી, પતિવ્રતપણાના માર્ગ ઉપર લીધી; અને અંતે છકેલી મનોહરીનો છાક તો ન ગયો, પણ એ છાક પ્રથમ ઘરનાં માણસને ત્રાસ આપતો તેને ઠેકાણે તેમનો પક્ષ ખેંચનારો થઇ પડ્યો, અને બહારનાં કોઇ માણસ વિદ્યાચતુરના ઘરનું કાંઇ ખોટું બોલે તો તેટલી જ વાતમાં તે માણસો સાથે લડવામાં આવી રહ્યો. હરિપ્રસાદનું શરીર જુવાની આવતાં ખીલ્યું ત્યાં સુધી મનોહરીની જુવાની સાપની પેઠે ફૂંફાડા મારતી હતી તેને ગુણસુંદરીએ ચતુરાઇથી વશ રાખી, અને વરકન્યા વયમાં અને શરીરમાં આવી મળ્યા એટલે ગઇગુજરી વીસરી સુખી થાય એવો માર્ગ સવળો કરી આપ્યો.
ચંડિકા જે એક સમયે ગુણસુંદરીની ઓશિયાળી નથી એવું ખોટું ગુમાન રાખતી હતી તેને આવી રીતે ગુણસુંદરીએ ઓશિયાળી કરી નાખી. ચંડિકા પોતાનું ગુમાન ભૂલી ગઇ. જે ગુમાન જાળવી રાખવાનો એને આટલો મમત હતો તેની જાળવણી હવે માત્ર ભૂતકાળના સ્મરણમાં જ સમાઇ રહી, અને ભુલાયેલું ગુમાન હવે માત્ર પશ્ચાત્તાપ સાથે જ સ્મરણમાં ખડું થતું. કોઇ પ્રસંગે તો એવું બનતું કે આવડમાં, ગુણમાં, અને ઉપકારમાં જેઠાણી બનેલી દેરાણી પાસે પોતાનું જેઠાણીપણું ભૂલી જઇ દયામણું મોં કરી ચંડિકા બોલી જતી : “હું તે તમારો શો પાડ વાળું ? લોહીનો ગળકો ભૂલી માત્ર દૂધાધારી કોઇ થઇ જાય એવા તમારા જેઠ થઇ ગયા છે. સાંડસામાં પકડાયેલો સાપ સખણો રહે પણ આ વહુ દાબી દબાય નહીં ને પાતાળમાં રાખી હોય તો ઉછાળો મારી આકાશમાં કૂદી આવે તેને પણ તમે મદારીના સાપ જેવી કરી નાખી ! હું તે તમારો શો પાડ વાળું ? મારો આવો નઠારો અને આકળો સ્વભાવ-લ્યો, કહી દઉં છું-જરી અદેખો પણ ખરો-એ સ્વભાવને પણ તમે બદલાવી દીધો. તમારા તે શા ગુણ ગાઇએ ? તમારું નામ પાડનારને જ ધન્ય છે !” ગુમસુંદરી હસતી હસતી બીજી વાત કાઢતી અને કદી ઉત્તર દેવા પડે તો એટલું જ કહેતી કે “હું શું કરવાની હતી ? તમારામાં જ આવો ગુણ કે તમે સૌનો અર્થ સવળો લીધો. જો તમે બદલાયાં હો તો એ પણ તમારી જ આવડત ને તમારી જ ભલાઇ.”
ગુણસુંદરીનો સંસારકારભાર હજી પૂરો ન થયો. બે નણંદોની ચિંતા બાકી જ હતી. દુઃખબા માબાપને હૈયાસગડી જેવી હતી. તેનો ધણી સાહસરાય હજી ગામપરગામ અથડાતો હતો અને દુઃખબા પર કાગળ સરખો લખતો ન હતો. તેમાં વળી કુમારી પરણવા લાયક થઇ હતી. ધીમે ધીમે ગુણસુંદરી દુઃખબાની સહી જેવી બની ગઇ, પણ એનું દુઃખ કાપવું એ પૈસા વિવા બની શકે એમ ન હતું. અને વિદ્યાચતુરની ટૂંકી આવક લાંબા કુટુંબખરચમાં વરી જતી તે પોતે જાણતી તે ભાવિનો વિચાર કરી પોતાના હાથમાંનો પોતાના ગજા પ્રમાણે ઉપાય શોધી કાઢ્યો. એક દિવસ વિદ્યાચતુરને સ્વસ્થ ચિત્તે બેઠેલો જોઇ દુઃખબાની વાત કાઢી વિદ્યાચતુર તે સર્વ સાંભળી રહ્યો અને કંઇ પણ આખાં કરવું જોઇએ એમ મને એને લાગ્યું. શું કરવું તે વાતમાં ગુણસુંદરીની પાસેથી જ સૂચના માગી.
ગુણસુંદરી આડુંઅવળું જોતી જોતી બોલી : “કુમારીનું લગ્ન કર્યા વિના તો ચાલે એમ નથી. કોઇ કહેતું નથી પણ આપણે સમજતાં નથી ? આપણે આ કામ માથે નહીં લઇએ તો કોણ લેશે ? મને લાગે છે કે દેવું કરવું એ ઠીક નથી. પણ મારું પલ્લું કોઇને ઘેર મૂકી રૂપિયા ઉપાડી લાવો. તે તમારી પાસે ચાર વર્ષે કાંઇ બચે ત્યારે પાછું લાવજો. એ બહાને સાહસરાયને પણ બોલાવાશે. રૂપિયા આવે તે બધા લગ્નમાં નહીં જાય પણ થોડા બચશે તેમાંથી સાહસરાયનું દેવું પતાવો.”
વિદ્યાચતુર હસીને બોલ્યો : “ઠીક પલ્લું જ્યાંત્યાં સસ્તું પડ્યું છે ! પલ્લું ગયું પછી તમે શું કરશો ?”
આ પ્રશ્નથી ભવિષ્યકાળનો તર્ક ખડો થયો. અને મનમાંથી કંપતી કેડે હાથ દઇ ઊંચું જોતાં સ્ત્રી બોલી : “મારું સૌભાગ્ય જ વાંકું હશે તો પલ્લાનો શો ખપ છે ? મારું સૌભાગ્ય જ વાંકું હશે તો પલ્લું પણ વાંકું નહીં થાય એમ કોણે કહ્યું ? મારે દુઃખના જ દિવસ લખ્યા હશે તો માણસની કારીગરી શા કામમાં લાગવાની હતી ? પાપ કરતાં પાછું જોયું હશે તો દુઃખમાં યે ઇશ્વર ક્યાં આઘો થવાનો હતો ? મારી આંખ આગળ સુંદરભાભીનું દ્દૃષ્ટાંત ક્યાં નથી ? માટે હું કહું છું તે કરો. તમે હશો તો લાખ પલ્લાં છેતમ ે નહીં હો એવો વિચાર તે હું શું કરવા કરું ? તમારા પહેલી જ હું જાઉં એવું શું મારું ભાગ્ય નહીં હોય ? કોઇનું કલ્યાણ કરવા પ્રસંગે આપણા ભાવિનો વિચાર કરવો જ ન હોય ? -ઊઠો-મારા ચતુર !”
વિદ્યાચતુરને ઉદાર ભોજરાજાસાંભર્યો અને લાખલાખ રૂપિયાનું દાન કરનાર રાજાને અટકાવનારા પ્રધાન સાથે રાજાને થયેલો પ્રશ્નોત્તર સાંભર્યો :
“આપદર્થે શ્રિયં રક્ષેત્ । શ્રીમતાં કુત આપદઃ ।
કદાપિ કુપ્યતે દૈવમ્ સંચિતં કિં ન નશ્યતિ ।।
વધારે પરીક્ષા પ્રશ્ન કાઢ્યો. “ભાવિને પડતું મૂકો પણ વર્તમાનનો વિચાર કર્યો ? પ્રશ્ન સિવાય બીજા દાગીના કરવા મને મળ્યા નથી અને શરીર ઉપરના બધા સોળ શૃંગાર ઉતારી આપશો તો પહેરશો શું ?”
