લિખિતંગ લાવણ્યા
લઘુનવલ
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ ત્રણ
લાવણ્યાની આ વાતમાં મને, સુરમ્યાને, ઈંટ્રેસ્ટ ન જ પડવો જોઈએ. ખાસ કરીને એક મોડર્ન અને મુક્ત છોકરી તરીકે, આ સિચ્યુએશન રિડિક્યુલસ લાગવી જોઈએ.
મેં અનુરવને કોલ કર્યો, “લાવણ્યા જેવી સામાન્ય સ્ત્રીના જીવનમાં વળી શું ફિક્શન જેવું હોય? એ કોઈ ઝાંસીની રાણી કે મેરી કોમ કે નિરજા ભણોત નથી!”
એ બોલ્યો, “સુરમ્યા, કોઈ પણ સામાન્ય વ્યક્તિના જીવનમાં પણ નવલકથા હોય, શોધતાં આવડે તો” અનુરવને સામાન્ય માણસોનું બહુ લાગે!
ત્યાં જ, પરભુ, અમારો પટાવાળો, મારે માટે ચા અને સમોસા લઈને આવ્યો.
“આ પરભુના જીવનમાં ઊંડા ઉતરાય?” મેં દલીલ કરી. મને અંદર અંદર એ વિચારી હસવું આવતું હતું, કે આ પરભુ જેણે સારી ચા અને સારા સમોસા ક્યાં મળે, તેમ જ, કઈ ફાઈલ ક્યાં મૂકી છે, એ જાણવા સિવાય કશું કામ નથી કરવાનું એ પરભુના જીવનમાં કંઈ નવલકથા હોય?
અનુરવ બોલ્યો, “હોય.”
હું મોટેથી હસી, “પરભુની નવલકથા! અરે આ પરભુને એ ખબર નથી કે એનું સાચું નામ ‘પ્રભુ’ છે. અને પેલા ઉપર બેઠેલા પ્રભુ પણ ભૂલી ગયા હતા કે એ પરભુ નામના એક માણસને લાઈફ(!) આપીને ફાઈલ અને ચા ના કપ રકાબીને વચ્ચે નોંધારો છોડી દીધો છે.”
“એટલે જ એની નવલકથા થાય!” અનુરવ બોલ્યો. “આપણે માણસોને ઉપરછલ્લી રીતે જોઈને પસાર થઈએ છીએ, બાકી દરેક વ્યક્તિમાં એક અલગ વિશ્વ ધબકતું હોય છે.”
એણે સંસ્કાર ચેનલ ચાલુ કરી એટલે મેં ફોન ટૂંકાવ્યો. પરભુને ચા અને સમોસા લઈ જવા કહ્યું. આજે આ મીડમોર્નિંગ સ્નેક્સ ખાવાની જરૂર ન લાગી. આજે વાંચનથી જ ભૂખ સંતોષાઈ રહી હતી.
ખાનગીમાં કહું? આ લાવણ્યા પ્રત્યે મને જરાજરા સિમ્પથી થાય છે, એવું શું છે એના કેરેક્ટરમાં? એને પણ ડાયરી લખવાની ટેવ છે અને મને પણ! આમ પણ મને ડાયરી લખનારા માણસો ગમે છે. મારે ડાયરીથી આગળ વધી નોવેલ લખવી છે અને લાવણ્યાની ડાયરી તો ઓલરેડી નોવેલ જેવી છે એટલે કદાચ લાવણ્યા મને ગમવા માંડી. પણ મારો ગમો ક્યારે અણગમામાં ફેરવાઈ જાય એ કહેવાય નહીં.
