લિખિતંગ લાવણ્યા
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ 15
રાતે સૂતી વખતે હું વિચારતી હતી કે હું તો વેકેશન પર હતી જ, પણ અનુરવ પણ કાલે રજા પાડી દે તો તો કેટલું સારું! પણ એ કંઈ મારી જેમ અમસ્તી રજા ન પાડે.
મેં કલ્પના કરી કે એ તૈયાર થતો હશે ત્યારે “ન જાઓ સૈયા..છુડા કે બૈયાં” જેવું કોઈ ગીત ગાઈને એને રોકીશ. ના, ના, આ નહીં કોઈ બીજું ગીત.
પછી વિચાર આવ્યો, નાયિકા નાયકને રોકે, એટલે ચિડાયેલો નાયક બોલે, “ઓફિસે તો જવું જ પડે ને! તારા બાપની ઓફિસ છે? કે રજા પાડીએ તો ચાલે!”
પણ ઓફિસ તો મારા બાપની જ હતી. હું હસતાં હસતાં ઊંઘમાં સરી ગઈ. અનુરવના ઘરમાં પ્રવેશ મળ્યો એટલે મને તો આખી દુનિયા મારા બાપની લાગતી હતી.
મારા ઘરે એવું થાય કે હું સૂતી હોઉં અને નીચેથી બૂમોનો વરસાદ થાય, પછી જ જાગું. પણ અહીં માથે હાથ ફર્યો અને ઊંઘ ઊડી. લાવણ્યા સવારની પહેલી ચા લઈને ઊભી હતી. શરમાઈને જલદી જલદી ઊઠીને નહાઈ લીધું. ત્યાં સુધી ઓફિસે જવા માટે અનુરવ લગભગ તૈયાર હતો. આજે શનિવાર એટલે ઓફિસ હાફ ડે. લંચમાં ઈડલી સાંભાર ખાવા માટે એ પણ જોડાવાનો હતો. અનુરવનું કહેવું હતું કે એના મમ્મી જેવી ઈડલી તો કદાચ કોઈ બનાવીય શકે પણ એના જેવો સાંભાર કોઈ ન બનાવી શકે.
અનુરવ જાય એ પહેલા સવારની બીજી ચા બનાવવાનું બીડું મેં ઝડપ્યું. લાવણ્યાને ગઈ સાંજે એકવાર ચા બનાવતાં જોયા પછી, મેં મારા જીવનની પ્રથમ ચા બનાવી. ટ્રેમાં ત્રણ કપ ચા લઈ હું ડાઇનીંગ ટેબલ પાસે આવી. ચા સરસ હતી. ઘરે મેગી બનાવ્યા અને પાપડ શેક્યા પછીની આ ત્રીજી આઈટમમાં પ્રથમ પ્રયાસે જ મારી માસ્ટરી આવી ગઈ. ત્રણ આઈટમ આવડી ગઈ, એટલે લગ્ન પહેલા બીજી સત્તાણું આઈટમ શીખી લેવાનો મેં સંકલ્પ કર્યો.
ચા સાથે ખાખરાનો નાસ્તો કરતાં કરતાં વાતો ચાલી. અનુરવને બદલે લાવણ્યાએ પૂછ્યું, “ડાયરી ક્યાં સુધી પહોંચી?”
ડાયરી તો મેં બહાર કાઢીને જ રાખી હતી. પાનાં ઉથલાવી મેં કહ્યું, “તમે અમદાવાદ હાઈકોર્ટ નજીક ઘર શોધવાનું નક્કી કર્યું ત્યાં સુધી.”
અનુરવ જતાં જતાં હસ્યો, “તો એ હાઈકોર્ટની નજીકના જ ઘરે તું બેઠી છે.”
લાવણ્યાએ ઉમેર્યું, “બાર વરસથી અમે અહીં છીએ. ત્યારે ઘર મોટું લાગતું હતું, હવે નાનું લાગે છે.”