ભણેલી અને બીજી રીતે ડાહી સ્ત્રીઓને પણ અલંકાર વહાલો હોય છે અને તે પ્રમાણે ગુણસુંદરીને પણ હશે એવું વિદ્યાચતુરે સ્વભાવિક રીતે ધાર્યું. તેની ધારણ બર ન આવી.
“ઓ હો હો હો હો ! તમે મને હજી સુખી ઓળખી નહીં હોય એ તો મેં આજ જ જાણ્યું. મને ઓલખી નહીં એ તો મારા ચતુરની ચતુરાઇમાં ખામી આવી હોં !”
“શું ઓળખી નહીં ?”
“તમે શું એવું જાણ્યું કે બીજી સ્ત્રીઓ પેઠે હું પણ સોનારૂપાની સગી છું ? ના, રજ પણ નહીં. અલંકાર પહેરવા તે શું કરવાને ? લોક આપણને શણગારાયેલાં દેખી ખુશ થાય એટલા માટે ? ના. ત્યારે શું આપણા શૃંગાર આપણે દેખવા હતા ? ના. હું અલંકાર પહેરું તે એટલા માટે કે મારામાં કંઇ રૂપગુણની ખામી છે તો તેને સાટે આવું પહેર્યાથી મારો ચતુર કંઇ સંતોષ પામે છે ?”
“ત્યારે હવે સંતોષ આપવાની કંઇ ગરજ નથી ?”
“ગરજ નથી એમ તો કેમ કહેવાય ? પણ દુઃખબાબહેનને સારુ આ કામ કરવું પડે એ તો મારે અને તમારો બેનો ધર્મ છે, અને ધર્મ પ્રમાણે વર્તવું એથી તમને જેવો સંતોષ વળશે એવો બીજાથી નહીં વળે એ તો પરિપૂર્ણ જાણું છું બોલોજી ! હવે ક્યાં બાંધશો ? હવે કબૂલ કરો કે હું મહાત થયો અને તું જતી !”
“પતિને જીવતો એ પત્નીનો ધર્મ ખરો ?”
“બધામાં નહીં, પણ સ્નેહમાં ને રમતગમતમાં ખરો. સાંભરતું નથી રતિનું વાક્ય કે
સ્મરસિ સ્મર મેખભાગુણૈરુત ગૌત્રસ્ખલિતેષુ બન્ધનમ્ ।
અલંકાર વગરની લૂખીપુખી રૂપ વગરની પણ હું તમારી રતિ અને તમે મારા કામ ! તમને તો જીતવા ને બાંધવા જ ! સમજ્યા મારા ચતુર ! તમારું નામ દેતાંદેતાંમાં તમને જીતું છું.”
ગૃહસંસારની વાતો શૃંગારકથામાં સંક્રાંત થઇ ગઇ. એ સંક્રાંતિ પ્રસંગે અનેક વિનોદપ્રસંગો દ્દૃષ્ટિગોચદર થયા, અને વિદ્ધાન, ચતુર અને રસિક ગુણિયલ સાથે વિહારવાર્તા કરતું પતિનું અંતઃકરણ પળવાર સર્વ પ્રસંગનું સાક્ષી બની જઇ, જુદું પડી, ગુણિયલના મુખ સામું અનિમિષ નેત્રદ્ધારા જોતુંજોતું સ્મરતું કે
કાર્યેષુ મન્ત્રી કરણેસુ દાસી । ભોજ્યેષુ માતા શયનેષુ સમ્ભા ।।
મનોનુકૂલા ક્ષમયા ધરિત્રી ધરિત્રી ગુણૈશ્ચ ભાર્યા કુલમુદ્ધરન્તી ।।
“ભાર્યા એટલે ભાર ઉપાડનારી-મારા કુટુંબને હાથમાં લેનારી- છાતીસરસું રાખનારી-તે તું જ-ગુણિયલ-તું જ ! તારાથી આ કુટુંબ જેવું સુખી અને સંપીલું છે-તારા વિના તે કાંટાની પથારી જેવું હોત-” આ વિચાર પળવાર ઊઠી આવ્યો અને દમ્પતીની વિનોદવાર્તામાં વિઘ્નકર જેવો થયો, અને એવાં એવાં વિઘ્ન ઉત્પન્ન કરવામાં સાધનભૂત થતી ત્યારે ગુણસુંદરી પોતાને કૃતકૃત્ય થઇ માનતી.
દુઃખબાની બાબતમાં કાંઇ રસ્તો કાઢવો એવું વિદ્યાચતુરના નામનાં પણ થયું. વિનોદ કરવાનો તેમ સ્ત્રીની પરીક્ષા કરવાને તેણે આટલા પ્રશ્નોત્તર કર્યા છતાં શું કરવું તે વિષે તેણે મનમાં નિશ્ચય કરતાં વાર ન લગાડી. સ્ત્રીની સાથે ખુલ્લા મનથી વાત કરવામાં પોતાના મનથી કાંઇ બાધ ન હતો, પરંતુ એની બુદ્ધિ કેટલે સુધી પહોંચે છે અને હાલ જેટલું બોલે છે તેટલું કરવાનો પ્રસંગ આવતાં એનું ચિત્ત કેવું રહે છે તે જાણવામાં પોતે ગમ્મત માનતો. આથી પોતાના મનની વાત વિદ્યાચતુરે ગુણસુંદરી જેટલું કરે તેટલું કરવા દેવાનો માર્ગ પકડ્યો. માત્ર પ્રસંગે પ્રસંગે તેને ગૂંચવાડામાં નાખે એવી હરકતો બતાવવી અને તેમાંથી તે કેવી રીતે છૂટે છે એ જોવું એટલે જાતે કરવાનું ધાર્યું.
ગુણસુંદરીએ કુમારીનું લગ્ન કરવાનું ધાર્યું અને પતિની સંમતિથી ઘરમાં સૌને તે વાત કરી. બધાંએ એને શાબાશી આપી, પણ માનચતુર અકળાયો. સાહસરાય આથડતો ફરે અને વિદ્યાચતુરને બીજાં લફરાં ઓછાં હોય તેમ આ લફરું પણ એણે વહોરવું એ ડોસાને ગમ્યું નહીં. ડોશી મૂઆની બીક નહીં, પણ જમનો રસ્તો પડવાની બીક. હજી ચંચળનાં પણ છોકરાં પરણવાનાં બાકી હતાં. ડોસો ગુણસુંદરીને ખીજી પડ્યો. “ગુણસુંદરી, તમને તમારી દયા નથી. હજી તો બાળક છો અને ઘણો વિસ્તાર તમારો પોતાનો વધશે. વિદ્યાચતુરની કમાઇ હજી લાખે લેખાં કરીએ એટલી નથી, અને આજથી વ્યવહાર વધારી મૂકશો તો આગળ જતાં પહોંચાશે નહીં. આજ એકને કરશો ને કાલ બીજાને નહીં થાય તો એકને કર્યું ધૂળ મળશે ને બીજાની વખત ગાળ ખાશો. માટે આ કામ કરવું પડતું મૂકો. જે વાતની સાહસરાયને ચિંતા નહીં તેની તમે શી બાબત કરો છો ? તમને જસ વહાલો છે તેમ જસ જાનગરો પણ છે. જસ વહાલો કર્યાથી આપણા ઘરમાં કાંઇ રંધાય નહીં. જો તમને ઘણું લાગતું હોય તો કહો દુઃખબાને અને સાહસરાયને બોલાવો. પણ ઘરનાં છૈયાં ઘંટી ચાટે ને ઉપાધ્યાયને આટો એ કામ કરશો તો મારે તમારે નહીં બને. દીકરીઓ માવરોને વહાલી હોય તે દીકરાનું ચોરી ચોરી દીકરીનું ઘર ભરે, તે ભોગવે જમાઇ ને દીકરીઓ પાછી આપણે ને આપણે કપાળે ચોંટી હોય તે આવે. તમારી સાસુને તમને આથી વહાલાં લાગશો, પણ મને વહાલાં થવું હોય તો મારો દીકરો રાતદિવસ પગ ઘસી શેર આટો લાવે છે તેની દયા આણો. નણંદો આપણે બારણે ધાન ખાવાની અધિકારી, પણ ભાણેજાંને પરણાવવા બેસી એ તો દૈવ રૂઠ્યો સમજવો.