એક એસ્પાયરીંગ નોવેલિસ્ટ તરીકે હું વિચારતી રહી કે લાવણ્યા જેવી અબુધ છોકરીને કુપાત્ર સાથે પરણાવી દેવામાં આવી, પછી શું થઈ શકે? ઘટના તો ઘટી ગઈ, હવે લાવણ્યાનું રિએક્શન શું હશે, એની પાસે અવેલેબલ ઓપ્શન્સ કયા કયા? એમાંથી એની ચોઈસ શું હશે? એ ચોઈસ જ વાર્તાને આગળ વધારશે. (આવું “હાઉ ટુ રાઈટ નોવેલ” નામની ચોપડીમાં મેં વાંચ્યું હતું) એ ચોઈસ ક્યાં તો નવી અન-પ્રેડિક્ટેબલ ઘટના માટેનું બીજ રોપશે અથવા આ ચોઈસે રોપેલા પ્રેડિક્ટેબલ બીજને અચાનક બનનારી ઘટના ઉખેડી નાખશે.(આ મારો પોતાનો વિચાર છે, “હાઉ ટુ રાઈટ નોવેલ” ચોપડીમાં આટલું બધું ડિટેઈલમાં ન હતું.)
લાવણ્યા આ સ્થિતિને સ્વીકારી લે, તો એની વાર્તા એક છોકરી તરીકે મને ન ગમે. પણ લાવણ્યા જો બળવો કરે તો એ જ સ્ત્રીમુક્તિની બાંગ પોકારતી ચીલાચાલુ નવલકથા થાય. એટલે મને એ વાર્તામાં પણ રસ કદાચ નહીં પડે.
પણ તો ય હું કેમ ક્યારની આ ડાયરી લઈને બેઠી છું. છેલ્લા એક કલાકથી મેં વોટ્સએપ કે ફેસબૂક ખોલ્યું નથી. હવે જરા વોટ્સએપ ખોલું? દર પંદર મિનિટ યંત્રવત ઓનલાઈન થવાની મને ટેવ છે. પણ એ તીવ્ર પરવશતાને ( એક્યુટ ડિજિટલ ડિપેંડંસ – મારી જનરેશનને થયેલી બિમારી, એનું અનુરવે આપેલું નામ) મેં ટાળી. સફળતાપૂર્વક. અને લાવણ્યાએ લખેલા બીજા થોડાં પાનાં વાંચી નાખ્યા.
*
લગ્નનો બીજો દિવસ. હું મારી બેગ ખોલી એમાંથી કપડાં કાઢીને કબાટમાં ગોઠવી રહી હતી. તમને ઘસઘસાટ ઊંઘતા મૂકી હું નહાવા ગઈ એટલીવારમાં તો તમે ક્યારે જાગીને ક્યારે નીકળી ગયા એ ખબર ન પડી. ન્હાયા નહીં, નાસ્તો ય નહીં જ કર્યો હોય. વિચાર આવ્યો કે જેઠાણીને પૂછું. પછી થયું કે અત્યારે બહાર નથી નીકળવું. તેથી મેં કબાટમાં કપડા ગોઠવવાનું નક્કી કર્યું. પપ્પાજીએ આપણા લગ્ન પહેલાં જ મેડી પર આપણો નવો બેડરૂમ બનાવ્યો હતો. ત્યાંથી દાદર ઉતરો એટલે પરસાળ આવે અને નીચે પરસાળની પાછળ ઉમંગભાઈનો બેડરૂમ અને પરસાળની આગળ રસોડું. સંબંધોની દૃષ્ટિએ ઘર કદાચ ખોખલું હશે પણ મકાન તરીકે મને આ રચના ગમી.
જેઠાણી ચન્દાબા ધોવા માટેના કપડા કાઢી રહ્યા હતા. કામવાળીને કંઈ લેવા બજારે દોડાવી હતી. ત્યાં જ મને લાગ્યું કે પપ્પાજી પરસાળમાં આવ્યા. હું તો ઉપર રૂમમાં જ હતી, પણ હવે ઘરના ત્રણે પુરુષોના પગરવ ઓળખી ગઈ હતી. હું બારી પાસે ગઈ.
ચુનીલાલે પૂછ્યું, “ચંદાબા, તરંગ?”