અનુરવ ગયો પછી હું મૂંઝાઈ. ત્રણચાર દિવસથી ડાયરી વાંચી ન હતી. એટલે એ વાંચવાનું પણ ખૂબ મન હતું. અને બીજી તરફ લાવણ્યા સાથે પણ સમય પસાર કરવાની ઈચ્છા હતી. લાવણ્યા ઈડલીનું ખીરું ચેક કરતાં કરતાં ઈડલી પોચી અને ફૂલેલી બને એ માટે શું કરવું પડે એ વિગતવાર અને સરસ રીતે સમજાવી રહી હતી, પણ એ ચોથા ધોરણના વિદ્યાર્થીને અગિયારમાનું મેથ્સ શીખવવા જેવું હતું. શિક્ષક ગમે તેટલો સારો હોય, પણ વિદ્યાર્થી ચોથા ધોરણમાં છે એ એણે ભૂલવું ન જોઈએ.
મને થયું, સૂરજપૂર જેવા ગામડાંના લોકોએ ઇડલી બનાવતાં શીખવું પડતું હશે, નાના ગામમાં ‘ઉડીપી’ ન હોય ને! રસોડામાંથી બહાર આવીને વાતો કરતાં કરતાં ય મારી નજર રહીરહીને ડાયરી તરફ જતી.
લાવણ્યાએ પૂછ્યું, “ડાયરી વાંચવી છે?”
મેં કહ્યું, “ના રે, હા, પણ તમારી સાથે વાતો પણ કરવી છે.” (મનમાં બોલી, ‘ઈડલી સિવાયની’)
લાવણ્યાએ કહ્યું, “ઓહ, કંફ્યુઝન છે! દ્વિધા! એમ ને!’ સહેજ વિચારીને એણે સોલ્યુશન કાઢ્યું, “આપણે એમ કરીએ ને કે હું જ ડાયરી વાંચીને તને સંભળાવું!”
સરસ ઉકેલ હતો. અને ડાયરીનું વાંચન શરૂ થયું.
*
રવિ હવે આઠ વરસનો થયો હતો. શહેરની સ્કૂલમાં એનું નામ અનુરવ લખાવ્યું, એફિડેવિટ વગેરે કરવી પડી, પણ હવે રવિને મોટા થયા પછી પણ અનુરવ જ નામ ગમતું હતું. સ્કૂલમાં પણ ફોર લેટર વર્ડ્સના બદલે સિક્સ લેટર વર્ડ શરૂ થયા હતા. એનું ધ્યાન ભણવા અને રમવા સિવાય ક્યાંય હતું નહીં. પણ એના ફ્રેંડ પ્રિયાંકના પપ્પા એની સાથે ક્રિકેટના કોચિંગમાં આવતાં એ જોઈ અનુરવને ક્યારેક પ્રશ્ન થતો.
“મમ્મી, મારા પપ્પા ન આવે કોચિંગ માટે?” અનુરવ સાથે ક્રિકેટના કોચિંગમાં જવા માટે મેં સમય કાઢવાનું શરૂ કર્યું. એ દિવસોમાં રસોઈનો ટાઈમ ન રહે તો ઉડીપીમાંથી ઈડલી સંભાર મંગાવી ખાઈ લેતાં.
હું શીખી કે ‘બાળકને શું સવાલ થયો’, એ વિચારવા કરતાં ‘બાળકને આ સવાલ કેમ થયો’, એ વિચારી પગલાં લઈએ, તો પછી સવાલનો જવાબ બિનજરૂરી બની જાય છે.
જ્યારે જ્યારે તમે અને પપ્પાજીને આપેલા વચનને વળગી રહેવાની મને તકલીફ પડતી ત્યારે ત્યારે હું કહી દેતી, “ગામ જઈએ ત્યારે દાદાને પૂછજે.”