ડોસો આમ અકળાયો તે વખત દુઃખબા સુધ્ધાંત આખું કુટુંબ હતું. ડોસો આટલું બોલ્યો છતાં દુઃખબા બોલી નહીં કે “તમે આટલી ચિંતા શું કરવા કરો છો ?” તે સ્વભાવે ગરીબ હોવા છતાં અતિ દુઃખને લીધે લોભી અને સ્વાર્થી બની હતી. સાહસરાયને હરકત આવવા છતાં પોતાનું પલ્લું તેને આપ્યું નહીં અને પિયર આવી હતી. ભાઇ-ભોજાઇને ઘેર રહેવામાં તેના મનથી પાડ વસતો ન હતો. ભાઇ-ભોજાઇ આટલી કુમારીને પરણાવી આપે તેવાં છે તે પરણાવશે એવું ધારી વિવેક સરખો પણ કરતી ન હતી કે “તમે આ ભાર શું કરવા ઉપાડો ?” ડોસાના બોલ એ સાંભળી રહી. એમ જ જાણ્યું કે વખત છે હું વિવેક કરવા જઇશ ને ગુણસુંદરી ડોસો ભળણી ઢળી પડશે. દીકરીઓને ખવરાવી દેવાનો આરોપ સાંભળી ધર્મલક્ષ્મીને જરા ક્રોધ દેખી ગમ ખાઇ ગયાં. બીજાં બધાં આતુરતાથી જોઇ રહ્યાં કે ગુણસુંદરી ડોશો ઉત્તર વાળે છે. સૌની આંખો એના ઉપર વળી.
ગુણસુંદરી વૃદ્ધ શ્વશુરનો ઠપકો ગંભીર મુખથી સાંભળી રહી. તે બંધ પડ્યા એટલે, મધુર મધુર હસતી બોલી : “વડીલનું કહ્યું અમે ક્યારે ઉથાપીએ છીએ જે ! કુમારીબહેન પરણે તેનું ખરચ ક્યાંથી કરવું તેની ચિંતા અમે સ્ત્રીઓ શું કરવા કરીએ ? તમે છો-સાહસરાય છે-બધા છો-જેમ ઠીક લાગે તેમ કરજો. પણ સાહસરાયને બોલાવવામાં કાંઇ તમારે વાંધો નથી, તેમ વર શોધી કાઢી નક્કી કરી મૂકીએ તેમાં પણ તમારે કાંઇ વાંધો નથી. લગ્ન ઠરશે તે ઉપર કહેશો તે ઘરમાં સમારંભ કરીશું. તમારે પાંચે આંગળીઓ સરખી છે-કોના ઘરમાંથી ખરચ કરવું તે ઠરશે તે પ્રમાણે થશે. આજથી એનો વિચાર શો ? કહો, હવે કાંઇ વાંધો છે ?”
ડોસો વિચારમાં પડી બોલ્યો : “ના. એટલું કરવામાં કોઇ હરકત નથી. પણ તમારી ચતુરાઇ હું સમજું છું. તે સરત રાખજો. મારે પાંચ આગંળીઓ સરખી નથી-બધી મોટી નાની છે ને જેનું કામ તે જે કરે. એ બોલથી હું આગળ ઉપર બંધાયેલો રહું એમ ન સમજશો.”
“અમારાથી તમને તે કંઇ બંધાવાના છો ? ને તમને બાંધીએ એવું અમારાથી થાય પણ ખરું ? અમારે તો તમારી પરવાનગી જોઇએ તે તમે આપી એટલે થયું !” ગુણસુંદરી હસતી હસતી કામે વળગી, સૌ વેરાઇ ગયાં અને ડોસ એકલો બેઠોબેઠો વિચાર કરવા લાગ્યો : “આ વહુ જેવી કુલીન તેવી જ ચતુર છે. એના આગળ મારું ચાલવાનું નથી. ધાર્યું છે તે પાર ઉતારશે. મારાથી ના કહેવાય નહીં એટલી વાત અત્યારે મારી પાસે કબૂલ કરાવી બાકીની વાત પડતી મૂકી-અધ્ધર રાખી. ને વખત આવે એ કોણ જાણે શો યે ઘાટ ઉતારશે-મેં પણ ઠીક જ કર્યું કે નહીં ? -એ બિચારી આટલુંઆટલું તણાઇ મરે છે ને આ બધાં ઢોર ભરાયાં છે તેમાંથી કોઇને ભાન નથી કે જરી વિવેક તો કરીએ ? સાહસરાયને-ભાઇને દેવું છે તે કંઇ ઝટ લઇ આવે એમ નથી-ને લગ્ન તે ક્યાં થવાનું હતું ? એ જાણે છે કે ભાણેજનું ખરચ મામો જ કાઢે તો ! લખ્યું હશે દુઃખબાને, અને દુઃખબાએ ભાભીને ઊભાં કર્યાં હશે, ને ભાભી જસ કમાવા ઊભાં થયાં છે. પણ એ ભાભી સમજતી નથી કે આ તો આવ, કુહાડા, પગ પર-ની વાત છે. સમજે નહીં એવું કંઇ નથી, પણ ઇશ્વરે એનું મન જ મોટું કર્યું છે. મારો દીકરો રત્નનગરીનો કારભારી હોત તો આવું મન દીપત-પણ-” ડોસો આવી વિચારપરંપરામાં પડી ગયો અને ધીમે ધીમે મનની પ્રવૃત્તિ શાંત થઇ.
કુમારીના વરની શોધ ચાલી. એક દ્રવ્યવાન ડોસો દુઃખબાને ગમ્યોતેના દ્રવ્યથી એનું મન લોભાયું. બીજો વર કજોડું પડે એવો હતો, પણ મનોહરીના દ્દૃષ્ટાંતથી કજોડા ઉપર દુઃખબાને તિરસ્કાર આવ્યો હતો. મનોહરીએ કહ્યું : “જેના ભોગ હશે તે કજોડું જોશે.” વૃદ્ધ વરની વાતમાં ગુણસુંદરી સામી પડી. “બહેન, ડોસો ને ડાબલો જોઇ રળવાનું નથી. ભાયડાઓનાં શરીર સંસાર ચલાવવા જેવાં ઘણાં વર્ષ સુધી રહે છે-પણ પચાસે વર્ષે તે પણ નકામાં પડે છે. ને આ કળિયુગમાં સાઠ વર્ષનું આયુષ્ય. માટે વર પચાસ વર્ષનો થાય ત્યારે દુનિયામાંથી ગયો સમજવો ને ત્યારપછી એને પરણેલી હોય તેને યે સંસાર વગર ગયે ગયો સમજવો. વર સાઠ વર્ષનો થાય ત્યાંસુધી દીકરીને ઢાંક્યો રંડાપો ને સાઠ વર્ષ પછી ઉઘાડો રંડાપો, માટે એ વાત તો પડતી જ મૂકવી”.
ગુણસુંદરીને લક્ષમાં રહ્યું નહીં પણ સૂતો સૂતો માનચતુર આ સાંભળતો હતો તે આંખો ચગાવી એકલો એકલો જોઇ રહ્યો અને વિચારમાં પડ્યો કે આવી આવી વાતો આ શી રીતે જાણતી હશે ?
મનોહરીથી રહેવાયું નહીં તે બટકબોલી હસી પડી અને ગુણસુંદરીનો ખભો ઝાલી, પોતાનો એક હાથ લાંબો કરી, વચ્ચે પડી, મોટે સાદે બોલી ઊઠી : “ઊભાં રહો, ઊભાં રહો, કાકીજી ! તમે આ વાત ક્યાંથી જાણી ? -ડાહી ડાહી વાતો કરો છો તેની ના નહીં - પણ આજ પકડાયાં-કહો જોઇએ ! તમે આ વાત ક્યાંથી જાણી ગયાં ?-
પકડાયાં-પકડાયાં ! કાકી ! પકડાયાં ! પકડાયાં !