ચંદાબાએ સાડીનો છેડો સહેજ માથે લઈ રોષથી કહ્યું, “સવારની પહોરમાં નીકળી ગયો, પાછળનું બારણું ખુલ્લુ મૂકીને, તે બિલાડી બધું દૂધ પી ગઈ.”
મેં જોયું કે કોઈ પણ વડીલ આવે એટલે ચંદાબા સાડીનો છેડો માથે લેતાં. ઘણીવાર ઉતાવળે છેડો માથે લેવામાં પાલવ છાતી પરથી ખસી જતો. એ બહુ કઢંગુ દેખાતું.
હવે ખ્યાલ આવ્યો, તમારે વાંકે બિલાડી દૂધ પી ગઈ એટલે ચંદાબાએ બૂમાબૂમ કરીને કામવાળીને સવારની પહોરમાં દૂધ લેવા મોકલવી પડી હતી.
પપ્પાજીએ પૂછ્યું, “નાની વહુ?” પપ્પાજી મારી કેર કરતા હતા. પણ એમાં થોડો વાત્સલ્યભાવ અને થોડો અપરાધભાવ હતો.
હું બહાર આવીને પ્રણામ કરવા વિચારું એ પહેલા ચંદાબા બોલ્યા, “સૂતી છે હજી!”
જેઠાણીજી ખોટા ન પડે એ માટે હું રૂમમાં જ રહી.
પપ્પાજી બોલ્યા, “ચંદાબા, તમે તો જાણો છો કે તરંગ..
બે ક્ષણ એ ચૂપ થઈ ગયા. પપ્પાજીનો અવાજ ગળગળો થઈ ગયો. ચંદાબા કપડા ડૂચો વાળીવાળી એક તરફ ફેંકી રહ્યા હશે, એનો હડફડ હડફડ અવાજ આવી રહ્યો હતો. કદાચ એમાં તમારા ય કપડાં હશે.
“તમે તો જાણો છો કે તરંગ પાસે કોઈ આશા રખાય એમ નથી. લાવણ્યા વહુને આ ઘરમાં આવકારો આપવાનું. સધિયારો આપવાનું કામ મારે ને તમારે જ કરવાનું છે.”
હવે ચંદાબા કંઈ બોલશે. કપડા ચોકડીમાં ફેંકાવાનો અવાજ બંધ થયો.
“તે આપીશું જ ને સધિયારો! તકલીફ શું છે ઘરમાં, સુખ જ સુખ છે, ભોગવતાં આવડે તો!”
ચંદાબાએ કમ સે કમ એમ વિચારી ખુશ થવું જોઈએ કે આ કપડાં ધોનારું બીજું કોઈ આવી ગયું.
પપ્પાજી બોલ્યા, “મારે વધારે કંઈ કહેવાનું નથી. અભાગણી છે બિચારી, જરા માયા રાખજો, સાચવી લેજો!”
સસરાજીના દૂર જતા પગરવ હું સાંભળી રહી. અને પાછલા દરવાજેથી કામવાળી દૂધ લઈને આવી.
ચંદાબાનો અવાજ સંભળાયો, “અમે વહુ બની ઘરમાં આવ્યા ત્યારે કોણ હતું સાચવવાવાળું!”
હવે ચંદાબા વધુ બળાપો કાઢે અને એમની જાણ બહાર હું મેડીએ બેસીને સાંભળ્યા કરું તે ઠીક ન કહેવાય એટલે હું તો નીચે ઉતરી આવી.
“ચંદાબા, ચા બનાવવામાં મદદ કરું કે કપડા ધોવામાં?”
ચંદાબાએ મને ઉપરથી નીચે સુધી જોઈને કહ્યું, “ઓહો, બધું પિયરથી શીખીને આવ્યા છો! તો તો મારે શીખવવાની કડાકૂટ નહીં”
“ના ના, આ ઘરની રીત તો તમારી પાસે જ શીખવી પડે.”
ચંદાબાની નજર મને માપી રહી હતી, હું ખરેખર નમ્ર છું કે નમ્રતાનો દેખાવ કરું છું!