પપ્પાજી તો સાવ ધડમાથા વગરની વાત કરતા, “તારા પપ્પા આપણા કારગો શીપમાંથી ઈલ્લીગલી અમેરિકા ઉતરી પડ્યા, કમાવા માટે અને હવે ઈલ્લીગલ હોવાથી આવી શકતા નથી.”
અનુરવ નાનો હતો, ત્યારે માની જતો.
પછી થોડો મોટો થયો પછી એના દાદાને પૂછતો, “પપ્પા અમેરિકા કમાવા ગયા છે તો પૈસા ક્યાં મોકલે છે? ઘર તો કાકુજીના પૈસાથી ચાલે છે!”
દાદાજીની આંખમાં પાણી આવી જતું, “ના બેટા, ખરેખર તો આ ઘર તારા બાપના પૂણ્યથી જ ચાલે છે.” દાદા એવું શું કામ કહેતા એ ન તો અનુરવને સમજાતું, ન તો મને! ઉંમરની સાથે સાથે કદાચ દાદાને બાળપણમાં તમારી સાથે કરેલી કડકાઈ બદલ પસ્તાવો થતો હશે. આ પરિવર્તન માત્ર દાદામાં હતું. ચંદાબા અને સોહમની માનસિકતા સાથે કામ પાર પાડતાં ઘણીવાર મારી ગૂડવીલ ખલાસ થઈ જતી. આઠમા ધોરણની હિસ્ટરીમાં ગાંધીજી અને મહમદઅલી ઝીણા વિશે અનુરવને ભણાવતી ત્યારે ભણ્યા પછી અનુરવ કહેતો, ઝીણા સાથે ખેલદિલી દાખવી દાખવી ગાંધીજી થાકી ગયા પણ ઝીણાનું દિલ મોટું ન થયું! મારી એવી જ હાલત ચંદાબા સાથે હતી.
સોહમ રમત રમતમાંય અનુરવને કહેવાનું ન ચૂકતો, “આ બધું મારા પપ્પાનું છે. તારા પપ્પા તો નકામા છે.” ચંદાબા પણ એ જ રીતે વર્તતા. શનિ રવિ અમે ગામ જઈએ ત્યારે ચંદાબા સોહમને અંદરના રૂમમાં જઈ ડ્રાયફ્રૂટ ખવડાવતાં. જેથી હું જોઈ ન જાઉં! દાદાજી બીમાર થયા પછી તો એમણે એ શરમ પણ છોડી. દરે વેકેશનમાં ચંદાબા સોહમ અને અનુરવની ઉંચાઈ સરખાવતાં.
વરસોના વહાણાં વીતી ગયા. ચુકાદો હાથવેંતમાં લાગે ને જજની બદલી થઈ જાય. જુદા જુદા કારણે કેસ લંબાતો જ રહ્યો. દર અઠવાડિયે તમને મળવાનો ક્રમ લાગલગાટ ચાલુ જ રહ્યો. હું મારા મનને મનાવતી કે ઘણા પતિપત્ની દિવસમાં માંડ એકાદ કલાક સાથે વીતાવે, એમાંય કચકચ થાય. આપણે દર અઠવાડિયે મળતાં, એ બહુ ઓછું નહોતું લાગતું. જેલમાં એક દોઢ કલાક રાહ જોવાની થતી, એમાં તો મેં કેદીઓની પત્નીઓનું એક ગ્રુપ બનાવી ‘સિલાઈ મંડળી’ શરૂ કરી દીધી.