બોલો ! બોલો ! તે વગર બીજી વાત નહીં કરવા દઉં.”
દુઃખબાએ મનોહરીનો હાથ વછોડ્યો અને ધમકાવી કહ્યું :
“ખસ આઘી, સમજ્યું અણસમજ્યું શું વચ્ચે બોલબોલ કરે છે જે ?”
“શું છે વળી ? પૂછીએ પણ નહીં કે ? આ લ્યો ! કાકીજી બોલતાં નથી ને તમારે શું છે જે ?”
“તે બોલતાં નથી માટે એમણે વાંક્ કર્યો ? કંઇ વિચાર તો ખરી ! ભસવું જ સમજે છે કે કંઇ બીજી અક્કલ છે ?”
વિચારમાં પડી મનોહરી સમજી. ગુણસુંદરી હસી અને બોલી : “વહુ ! પરણ્યાં ન હોઇએ પણ જાને તો ગયાં હોઇએ જો ! તમારાં જેવાં કોઇ કહેનાર હોય ને તેને પૂછવા જેવું હોય ત્યારે જરી પૂછ્યું પણ હોય એટલે જાણ્યું યે હોય !”
“ખા હવે ! પૂછ, પૂછ, પછીને સાર કાઢ્યો ? તને કહી કહીને જીભના કૂચા વળી ગયા કે આ કાકીજીને છેડીશ નહીં તે છેડીશ નહીં તે છેડીને લેતી જા હવે ! દુઃખબા બોલી ઊઠી.”
મનોહરી નરમ અને ઠંડી થઇ ગઇ, ને ધીમેથી બોલી : “હા, બાઇ, હા, બાળક છીએ તે જરી પૂછીએ પણ ખરાં. તમે કહ્યું ત્યારે સમજ્યાં કે ન પુછાય તે હવે નહીં પૂછીએ. કોણ જાણે શું છે કાકીજીમાં કે જરી બોલીએ એટલે માં’ત જ કરી દે છે. લ્યો પણ હવે, ફોઇજી ! કાકીજીનું કહેવું ખોટું તો નથી. ડોસાના કજોડા કરતાં મારા જેવાનું કજોડું સારું ! ડોસાનું પરણી રાંડે તેનો તો ઉપાય જ નહીં-ને આ અમારું દુઃખ તે તો થોડા દિવસનું : વીસ બાવીસમે વર્ષે બે જણાં આવી મળીએ ત્યાંસુધી દુઃખ ને પછી સૌ ભૂલી જવાય ! ને તમારો ડોસો પચાસ વર્ષનો થાય ત્યાંસુધી સંસાર ને પછી બાયડીને જન્મારો ભટકવાનું ! એના પૈસાને તે પછી શું બચકાં ભરવાનાં હતાં ? એના કરતાં તો મારે બહુ સારું.”
આ ઉઘાડી ન બોલવા જેવી પણ અણસમજમાં બોલાયેલી અને અનુભવની વાતથી સૌ સ્ત્રીમંડળ શરમાઇ ગયું, અને હસી પડ્યું, તેમ ખરી વાત સૌના મનમાં પણ એથી જ આવી ગઇ. કુમારીના કરતા દસેક વર્ષ મોટા અને સાધારણ સ્થિતિના છોકરા સાથે એનો વિવાહ કરવામાં આવ્યો.
સાહસરાય આખરે આવ્યો. કુમારીનાં લગ્ન થયાં. લગ્ન પહેલાં ગુણસુંદરીએ પોતાના અલંકાર કાઢી પતિને આપવાં માંડ્યાં, પણ તેણે લીધા નહીં અને કહ્યું કે “આજથી કોઇને માલૂમ પડે કે તારા અલંકાર ઉતારવા પડે છે તો સૌ હા ના કરે ને લગ્નપ્રસંગે તારા શરીરે કંઇ ન હોય તો આપણે પણ ઠીક ન દેખાય. હાલ તો સામાન ઉધારે આણવો છે. હિસાબ ચૂકવવા દ્રવ્ય આપવું પડશે ત્યારે જોઇ લઇશું.”
હિસાબ ચૂકવવાનો પ્રસંગ આવ્યો. ત્યાંસુધી ખરચ ક્યાંથી થાય છે તેનો કોઇએ પ્રશ્ન પૂછ્યો નહીં. ઘરમાંથી કોઇ એ બાબતની વાત જ કાઢે નહીં. સાહસરાય એમ જ સમજ્યો હતો કે વિદ્યાચતુર સૌ ખરચ આપશે. ગુણસુંદરીએ માનચતુરને કહ્યું હતું કે તમારે ખરચ નહીં કરવું પડે, ને ડોસો હમેશ ઉત્તર દેતો કે “જોજો તો ખરાં !” પૈસા વિષે બે જણને ઉચાટ હતો, એક ગુણસુંદરીને અને એક ડોસાને. ગુણસુંદરીને એવો ઉચાટ હતો કે રખેને વિદ્યાચતુર તારું પલ્લું માગતા આંચકો ખાય ! ડોસાને એવા ઉચાટ હતો કે રખેને આ ખરચનો ભાર વિદ્યાચતુરને માથે આવી પડે ને સાહસરાય બચી જાય ! ગુણસુંદરીએ કબૂલ કર્યું હતું કે ‘ખરચ તમારે માથે નહીં પડે’ એટલે ડોસાને શાંતિ હતી, તોપણ તે એમ ધારતો હતો કે ગુણસુંદરી આખરે છેતરાશે અને લોકલાજને માર્યે અથવા નણંદનણદોઇની દયાને લીધે એ ખરચ માથે પડ્યા વિના રહેવાનું નથી, ‘ખરચ તમારે માથે નહીં પડે’ એનો અર્થ ગુણસુંદરીના મનમાં એવો હતો કે ‘તમારે માથે નહીં પડે-મારે માથે લઇશ-પલ્લું આપીશ; અને આ અર્થની ભ્રાંતિ પણ ડોસાને ન હતી.
લગ્નની પૂર્ણાહુતિ પછી કેટલેક દિવસે લોકો વિદ્યાચતુર પાસે આંકડા લઇ આવવા લાગ્યા, અને ગુણસુંદરી તેમ જ માનચતુર બંને જણે તે વાત સરત બહાર થવા ન દીધી. એક જણ આંકડો આપી પાછો ગયો કે તરત ગુણસુંદરી મેડી પર ચડી અને વિદ્યાચતુરને પૂછવા લાગી કે તમે શો બેત ધાર્યો ? વિદ્યાચતુર હસવા લાગ્યો અને બોલ્યો : “એ તો તમારે વિચારવાનું છે. મને શું પૂછો છો ?”
ગુણસુંદરી મેડીએ ચડી ત્યાંથી માનચતુર ચેતી ગયો કે માણસ આંકડો આપી ગયો તેની વાતચીત થતી હશે. આથી પોતે પણ ઊઠ્યો, અને કોઇ દિવસ દીકરાવહુની વાત સાંભળવા ઊભો રહેતો ન હતો તે આજ દાદર નીચે જિજ્ઞાસાથી ઊભો રહી, ઉત્કંઠિત૧ થઇ, કાન માંડી, ઉપર થતી વાતો સાંભળવા લાગ્યો.
વિદ્યાચતુરનો પ્રશ્ન માનચતુરને બહુ નવાઇભરેલો લાગ્યો, સમજાયો નહીં. એટલામાં ગુણસુંદરીએ વિદ્યાચતુરને ઉત્તર દીધો.