“મેંદીનો રંગ ઉતરે ત્યાં સુધી નવી વહુ પાસે કામ ન કરાવાય! જો કે સાસુ વગરના ઘરમાં અમે તો આવ્યા તે દિવસથી આમ જ જોતરાયેલા છઈએ, બળદને જેમ ધૂંસરી નાખી તે નાખી!”
હવે એ ધૂંસરી બે બળદ ઉપાડશે, હું હસી. અને મેં એક તપેલી લીધી.
ચંદાબાએ એ તપેલી મુકાવીને મને ચાની સાચી તપેલી આપી. કહ્યું, “સસરાજીની ખાંડ વગરની અને તમારા જેઠની ડબલ ખાંડવાળી.”
“એ કેવી ચા પીએ છે?” મન થયું કે ‘તરંગ કેવી ચા પીએ છે?’ એમ તમારું નામ લઈને જ પૂછું પણ પહેલા જ દિવસે વરનું નામ બોલું તો કદાચ જેઠાણીને ન ગમે.
જેઠાણી હસી પડ્યા, “કોણ તરંગ? એ તો લારીની ચા પીએ! એની તો સવાર ચાની લારી પર ઊગે અને રાત આમલેટની લારી પર થાય!”
“એ આવે તો નાસ્તો બનાવું એમના માટે.. શું નાસ્તો ભાવે એમને?”
“પૌઆ ભાવે. પણ મારા હાથના. પણ એ નાસ્તા માટે નહીં આવે.”
જેઠાણીજીએ સહજતાથી કારણ પણ કહી દીધું, “નાસ્તાના ટેબલ પર બે ભાઈ અને પપ્પાજી ભેગા થયા તો ઝઘડો થયો જ સમજો! વહુ! તમે નાસ્તો કરી લો!. એ નહીં આવે, નાસ્તો શું, જમવા ય આવે કે નહીં એનું નક્કી નહીં.”
અમે બન્ને કામે વળગ્યા. હું કામમાં મદદ કરતી રહી. મારી એક નજર ડેલીના દરવાજા તરફ હતી. માણસ ઘરમાં નાસ્તા કે જમવા માટે ય ન આવે, એવો વર્ષોનો ક્રમ હોય, એવું બની શકે. પણ એ ક્રમ બદલાઈ ન શકે? ખાસ કરીને લગ્ન પછીના પહેલા દિવસે તો એ ક્રમ બદલાવાની પૂરેપૂરી શક્યતા હોય.
‘જમાનાના ખાધેલ’ આ શબ્દ મને બહુ નથી ગમતો. કોઈને માટે હું આ શબ્દ ન જ વાપરું પણ જેઠાણી ચંદાબા માટે આ સિવાય બીજો કયો હળવો શબ્દ વાપરી શકાય તે હું વિચારી રહી હતી. એ મારી નજરથી જ પારખી ગયા કે હું તમારી રાહ જોઈ રહી છું. ચન્દાબા અંતે બોલી જ પડ્યા, “વહુ, પૈસાદારોના ખાનદાનમાં વરની રાહ ન જોવાય, વરમાં જેટલું જિગર હોય પૈસા કમાય અને વહુમાં જેટલું જિગર હોય એટલા પૈસા ખરચે.”
હું આંખ ફાડીને એમને જોઈ રહી.
“વહુ થયા એટલે રોજ રોજ ઘરનું ખોરડું સાચવવાનું અને વારેતહેવારે વર કહે ત્યાં બનીઠનીને પરિવારની વહુ બનીને જવાનું.”
એમની વાતો ચાલતી જ રહી. નોર્મલ વાતોમાં ય કડવાશ ભેળવીને રસપ્રદ રીતે કહેવાની એમને આદત પણ હતી અને ફાવટ પણ હતી.