જેલમાં વણાટના તાણાંવાણાં કરીને તમે અનુરવની ફીના પૈસા આપતાં. તોય અનુરવને ખુશ રાખવા મારેય કામ કરીને કમાવું જરૂરી હતું અને ખર્ચ કરવોય એટલો જ જરૂરી હતો. મારે એને લાચાર માના દીકરાની જેમ મોટો નહોતો કરવો. પણ અમે મોજશોખ કરીએ તો તમારો વિચાર આવતાં આંખો ભરાઈ આવે. એટલે અનુરવને પીઝા હટમાં લઈ જતી, એના બીજા દિવસે જેલમાં સહુ કેદીઓ માટે નાસ્તો જતો. એક નવું ફર્નિચર ઘરે આવતું, એ જ કિંમતની કોઈ વસ્તુ જેલમાં દાન આપતી. આમાંથી અમુક વાતો તમને અડધીપડધી તો ખબર જ હશે. આવું બધું કોઈને તો કહેવાય નહીં, પણ ડાયરીમાં લખાય. તમે જ વાંચશો ને!
અનુરવથી છુપાઈને વકીલોને મળવું, કોર્ટમાં હાજરી આપવી, મહિને એકવાર તમને મળવા આવવું. અનુરવને લઈને ગામ જઈએ ત્યારે કાળજી રાખવી કે એ કશું જાણી ન જાય. આ બધા મુશ્કેલ દિવસોમાં આનંદ એક જ વાતનો હતો કે અનુરવ મોટો થઈ રહ્યો હતો.
ડ્રાયફૂટ ખાઈ ખાઈ સોહમ આડી દિશામાં વધ્યો, જાડો થયો. અને અનુરવ માત્ર શિંગચણા ખાઈ ખાઈને ઊભી દિશામાં વધ્યો. તમારી જેમ છ ફૂટ અને બોતેર કિલોનો થયો. એને મોટો થયેલો જોઈને મન ઉલ્લાસથી ભરાઈ જતું.
દુખ પણ એ જ વાતનું હતું કે અનુરવ મોટો થઈ રહ્યો હતો અને સત્ય ક્યાં સુધી છુપાવવું એ મારી સમસ્યા હતી. એ પૂછતો, “પપ્પા, મને ફોન કેમ નથી કરતા?”
પછી તો 2000ની સાલમાં જેલમાં એસ. ટી. ડી બૂથ આવ્યું, અને તમને અઠવાડિયે એકવાર મારી સાથે ફોન પર વાત કરવાની છૂટ મળી. જેલની વ્યવસ્થા પ્રમાણે અનનોન નંબરથી કોલ આવતો. એકાદવાર અનુરવ સાથે તમારી વાત કરાવવાની કોશીશ કરી. તમે ફોન પર મારી સાથે વાત કરતાં પણ દીકરા સાથે ભાગ્યે જ કશી વાત કરી શકતાં, પણ પપ્પાનો અવાજ જરાતરા સાંભળીને પણ અનુરવ રાજી થઈ જતો. મને ફોન પર વાત કરતી જોઈ, ‘ પપ્પા છે જ નહીં’ એવી કદીક શંકા પડી હોય, તો એ દૂર થઈ જતી. કોચિંગ માટે જઈએ ત્યારે પ્રિયાંકને કહેતો, “મારા પપ્પા દર અઠવાડિયે અમેરિકાથી ફોન કરે છે.”
પછી તો તેર-ચૌદ વરસની ઉંમરથી જ અનુરવ કહેવા લાગ્યો, “સ્ટુડંટ એક્સચેઈંજ પ્રોગ્રામમાં સિલેક્ટ થઈ અમેરિકા જવું છે અને પપ્પાને મળવું છે.” સોળ વરસનો થયો ત્યાં સુધી એણે આ જ કેસેટ વગાડી, હું ટાળતી રહી.
એની સોળમી બર્થ ડે પર મેં એને લર્નિંગ લાઈસંસ અને બાઈક અપાવવાની ઓફર કરી, એણે કહ્યું,
“મને બાઈક નથી જોઈતી, મારે અમેરિકા જવું છે.” મેં એ દિવસે એને લાસ્ટ એંડ ફાઈનલ લાગે એવા શબ્દોમાં એમ કહીને ના પાડી દીધી, “તને એકલાને ફોરેન ન મોકલી શકું.”