“મારા વ્હાલા ! આજ તો તમે બરાબર બોલ્યા. કુમારીનું લગ્ન થયું એ મોટા ઉત્સાહની વાત. દુઃખબાબહેનને નિરાંત થઇ અને મારું વચન પળે એટલે મને પણ નિરાંત થાય. ધન્ય ભાગ્ય મારું કે મારા પલ્લાનો આ પ્રસંગે ઉપયોગ થશે.”
માનચતુર નીચે ઊભો હતો તેણે પોતાની છાતી પર હાથ મૂક્યો, હડપચી પર મૂક્યો, અને અંતે તર્જની બેવડી કરી તેની બેવડમાં પોતાનો નીચલો ઓઠ પકડ્યો : “શું આ ખરચ ગુણસુંદરીના પલ્લામાંથી નીકળે છે.”
એટલામાં વિદ્યાચતુરનો ચિંતાતુર જેવો સ્વર સંભળાયો. “એ તો ધન્ય ભાગ્ય કહો કે હીન ભાગ્ય કહો; મારી પાસે અત્યારે રોકડ નથી : તમારી હિંમત ઉપર અને તમારા કહ્યા ઉપરથી આ ખરચ માથે લીધું છે.”
માનચતુરે ઓઠ કરડ્યો, હાથ વીંઝયો અને પગ પછાડ્યો : “ધિક્કાર છે આ દીકરાને કે વહુનું પલ્લું લેવા ઊભો થયો છે; અરેરે ! મારે કર્મે દીકરો પરાક્રમી ન ઊઠ્યો ! આ દીકરાની બાબતમાં પણ હું છેતરાયો ! મારું કુટુંબ એક આ વહુથી ઊજળું છે, બાકી બીજાં બધાં કુટુંબબોળુ. અલ્યા પલ્લું !”
ગુણસુંદરીનો સ્વર સંભળાતાં આ ક્રોધમાં વિઘ્ન પડ્યું : “આપ મને કંઇ તમે કહીને બોલાવો છો અને આમ નરમ થિને બોલો છો તે કંઇ નવાઇની વાત લાગે છે.”
વિદ્યાચતુરે જરીક મોં મલકાવ્યું : “ના, એ તો અમસ્તું. પણજો, હું શું કરું ? લોકની પાસે ઉધાર રકમ માગવા જઇએ અને કોઇ હા ના કહે એટલે આપણી પ્રતિષ્ઠા કોડીની થઇ જાય. આજ સુધી મેં કોઇની પાસે કાંઇ માગ્યું નથી.”
“ત્યારે તેમાં શું થઇ ગયું જે ? આજ તો રાત પડવા આવી છે, પણ કાલ હું દાગીના આપું તે વેચી આવો એટલે વગરમાગ્યે અને વગર સપાડે બધી રકમ ઊભી થશે.”
“શરીર ઉપરથી દાગીના ઊતરશે તે જગત જાણશે ને આપણી સાખ કોડીની થઇ જશે.”
“સારે કામે અલંકાર ઊતરશે તેનું તમને છે, અનેએ પુણ્યે આથી સોગણા અલંકાર પહેરવાનો કાળ આવશે. બહેનને સારું આપણે અલંકાર ઉતારીશું તો આપણી પ્રતિષ્ઠા કોડીની મટી કોટિલક્ષની થશે.”
“પણ વેચવા જઇશું તો સોના સાઠ ઊપજશે.”
“એટલી ખોટ ઇશ્વર પૂરી રહેશે.”
“વ્યવહારની વાતમાં યે ઇશ્વર આપી રહેશે કહી કામ કરવું એ ડહાપણ નહીં.”
ગુણસુંદરી હસી પડી. “ત્યારે તો નકામી જ વાતોમાં ઇશ્વરને ફોસલાવાના કે ?”
વદ્યાચતુર હાર્યો. “ના, પણ મને લાગે છે કે સૌ દાગીના ગીરો મૂકીએ.”
“એમ કરો ત્યારે.”
“પણ આ કામ જ કંઇ કરવા જેવું નથી.”
“કેમ ?”
“જગતમાં મૂર્ખ ઠરીશું.”
“જગત જખ મારે છે. આપણે ક્યાં યશને વાસ્તે કરીએ છીએ ?’
“પણ ઘરમાં કોઇને ખબર પડી તો આ કામ કરવા નહીં દે.”
“એ વાતની ચિંતા ન કરવી. સૌ થઇ રહ્યા પછી જ જાણશે.”
“પણ તમારા અલંકાર ઉતારવા એ મારો ધર્મ નહીં. હું બીજો ગમે તે રસ્તો કાઢીશ.”
“શું તમે મને તમારાથી જુદી ગણી ?” દયામણું મોં કરી ગુણસુંદરીએ પૂછ્યું.
વિદ્યાચતુર ઊભો થઇ બોલ્યો : “ના, ના, જુદી તો શું ? પણ જોઇશું.” તે કપડાં પહેરવા લાગ્યો.
ગુણસુંદરીએ બેઠાંબેઠાં તેનો હાથ ઝાલી ઊભો રાખ્યો અને બોલી :
“ત્યારે જુદી નહીં તો આ બીજું શું ?”
હાથ છૂટો કરી અંગરખું પહેરતો પહેરતો વિદ્યાચતુર બોલ્યો :
“ના, ના, એવા શા કુતર્ક કરે છે ? હમણાં તો જરા દરબારમાં જઇ આવું છું, સૌ થઇ રહેશે-વખતે આવ્યે.”
ગુણસુંદરી ઊભી થઇ, પાઘડી લઇ આવી; અને તે પતિને માથે મૂકતી બોલી : “વખત બખત કંઇ આવવાનો નથી. સૌ વાત કાલ કરવાની છે. તમારે ચાલવાનું નથી.”
“જોઇશું, જોઇશું.” -વિદ્યાચતુર દાદર ઉપર ઊતરવા લાગ્યો. ગુણસુંદરી તેના અંગરખાની ચાળ ઝાલી રહી અને ઊતરતો અટકાવ્યો.
“ના, તે ‘જોઇશું જોઇશું’ નહીં; મારા સમ ખાઓ.”
“મૂક, મૂક, નીચે વડીલ ઊભા છે તે જોશે.”
ગુણસુંદરીએ અંગરખું મૂક્યું અને મૂકતાં મૂકતાં બોલી : “ઠીક, હમણાં ત જાઓ છો-પણ આખર મારું જ ધાર્યું કરીશ. હજી એક રાતનો આંતરો છે.”
વિદ્યાચતુર દાદર ઊતરવા લાગ્યો. જતાં જતાં મનમાં બોલ્યો : “ઇશ્વરની કૃપા વિના સત્સ્ત્રી ક્યાંથી મળે ! સત્સ્ત્રી હોય પણ આવી કુટુંબવત્સલ અને સત્કર્મમાં ધાર્યું કરનારી તે તો દુર્લભ જ ! ગુણિયલ ! તારા મનોરથે ઊંચા અને પરોપકારી છે, એ મનોરથ પાર પાડવામાં તારો આગ્રહ અને તારું બળ અમને સૌને હરાવે છે-તું ધાર્યું કરનારી !-તું સૌને તારા ગુણથી, બુદ્ધિથી અને કર્મથી સૌને જીતનારી !-તે મને મળી-માટે જ મારા ઉપર ઇશ્વરની કૃપા છે. દ્રવ્ય કરતાં, રાજપદવી કરતં, ત્હારારૂપી રત્નના ધણીને અભિમાન કેમ ન ચડવું જોઇએ ?
“જીુીીં જીંટ્ઠદ્બ ંરટ્ઠં ુૈહઙ્ઘજ ંરર્િેખ્તર ર્અહઙ્ઘીિ ખ્તઙ્મટ્ઠઙ્ઘી,” સ્મરણશક્તિને હલમલાવી આ કવિતાનું અનુસંધાન સંભારી કાઢ્યું. નદીની ઉપમેય સત્સ્ત્રીનં ઉપમાન સંભારવા માંડ્યું.