જેઠાણી એમની તળપદી ગુજરાતીમાં કહી રહ્યા હતા કે મોટા ઘરની વહુ તરીકે તમારે વર્કિંગ મશીન અને શો પીસ એમ બેવડી જવાબદારી નિભાવવાની. મને થયું કે ઉમંગભાઈ તો સારા છે. જો કે એનો અર્થ એ નથી કે ‘તરંગ ખરાબ છે’ એવા તારણ પર હું અત્યારથી પહોંચી ગઈ છું. પણ કમ સે કમ, આ ઘરમાં 24 કરતાં ઓછા કલાક રહ્યા બાદ એવી છાપ પડી કે પરિવારના મોટા પુત્ર ઉમંગ જવાબદાર વ્યક્તિ છે અને વૃદ્ધ થઈ રહેલા પપ્પાજીની ઘણીબધી જવાબદારી એમણે ઉપાડી લીધી છે. ચંદાબાને ઉમંગભાઈથી કદાચ કોઈ ફરિયાદ નહીં હોય! અમુક બહેનોને બળાપો કાઢવાની મજા પડે. બીજી રીતે વાત કરતાં શીખ્યાં જ ન હોય!
ચંદાબાનું પારાયણ ચાલુ જ હતું, “ આ ઘરમાં ગમે ત્યારે મહેમાન આવી ચડે, બાર વાગ્યે સંદેશો આવે તો ય એકદોઢ વાગ્યા સુધી હસતાં મોઢે મેહમાનો માટે રસોઈ બનાવી તૈયાર રાખવાની અને એમાં એકે વાનગી આઘીપાછી થાય તો ન ચાલે.”
મને થયું કે કામ તો ઘણું હશે, પણ ઘરમાં નોકર ચાકરો ય હતા અને જેઠ કે સસરા બેમાંથી એક ગુસ્સાવાળા ન લાગ્યા. છતાંય મેં મનને સમજાવ્યું કે ચંદાબાનો પ્રલાપ સહાનુભૂતિથી સાંભળવો. કોઈ પૂર્વગ્રહ બાંધ્યા વગર.
મેં જોયું કે આ વ્યસ્તતા વચ્ચે ય બપોરે જેઠાણીજીએ ઊંઘ પણ ખેંચી. વચ્ચે ઘડીક નસકોરાં ય સંભળાયા. અને હા, તમે તો ન જ આવ્યા. સસરાજી અને ઉમંગ જમીને ફરી પેઢીએ ગયા.
એકાદ સિરિયલ જોઈને, આળસ મરડીને સાંજનું કામ શરૂ કરતાં જેઠાણી બોલ્યા, “ચાલો ફરી કામે લાગો, બીજું હોય શું આપણી કિસ્મતમાં..”
મારા મોઢેથી નીકળી ગયું, , “સારું છે કે ઘરમાં બાળક નથી, નહિતર તમને આટલીય નવરાશ ન મળત” બોલ્યા પછી જ ખ્યાલ આવ્યો કે મારાથી બફાટ થઈ ગયો.
ચન્દાબાને બાળક નથી એ મેં નોંધ્યુ, પણ સાવ આવી રીતે એનો ઉલ્લેખ ન કરવો જોઈતો હતો. ચંદાબા એકદમ ચૂપ થઈ ગયા. હવે ‘સોરી’ કે એવું બોલીને વાતને ચૂંથવાનો કોઈ અર્થ નહોતો.
મને એકાએક ખ્યાલ આવ્યો ચંદાબાની વાતોમાં જે અભાવ અને જે કડવાશ છે એનું ખરુ કારણ કદાચ આ જ હોઈ શકે. લગ્ન નવ વરસ પછી ય એમને સંતાન નહોતું.
રાત સુધીમાં તો એ ત્રણવાર બોલી ગયા, “તું દેખાય છે ભોળી, પણ બહુ જબરી છે!” દિવસભર એમને ચૂપચાપ અનુસરીને જે કંઈ ગૂડવીલ મેં ઊભી કરી હતી એ અજાણતાં જ ‘ઘરમાં બાળક નથી’ એવા ઉલ્લેખથી કડડભૂસ થઈ ગઈ. અને ‘બાળકનો અભાવ’ અમારી વચ્ચે પહાડ બનીને ઊભો રહી ગયો.