એ દિવસથી રીસાઈને અનુરવે તમારી સાથે ફોન પર વાત કરવાની બંધ કરી. એ એકવાર એમ પણ બોલી ગયો, “મમ્મી, તને હું વર્લ્ડની બેસ્ટ મમ્મી સમજીને સોમાંથી સો માર્ક આપતો હતો, પણ હવે સોમાંથી નવ્વાણું જ માર્ક આપીશ.” જોકે એ પછી બે દિવસ રહીને જાતે જ “સોરી” પણ કહી ગયો.
તમે એક બાળક સાથે જૂઠું બોલી શકો, એક એડલ્ટ સાથે નહીં. અને અનુરવ મારી વાત માની લેતો હતો, એટલા માટે નહીં કે એ અબુધ કે ગતાગમ વગરનો હતો, એટલા માટે કે એની મમ્મી કદી જૂઠું ન બોલે એવો એને વિશ્વાસ હતો. આખરે મેં નક્કી કર્યું કે અનુરવની અઢારમી વરસગાંઠના દિવસે હું દિલ ખોલીને બધું કહી દઈશ.
એની અઢારમી બર્થ ડે આવતી હતી. તેર એપ્રીલ, 2012, એના આગલા દિવસે, બાર એપ્રિલે, રાત્રે પોણા બાર વાગ્યે મેં વાત શરૂ કરી, “મારે તને કશું કહેવું છે!”
એ કહેવા લાગ્યો, “રહેવા દે હવે. તું શું કહેવાની છે એ મને બે વરસથી ખબર છે. દીવાન ચુનીલાલનો નાનો દીકરો તરંગ મવાલી હતો. વ્યસન કરતો, વાતેવાતે મારામારીમાં ઉતરી પડતો અને એક દિવસ ગુસ્સામાં આવી એમણે કામેશ કહાર નામના એક ગુન્ડાની છાતીમાં બે ગોળી ધરબી દીધી. એને ફાંસી થવાની છે. પણ અપીલો કરી કરીને તું એ દિવસને લંબાવે છે.” અનુરવ કોઈ દિવસ આ રીતે વાત કરે જ નહીં. એટલે હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ. મારી બધી મહેનત પાણીમાં ગઈ કે શું? એણે કદાચ સોહમ પાસે વાત જાણી લીધી હશે. મને થયું, બે વરસ આ વાત મનમાં રાખી કેટલો મૂંઝાયો હશે? શું એક મા તરીકે હું કાચી પડી?
મેં જોયું હતું કે આજકાલ જે ઘરમાં કોઈ પ્રોબ્લેમ ન હોય એવા ઘરમાંય છોકરાઓ તરુણાવસ્થામાં તોછડા થઈ જતા હતા! જ્યારે આજ સુધી લગભગ સિંગલ ગણાય એવી મમ્મીનો પુત્ર હોવા છતાં અનુરવ ખૂબ નમ્ર, વિવેકી અને સમજુ હતો. મને એનાથી ગર્વ થતો એમ તો નહીં કહું, પણ એ જોઈ મને ધરવ થતો. જીવન સફળ લાગતું.
પણ આજે એની વાત કરવાની રીતમાં તોછડાઈ હતી. એના પપ્પા આવા કલંકિત હોય એ વાત એના મનને રૂચતી ન હતી. અને એવા પપ્પા સાથે હું કેમ સંપર્કમાં રહેતી હતી એ એનો સવાલ હતો.
અનુરવે કહ્યું, “જો મારા પપ્પા એવા જ હોય, તો તારે કે મારે એમની સાથે કોઈપણ પ્રકારનો સંબંધ શું કામ રાખવો જોઈએ? કેમ આટલા વરસ તે મારા પર એમની સારી છાપ પાડવાની કોશીશ કરી? આટલા વરસ તું જૂઠું કેમ બોલી?”