“જીૈઙ્મીહં ટ્ઠહઙ્ઘ ષ્ઠરટ્ઠજીં જરી જીંટ્ઠઙ્મજ ટ્ઠર્ઙ્મહખ્ત,
ઉૈંર ખ્તીહંઙ્મી અીં િીદૃટ્ઠૈઙ્મૈહખ્ત ર્કષ્ઠિી,
ૈંહીંહં ેર્હ રીિ ઙ્ઘીજૈંહીઙ્ઘ ર્ષ્ઠેજિી,
ય્ટ્ઠિષ્ઠીકેઙ્મ ટ્ઠહઙ્ઘ ેજીકિેઙ્મ ! ટ્ઠઙ્મઙ્મ જરી ર્ઙ્ઘીજ.
મ્ઙ્મીજજૈહખ્ત ટ્ઠહઙ્ઘ મ્ઙ્મીજં ુરીિી’ીિ જરી ર્ખ્તીજ,
ઁેીિ-ર્હ્વર્જદ્બીઙ્ઘ ટ્ઠજ ંરટ્ઠં ુટ્ઠીંિઅ ખ્તઙ્મટ્ઠજજ,
છહઙ્ઘ રીટ્ઠદૃીહ િીકઙ્મીષ્ઠીંઙ્ઘ ૈહ રીિ કટ્ઠષ્ઠી.”*
“મારી ગુણિયલ પણ આવી જ કલ્યાણમૂર્તિ છે !”
વિદ્યાચતુર ગયો.
ગુણસુંદરી નીચે ઊતરી ને માનચતુરે પૂછ્યું.
“કેમ ગુણસુંદરી ! આ આંકડાવાળાઓ ફેરા ખાય છે તેનું તમારી નણંદ પતાવશે કે નણદોઇ ? કહેતાં’તાની કે આપણે માથે નહીં પડે ?”
“ના જી, નહીં પડે આપને માથે.”
“ત્યારે કોને માથે પડશે ? આંકડાવાળા મૂકી દેવાના હતા ?”
“આપે પરિણામ થયે જોઇ લેવું. નણંદ નણંદોઇ નહીં આપે તો યે તમારા ઘર ઉપર ભાર નહીં પડે.” વધારે પૂછપૂછ અટકાવવાના હેતુથી ગુણસુંદરી ચાલી ગઇ અને કામમાં પરોવાઇ.
ડોસો હડપચી ચંચવાળતો ઊભો રહ્યો.
“આણે હવે પલ્લું આપવું નક્કી ધાર્યું. એનું પલ્લું નીકળે એટલે મારા ઘર ઉપર ભાર ન પડવાનો એવો એના બોલવાનો મર્મ સમજવો. એ મારી પાસે સાચું બોલી-કેમ જૂઠું કહેવાય ? સાચું બોલી એણે મને છેતર્યો. એ પલ્લું આપવા ઊભી થશે એ કલ્પના પણ કેમ થાય ? કલ્પના ન થઇ તે હવે ખરું પડવા વખત આવ્યો. એની કુલીનતાની હદ વળી ગઇ. નણંદની દીકરી પરણાવવા ભોજાઇ આમ પલ્લું કાઢે એ અપૂર્વ વાત-જૂની આંખે જોવાનો નો ખેલ ! હું એ થવા દેવાનો નથી. એ આટલી કુલીનતા બતાવે- ને મારા ઘરનાં ગધેડાં તે સમજે પણ નહીં ! પણ હું યે સમજ્યો છતાં ન સમજ્યા જેવો રહું તો ગધેડાનો સરદાર !”
“પલ્લું કરવાનો ઘારો ઘરડાઓ કરી ગયા તે એટલા સારુ કે ધણી ન હોય ત્યારે પલ્લાવાળી પગ ન ઘસે. આ રાંડ દીકરી ! એનો ધણી જીવતા બશેરિયો ભાઇને માથે પડી છે તો ધણી ન હોય તો” -એવું છેક અપશુંકનિયાળ ન બોલવું ગણી ડોસો અટક્યો. “એનું પલ્લું એને શા કામમાં લાગવાનું છે ?” એનું પલ્લું અખય રહે ને ગુણસુંદરી કુમારીને પરણાવવા પલ્લું આપે ! જો જો ! બ્રહ્માને ઘેર અંધારું વળી ગયું છે તે ! ગુણસુંદરી ભૂખે મરે તો સાહસરાય એને ઝેર ખાવા કોડી સરખી આપવાનો હતો ? અને દુઃખબાનું પલ્લું અત્યારે ગૂમડે ઘસી ચોપડવા કામનું નહીં ! એમ હું નહીં થવા દઉં.
“આવો ઘારો પડવા જ દેવો નહીં. હજી તો ચંચળને પણ છોકરાં છે. એમનાં છોકરાંથી મારું ઘર શું ઊઘડવાનું હતું ? હજી તો ગુણસુંદરી બાર વર્ષનાં બેઠાં છે. જો બિચારીએ પાપ કર્યું તે !”
ડોસો પોતાને ઠેકાણે ગયો. રાત્રે સૌ સૂઇ ગયાં ત્યારે સાહસરાયને બોલાવ્યો અને ગુણસુંદરી એને સારુ પલ્લું આપવા ઊભી થઇ છે તે સમાચાર કહી ધમકાવ્યો. સાહસરાય શરમાયો, ગળગળો થઇ ગયો અને બોલ્યો : “હું શું કરું ? મારી પાસે ઝેર ખાવા જેટલું યે નથી. મને બહુ લાગે છે. તમે જે રસ્તો બતાવો તે પ્રમાણે કરું.” ડોસાએ દુઃખબાનું પલ્લું ગીરો મૂકી પૈસા આણવા કહ્યું. સાહસરાય નિઃશ્વાસ મૂકી કહે : “એટલું મારા હાથમાં હોય ત્યારે જોઇએ શું ? મારી આબરૂ સાચવાવા માગ્યું ત્યારે પણ ન આપ્યું. જો એ પલ્લું મને કામમાં આવ્યું હોત તો મારે આ વખત શું કરવા આવત ? બે આને તો શું પણ એક આની પતાવે એવા મારા લેણદારો છે ને પલ્લું મળે તો હું કોઇની મદદ સિવાય ધંધો ચલાવું. જો તમને આપે તો મારી ખુશી છે.” માનચતુરને સાહસરાયની દયા આવી અને “રાંક અન્યાયી” દીકરી ઉપર તિરસ્કાર ઊપજ્યો. દીકરીને બોલાવી, ગુણસુંદરીના પલ્લાની વાત કહી, અને સાહસરાયને ધમકાવ્યો તેથી વધારે એને ધમકાવી પાણીછલ્લી કરી નાખી. “રાંડ, એક વિવેક તો કર !-તે લે એવી નથી-પણ તું વિવેકમાંથી પણ ગઇ !-ક્યાં મૂક્યાં છે તારાં ઘરેણાં ?”
દુઃખબા બોલી નહીં.
ડોસો ખાવા ધાતો હોય તેમ બોલ્યો : “બોલવું નથી ? કેમ ? ઊઠો સાહસરાય, મને ખબર છે તે બધું લઇ લઇએ છીએ.”
દુઃખબા ભડકી, ઊઠી, અને જે પેટીમાં દાગીના હતા તે ઉપર નજર ન જાય તેમ તેની આડે ઊભી રહી. ડોસો ચેતી ગયો કે આ પેટાામાં દાગીના છે એટલે અચિંત્યો, આંખો કાઢી. પ્રાતઃકાળે ડોસો અને સાહસરાય છાનામાના ગામમાં જઇ દાગીના ગીરો મૂકી આવી દ્રવ્ય લઇ આવ્યા.
આણીપાસ તે જ વખતે ગુણસુંદરીએ પણ પોતાના શરીર પરથી અલંકાર કાઢી વિદ્યાચતુરને આપ્યા અને વિદ્યાચતુરે તે લઇ પોતાની પેટીમાં મૂક્યા. અલંકાર વિના અડવી થયેલી પત્નીના સામું જોઇ રહ્યો.