સાંજ પડતાં મેં મારાં લગ્નનાં ઘરેણાં એમને આપી દીધાં, તિજોરીમાં મૂકવા માટે. એ તિજોરી ખોલતાં હતા ત્યારે હું ત્યાથી નીકળી ગઈ. એ હાથમાં થોડા ઘરેણાં લઈ બહાર આવ્યા.
“લગ્નનાં ઘરેણાં તો મૂકી દીધા, પણ આ રોજ રોજ પહેરવા માટે!”
મેં કહ્યું, “હું રોજ ઘરેણાં પહેરતી નથી. મને શોખ જ નથી.”
મેં જોયું કે ચંદાબા લગનના નવ વરસે ય ઘરેણાંથી લદાયેલાં હતા.
ચંદાબાએ કહ્યું, “અરે ગાંડી, ઘરેણા તારા શોખ માટે નથી પહેરવાના! તું દીવાન ખાનદાનની વહુ છે, તારા ઘરેણાં પરથી લોકો દીવાન પરિવારની સમૃદ્ધિનું માપ કાઢશે!”
મને થયું, આવું કંઈ ન હોય. અને સમાજમાં આવું ચાલતું હોય તો ય આપણે એને અનુસરવાનું બંધ કરીએ તો લોકો આપણા પૂરતું એ સ્વીકારી લે!
પણ હવે ઘરેણાંની વિરુદ્ધ કંઈ બોલીશ તો મારા જેઠાણીજીની બાહ્ય સમૃદ્ધિ પર હુમલો થયેલો ગણાશે, આંતરિક સમૃદ્ધિ પર તો અજાણતાં હુમલો થઈ જ ગયો હતો.
મેં કહ્યું, “આ ઘરેણાં તમને ખૂબ શોભે છે” હું સાવ ખોટું નહોતી બોલી. અમુક લોકોની પર્સનાલીટી જ એવી હોય કે ઘરેણાંથી એ ઝળહળ ઝળહળ થઈ જાય. જેઠાણી વધુ મલકાયા, અને મારી સામે ઘરેણાં ધર્યા.
મેં કહ્યું, “પણ મારા શરીરે ઘરેણાં સારા નથી લાગતા.”
“આય હાય, દીવાન ખાનદાનની વહુ શણગાર વગર, સાવ ચમક દમક વગર ફરશે?”
મારા ઘરમાં કરતી હતી એમ, પરસાળના ક્યારામાંથી એક ફૂલ તોડી મેં વાળમાં નાખ્યું. બીજું ફૂલ હાથમાં લઈ સૂંઘતાં અચાનક હું બોલી ગઈ, “મારે મારો સંસાર ચમકાવવો નથી, મહેકાવવો છે!”
જેઠાણીજી એક ક્ષણ તો ચૂપ થઈ ગયા, પણ પછી મોટા અવાજે હસી પડ્યા, “સંસાર મહેકાવશો! તરંગ સાથે?” એમનું હસવાનું અટકી શકે એમ નહોતું એટલે બોલવાનું અટક્યું, હાસ્યને અધવચ્ચે તોડીને એ બોલ્યા, “અલી, ચમ્પા સાંભળે છે? આ કહે છે એણે તરંગ સાથે સંસાર મહેકાવવો છે!” પછી એ શાંત થઈ ગયા. છરીની ધાર જેવા શાંત! મેં ચૂંટેલા બીજા ફૂલને હાથમાં લઈ, ફગાવતા બોલ્યા, “તરંગ સાથેના સંસારની મહેક આવી નહીં હોય, એ મહેક તો નશીલી હશે નશીલી!”
પછી એ જરા લથડ્યા. ખબર નહીં એ તમારી નશાની હાલતની નકલ કરવા લથડ્યા કે મારી સાથે સંતાનવાળો હિસાબ ચૂકતે થઈ ગયો એની ખુશીના નશામાં લથડ્યા.
(ક્રમશ: )