મેં કહી દીધું, “બેટા હું એવું ન જ કરું, પણ તારા પપ્પાની અને દાદાજીની એવી ઈચ્છા હતી. મારી મરજી ન હોવા છતાં એ બન્નેને મેં વચન આપ્યું હતું કે અનુરવ મોટો ન થાય ત્યાં સુધી હું આ વિશે કંઈ નહીં બોલું. પણ હવે તું મોટો છે સમજદાર છે, એટલે હું તારાથી કંઈ નહીં છુપાવું.”
“પહેલા એ કહે કે તારા પતિ ગુનેગાર છે? ઇઝ હી અ ક્રીમીનલ?”
એ જાણી જોઈને ‘મારા પપ્પા’ને બદલે ‘તારા પતિ’ બોલ્યો હતો, એ મારા ધ્યાન બહાર ન રહ્યું. મારે સત્ય જ કહેવાનું હતું, છતાં ખૂબ સાવચેતીથી કહેવાનું હતું. મેં એ જ ક્ષણે નક્કી કર્યું કે હવે એ સચ્ચાઈ જાણવા અને શોધવા જેટલો તેમ જ મારી ડાયરી વાંચવા જેટલો મોટો થઈ ગયો છે.
મેં તમારો એક તાજો ફોટો મોબાઈલમાંથી કાઢ્યો અને કહ્યું, “જો, આ મારા પતિ! એકતાલીસ વરસની ઉમરમાં એમના વાળ પૂરેપૂરા કાળા નથી રહ્યા અને પૂરેપૂરા સફેદ પણ નથી થયા. એવું જ સત્ય અને અસત્યનુંય છે. તું મને તારા પપ્પા વિશે પૂછે તો હું કહીશ કે તારા પપ્પા જેટલો પવિત્ર આત્મા ભાગ્યે જ જોવા મળે. બિલ્કુલ તારા જેવા જ ભોળા, નિર્મળ અને પવિત્ર. અને તું ગામના લોકોને તરંગ વિશે પૂછશે તો ગામ તો કહેશે જ કે એ ખૂની છે.”
“પણ મમ્મી, સત્ય તો એ જ છે ને! છે કે નહીં?”
“બેટા, સત્ય એ પણ છે કે એ માણસે છેલ્લા બાવીસ વરસથી એક કીડી કે મંકોડાનેય માર્યો નથી. જેલમાં રહીને બારમાની પરીક્ષા આપી. બી એ અને એમ. એ. પણ કર્યું. તારી ફી તો તારા પપ્પાની મહેનતના પૈસાથી જ ભરાઈ છે. જેલમાં રાતદિવસ વણાટકામ કરી કરીને એમણે મને પૈસા મોકલ્યા.”
“પણ એમના જીવનના પહેલા બાવીસ વર્ષ... એ રેકર્ડના કારણે તો એમને ફાંસી થઈ.””એમના જીવનના પહેલા બાવીસ વર્ષની મને ખબર નથી. જે બાવીસ વર્ષ મેં જોયા નથી એના વિશે હું શું કહી શકું? પણ તારા આ અઢાર વર્ષની પળેપળ મેં માણી છે એટલે હું ધારી લઉં છું કે તારા પપ્પા પણ એવા જ હશે! તારા જેવા!”
“એટલે તું એમને ગુનેગાર નથી માનતી?””એમનામાં અનેક દોષોની સાથે એવું કંઈક હતું.. નિર્દોષ.. જેણે પહેલી જ મુલાકાતમાં મને બાંધી લીધી. એમના બધા દુર્ગુણો છતાં હું એમને છોડી ન શકી. ત્યારે, વીસ બાવીસ વરસની છોકરીમાં જે ચોખલિયાપણું હોય એ મારામાંય હતું. એમના જૂતાં ઉતારતાં, એમની સિગરેટની ગંધથી ભરેલા કપડા ધોતાં.., શરાબ કે ઈંડાની બૂનો અણસાર આવતાં, મારો શ્વાસ રૂંધાતો. પણ મેં જોયું કે એમના વ્યક્તિત્વમાં આ બધી દુર્ગન્ધોથી ઉપર એક મહેક હતી, એ સારપની આછી મહેકથી જ હું ટકી ગઈ.” અનુરવ વિચારે ચડી ગયો, “આવા પતિ સાથે ટકી ગઈ, એ તારું સાહસ હતું કે તારી મજબૂરી હતી?”