“ગુણિયલ ! આ અલંકાર ઉતારી તારા મનમાં કાંઇ દુઃખ નથી થતું ? તારા મોં પર શોકની છાયા દેખાય છે; તારા ગાલ ઉપર દુઃખના શેરડા પડ્યા છે; હશે, હવે તારો મમત રહ્યો. જાણ્યે અજાણ્યે અલંકાર આપવાનું બોલાઇ ગયું તે તેં પાળ્યું. તમાચો મારી તું ગાલ રાતો રાખે છે. હશે, એટલાથી જ હું પ્રસન્ન છું. તું મોંએ કહે નહીં પણ મનમાંથી યે તને દુઃખ થાય એટલું હું ઇચ્છતો નથી ચાલ, હું આટલાથી પ્રસન્ન છું-લે, એ અલંકાર પાછા પહેર ! એના વિના તું શોભતી નથી.”
ગુણસુંદરી સ્મિતહાસ્ય કરવા મંડી ગઇ.
“જો તમે કહો છો એવી મારા મનની સ્થિતિ હોત તો આ વચન દાઝયા પર ડામ જેવા થાત એમાં ના નહીં. પણ મેં જે કર્યું છે તે તો તમને પણ પ્રશન્ન કરવા નથી કર્યું. મમત તો મારે એટલો ખરો કે મારું ધાર્યું કરવું. તે થયું. કુમારી પરણી અને તમને અલંકાર આપ્યા. એટલે મેં ધાર્યું હતું તે થયું. આ કામ કંઇ તમારી ખુશામત કરવા નહોતું કર્યું. અલંકાર વિના હું શોભતી નહીં હોઉં એ વાત તો ખરી હશે-રૂપગુણ વગરની સ્ત્રીને રૂપની ખોટ પૂરી પાડવાને જ અલંકાર છે. પણ મારા ચતુર ! ચતુર થઇ કેમ ભૂલો છો ? આપણે તો છોકરવાદીમાં પરણ્યાં હતાં. તમે મારા રૂપગુણને કે અલંકારને પરણ્યા નહોતા. એક મારી જાતને પરણ્યા હતા. કદ્રુપી કે ગુણહીન જેવી તેવી તે હું જ-હવે તો
જેવી તેવી હું, પ્રભુ દાસી તમારી !
કરુણાસિન્ધુ ! લ્યો જ નિભાવી !”
આ નાટક કરતી કરતી ગુણસુંદરી અતિશય સુંદર દેખાઇ. હાથે સૌભાગ્યકંકણ એજ અલંકારમાં હતું; શરીરે સ્વચ્છ અને સુંદર એક વસ્ત્ર; પ્રાતઃકાળમાં કપાળે ચંદ્રલેખા જેવી આડ કરેલી તે જ; કેશ કંઇક ચળકતા અને કંઇક છૂટા દેખાતા હતા : બાકી નખથી શિખ સુધી ગોરું લલિત અંગએકલે મોંએ નહીં પણ નખથી શિખ સુધી-સ્મિત કરવા લાગ્યું, મધુર મધુર હસતું લાગ્યું. ચળકતા ભવ્ય કપાળમાં, સ્નિગ્ધ આંખોમાં અને ચંચળ કીકીઓમાં, ખંજનવાળા ગાલમાં, મલકતા ઓઠમાં, જેમાંથી તેજના અંકુર ફૂટતા હતા એવી દંતકલિકાઓમાં, અલંકારશૂન્ય લાંબી દેખાતી કંબુકંઠીની કોટમાં, કાંચળી વિનાના લાંબા કમળનાળ જેવા હસ્તના અવર્ણ્ય વિલાસમાં, સૂક્ષ્મ વસ્ત્રીમાં ઢંકાઇ પાંખ ફફડાવતાં ચક્રવાકની જોડ જેવા વિલાસી વિલાસસંજ્ઞાથી ભરેલા સૂચક પયોધરયુગલમાં, કૃશોદરમાં, વસ્ત્રપટમાંથી દીસી આવતા બન્ધુર ચરણાકારમાં, અને અંતે પગની કોમળ પાનીમાં પણ, સર્વત્ર પ્રસન્નતા પ્રસન્ન થઇ સ્ફુરતી હતી; અને તેનો ઉપભોગ કરનાર ચતુર વિદ્યાચતુર જડપદાર્થના અલંકાર છોડી, ચેતન શરીર અને ગુણની મધુરતાનો રસ નિરંકુશ પ્રીતિથી પીવા લાગ્યો. એ ગુણસુંદરી સામું જોઇ રહ્યો, ઊભો થયો, અને ખભે હાથ મૂકી, એ સામું જોતો જોતો મનમાં ગાવા લાગ્યો :
સિતાંશુકા મંગલમાત્રબૂષણા મમ પ્રશન્ના વપુષૈવ ભક્ષ્યસે ।। +
અત્યંત બળથી હ્ય્દયદાન દઇ ગુણસુંદરીને પોતાના કબાટ પાસે લઇ ગયો. કબાટ ઉઘાડી, અંદર રૂપિયાની ભરેલી કોથળી દેખાડી, વિદ્યાચતુર હસતો હસતો બોલ્યો : “ગુણિયલ, તારા ગુણની સીમા જોવાને અને અલંકાર વિના પણ એકલા રૂપગુણથી જ તું મને સુંદર લાગે છે કે નહીં તે જોઇ લેવાનું મન થવાથી આટલું કર્યું-બાકી બહેનના ખરચ સારુ રૂપિયા તો ઇશ્વરે મને આપેલા જ છે. તારા અલંકાર તો પહેર જ.”
શરમાતી શરમાતી પણ ભુજમંડળમાં લીન થતી આર્યાએ ઉત્તર ન આપ્યો.
આખરે અલંકાર પહેર્યા વિના જ નીચે ચાલી ગઇ. તે પછી થોડીક વારે માનચતુરે વિદ્યાચતુરને બોલાવ્યો અને લગ્નમાં શું શું ખરચ થયું છે, કોને કોને કેટલા રૂપિયા આપવાના છે વગેરે તપાક કરી, અને બધી હકીકત જાણી લીધી. જમી કરી વિદ્યાચતુર બહાર ગયો એટલે સાહસરાયને સાથે લઇ, સૌને ઘેર જઇ વિદ્યાચતુરને નામે ડોસો નાણાં ભરી આવ્યો અને ખાતાં પૂરાં કરાવી આપ્યાં. જ્યારે કેટલાક દિવસ વીતવા છતાં લોકો ઉઘરાણી ન આવ્યા ત્યારે છેવટે તપાસ કરતા વિદ્યાચતુરને માલૂમ પડ્યું કે સાહસરાય અને માનચતુરે સૌના આકડાં ચૂકવી દીધા છે. પોતાનું ધાર્યું સિદ્ધ થયાથી માનચતુરનો આત્મોદ્રેક તૃપ્ત થયો. એ સર્વ એના સ્વભાવ પ્રમાણે થયું.
ગુણસુંદરીના કુટુંબમાં સર્વ વાતે હવે સિદ્ધિ થઇ અને એ કુટુંબનો સંસાર ચીલૈે પડ્યો. માત્ર કોઇ કોઇ પ્રસંગે કંઇ નવાજુની થતી હતી. જેમકે ગુણસુંદરીને સારું કંઇ આણ્યું હોય તો કુટુંબનાં બીજાં માણસોમાં તણાઇ જતું. એના મોટા મનને તેથી વિનોદ જ મળતો. પરંતુ આવી આવી સર્વ બાબતોથી માત્ર એકલો માનચતુર નાખુશ રહેતો રહ્યો. એ હંમેશ કહેવત કહેતો કે “ડાહી વહુ રાંધણાં રાંધે અને ડાહ્યો દીકરો દેશાવર ભોગવે.” એને હવે સ્પષ્ટ લાગ્યું કે ગુણસુંદરીને આ જંજાળમાંથી છુટી કર્યા વિના સંસારનું ખરું સુખ એ ભોગવી શકવાની નથી. આટલી નાની વયમાં વૃદ્ધ ડોશી પેઠે તેને સદ જંજાળમાં જ રાખવી એ કામ ડોસાને કૃતઘ્ન લાગ્યું. “મેં જુવાનીનું સુખ જોયું છે, સૌને સુખ ભોગવવા મન તો થાય પણ એ મોટા મનની છે ને મનમાં આણે નહીં. એને સારું વેણી આણી તે મનોહરી લઇ ગઇ, વીંટી આણી તે દુઃખબાએ પટકાવી, પલંગ આણ્યો તે ચંડિકાના રંગમેહલમાં ગયો-કર્કશાને આટલાં મોટાં છોકરાં થયાં તો યે પલંગ જોઇએ ! અને એને સારુ કાચની હાંડીઓ આણી ત્યારે મારી ડોશલી દેવમંદિરમાં લઇ ગઇ ! બધાંને બધું જોઇએ-ગુણસુંદરી ઘરડી તે એને કાંઇ જોઇએ નહીં-એને કશાનું મન જ ન થાય ! ગાનચતુરને ભાન જ નથી કે હવે સ્વતંત્ર કમાઇ થઇ ત્યારે ભાઇના ઉપરથી ભાર ઓછો કરવો ! ભાઇને કચરી માર ! જુદો રહે તો એનું ખોટું દેખાય તેવી તો એની બુદ્ધિ ! હવે તો કંઇ નહીં. સાહસરાયે ધંધો કરવા માંડ્યો છે. ત્યાં દુઃખબાને મોકલી દઉં છું, અને હું આ બધાં ઢોરને હાંકી સાથે લઇ જાઉં મનોહરપુરીમાં. ગામડું ગામ ને ખરચ પણ ઓછું, તે અહીંયા આ છુટી થાય, માટે એ તો સિદ્ધ ! હું નહીં સમજું ત્યારે કોણ સમજશે ?”
માનચતુરે ધીમે ધીમે ધારેલું કામ પાર ઉતારવા યુક્તિઓ કરવા માંડી. પ્રથમ તો એ કામ કર્યું કે સાહસરાયને પરદેશમાં હરકત પડે છે એવું નિમિત્ત કાઢી દુઃખબાને એના પરિવાર સાથે વિદાય કરી દીધી; અને સાહસરાય રત્નનગરી આવ્યો હતો ત્યારે વાતચીતમાં સસરા પાસેથી બુદ્ધિ પામ્યો હતો તેનો ઉપયોગ કરી ધંધો ચલાવી શક્તો હતો, એટલે દુઃખબા એને ભારે ન પડી. તે પછી સમજાવી ગાનચતુરને જુદો કાઢ્યો અને ગુણસુંદરીએ તેમ ન થવા દેવા આગ્રહ કર્યો તે નિરર્થક થયો. વિદ્યાચતુરની પાડોશમાં જ બીજું ઘર ગાનચતુરનું રખાવ્યું અને ગુણસુંદરીએ પોતાના ઘરમાંથી બન્યું એટલું રાચરચીલું તેમાં નીવડાવ્યું. એમ કરતાં કરતાં માનચતુરને શરીરે કાંઇ સહજ અસુખ રહેતું થયું. તેનું નિમિત્ત કાઢી પાણીફેર કરવાને મિષે માનચતુર ધર્મલક્ષ્મીને તથા ચંચળને એના વિસ્તાર સાથે જોડે લઇ મનોહરપુરી રહેવા ગયો. ગુણસુંદરીના ઘરમમાં હવે માત્ર પોતાનું કુટુંબ તથા સુંદરગૌરી એકલાં જ રહ્યાં.
આવી રીતે પક્ષીઓ પ્રાતઃકાળે ઝાડ પરથી વેરાઇ જાય તેમ ગુણસુંદરીના ઘરમાંથી સર્વ જતાં રહ્યાં અને તે એકલી પડી. ઘણાક દિવસ તો તેને ઘર શૂન્ય લાગવા માંડ્યું અને ઘણીક વખત તે એકલી એકલી સૌને સંભારી રોતી. અનુકૂળ પડ્યે મનોહરપુરી જઇ આવતી પણ ખરી.
આવી એકલી પડી તે પછી પણ એને ઘણા ઘણા અનુભવ વીત્યા. કુમુદસુંદરી પછી બે વર્ષે કુમુદસુંદરી જન્મી. ત્યાર પછી એને કંઇ સંતતિ ન થઇ. પોતે જરા વધારે મોટી થઇ ત્યાંસુધી પ્રસંગે એમ થતું કે એક પુત્ર હોય તો સારું. પણ સત્પતિ, સદભ્યાસ, સદનુભવ અને સદ્બુદ્ધિને બળે એ અસંતોષ મટી ગયો. કેટલેક વર્ષે એવાં વર્ષ આવ્યાં કે કુટુંબમાંથી એક પછી એક એમ સૌ માણસ ગત થવા લાગ્યાં. પ્રથમ ધર્મલક્ષ્મી, પછી ચંચળ, પછી ચંચળનાં સર્વ છોકરાં, તે પછી દુઃખબા, તે પછી ગાનચતુર અને આખરે ચંડિકા : એમ સર્વ માણસ ધીમે ધીમે યમરાજના નગર ભણી ચાલ્યાં ગયાં. જુદે જુદે પ્રસંગે તે સૌના મંદવાડમાં, મરણકાળે, અને તે પછીના ક્રિયાખરચને સમયે, ગુણસુંદરીને કાળજું કઠણ કરી, રોતેરોતે એકલે હાથે કામ કરવું પડ્યું. હાલમાં વિદ્યાચતુર અને ગુણસુંદરી બે જાતે જ રત્નનગરીમાં રહેતા. કુમુદસુંદરી સાસરે જતી રહી, સર્વ ગયા છતાં વૃદ્ધ માનચતુર ઘણાક ઘા ખમી જીવતો હતો અને મનોહરપુરીમાં રહેતો હતો તેની ચાકરી કરવા વૃદ્ધાવસ્થાને આંગણે આવેલી સુંદર પણ મનોહરપુરી જ રહેતી હતી અને વેશકેશનો ત્યાગ કરી પૂર્ણ વિધવાવ્રત પાળતી હતી. હરિપ્રસાદે ભણવું છોડી, માણસાઇમાં આવી હતી અને પરદેશમાં રહી કાકીજી સાથે પત્રવ્યવહાર રાખતી અને એને જ માને ઠેકાણે ગણતી. આ સર્વ અનુભવથી ગુણસુંદરીનું હ્ય્દય હતું તેના કરતાં હજારગણું કોમળ અને વત્સલ બની ગયું હતું. પાછલો કાળ તેની કલ્પનાશક્તિ પાસે તાદ્દશ ખડો થતો, અને મૃત્યુના પડદા પાછળના અરણ્ય જેવા એકાંત ભાસતા પ્રદેશને વાસ્તે તેને તત્પર કરી રાખતો.
ભદ્રેશ્વર જવા સુવર્ણપુરથી આવનારી દીકરીને મળવા આતુર માતા, મનોહરપુરીમાં પોતાના ઉતારામાં ઊંચી ઓસરીમાં ઊભી ઊભી આઘેની ભાગોળ ભણી નજર નાખતી હતી તે પ્રસંગે પોતે રત્નનગરીના ઉત્તમ પ્રધાનની વર્તમાન પદ ભૂલી, આવી આવી જૂની કુટુંબવાર્તા હ્ય્દયમાં ખડી કરી, “મારી આ બે પુત્રીઓને લલાટે પણ શા શા લેખ લખ્યા હશે અને જ્યારે આટલાં બધાં મારાં માણસ મારાં મટી ચાલતાં થયાં ત્યારે આમાં પણ કોને કોનું કહેવું ?” એવા વિચાર કરી આંખમાં ઝળઝળિયાં આણતી હતી અને એની આવકાર દેવા ઉતારાની આસપાસ તરવરતી ગરીબ વસ્તી એની આંખ આગળ ઝાંઝવાનાં જળ પેઠે માત્ર તરતી લાગતી હતી.