એની આંખોમાં જોતાં મને સૂઝ્યું, તે બોલી ગઈ, “એ સાહસ હતું કે મજબૂરી એ મને ખબર નથી, પણ આજે આ તારી સવા પાંચ ફૂટ ઊંચી માની નજર ઊંચી છે, ઉન્નત છે કેમ કે એની સામે ઊભેલા છ ફૂટના દીકરાની આંખમાં એ જિંદગીને હસતી ખેલતી જોઈ રહી છે.”
*
એકધારી, એક શ્વાસે ડાયરી વાંચી રહેલી લાવણ્યા માટે હું પાણી લઈ આવી.
મેં કહ્યું, “તમારા જમાનામાં યુવાન સ્ત્રીઓને એટલી સ્વતંત્રતા નહોતી, બીજા કોઈ ઓપ્શન નહોતા, એટલે એનું સાહસ કદાચ મજબૂરીનો સામનો કરવા જ વ્યક્ત થાય!”
લાવણ્યા બોલી, “મજબૂરીમાંય તમારી પાસે ચોઈસ તો હોય જ. અને સુરમ્યા, તમારી આજની પેઢી વાણી, વર્તન, વિચારની અને ચોઈસની સ્વતંત્રતા ભોગવ્યા પછીય, કદી મજબૂર દશામાં આવતી જ નથી એમ કહી શકાય?”
મેં મારી સહેલીઓને એક પછી એક યાદ કરી જોઈ. કોઈ લગ્ન અને કરિયર વચ્ચે, કોઈ કરિયર અને બાળક વચ્ચે, તો કોઈ ડાયવોર્સ અને કરિયર વચ્ચે ભીંસાતી હતી. માત્ર છોકરીઓ જ શું કામ, છોકરાઓ પણ ભીંસાતા હતા.
મને થયું, પૂરતી સ્વતંત્રતા પછીય જિંદગી પર કોઈ ભાગ્યે જ સવાર થઈ શક્યું હશે.
મેં લાવણ્યા સાથે મારા મિત્રોની આ વાતો શેર કરીને પૂછ્યું, “શું પ્રોગ્રેસ અને હેપ્પીનેસ જુદી વસ્તુ છે?”
લાવણ્યા વિચારીને બોલી, “એ પેરેલલ પણ નથી અને વિરોધી પણ નથી. ધ્યાનથી જુઓ તો દરેક મજબૂરીમાં એક સ્વતંત્રતાનું બીજ છે. અને વધુ ધ્યાનથી જુઓ તો દરેક સ્વતંત્રતામાં એક મજબૂરીનું બીજ છે!”
ચર્ચા પૂરી કરતાં લાવણ્યાએ કહ્યું, “આવા પ્રશ્નોના જવાબ ડિબેટમાં નહીં પણ બેલેંસમાં છુપાયેલા હોય છે.”
અને આજનું બેલેંસ એ હતું કે હવે ઈડલી બનાવવાનો સમય થઈ ગયો હતો. અનુરવનો ફોન આવ્યો, એ ઘરે આવવા નીકળ્યો છે. સાંભાર બનાવવાનો સમય બચ્યો ન હોવાથી લાવણ્યાએ અનુરવને ઉડીપીમાંથી સાંભારનું પાર્સલ લઈ આવવા કહ્યું. આજના લંચમાં પણ એ બેલેંસ હતું. ઈડલી ઘરની અને સાંભાર બહારનો.
(ક્રમશ:)
