અમારે ઘરે કામ માટે રાખવામાં આવેલ સુંદરબેન અઠવાડિયામાં એકાદ દિવસ કોઇના કોઇ બહાને કામ પર ન આવતા, પણ તેમના સ્વભાવમાંએક સારી વાત હતી કે જે દિવસે તે ન આવે તે દિવસે તે તેમની દીકરી કે વહુને ઘરે કામ પર મોકલી દેતા. અમો પરિવાર ગુજરાત રાજ્યના સૌરાષ્ટ્ર ના મુખ્ય શહેર રાજકોટમાં નવા નવા આવેલ હતા. પતિ એકાઉન્ટ જનરલની કચેરીમાં અધિકારી તરીકે ફરજ બજાવતા હતા. સરકારી નોકરી હતી. ટ્રાન્સફર બે-ચાર વર્ષમાં થતી રહેતી હતી. પહેલા તો તે એકલા જ આવ્યા હતા, પછી જ્યારે રહેવા માટે યોગ્ય કવાટસઁ મળ્યું ત્યારે તે મને અને બંને બાળકોને પણ લઈને આવ્યા હતા. બાળકો હજુ નાના હતા. માહી બે વર્ષની હતી અને રવિ પાંચમા વર્ષમાં હતો. બંને બાળકો સાથે, નવા ઘરમાં સામાન ગોઠવવો એ અઘરું કામ હતું. પછી કચરો વાળવો, પોતુ કરવું, વાસણો ઘસવાની જમવાનું બનાવવાનું હું એકલી કરી શકું તેમ નહોતું. તેથી જ એક કામવાળા બહેનની જરૂર હતી. ઘણા દિવસોની શોધખોળ બાદ આ સવિતાબે પાછળની ઝૂંપડપટ્ટીમાંથી કામ માટેઆવવા તૈયાર થયેલ હતા.
તેમનું નામ સુંદરબેન હતું, પણ તેમના તનનો વાન એવો હતો કે તે અંધારામાં ઉભેલા હોય તો દેખી ન શકીએ. હા, તેણી તેના તનની સારી રીતે દેખરેખ કરતી હતી. કપાળ પર મોટી લાલ બિંદી, લાલ ચટાક સિંદૂરથી પેંથીમાં હોય, બંને હાથમાં ડઝનબંધ બંગડીઓ, ગળામાં લાંબુ મંગળસૂત્ર, પગમાં અંગુઠા-આંગળીમાં ચાંદીના વીંછીયા, પાયલ આમ સોળ શણગારવાળી સાથે આવતા. અમે ઈચ્છતા હોવા છતાં સુહાગનો સંપૂર્ણ મેકઅપ કરી શકતા ન હતા. માત્ર કપાળ સુહાગની નિશાની તરીકે એક બિંદી. તે પૂરતું હતું.
સુંદરબેન સ્વભાવે કોમળ અને કામમાં ઝડપી હતી. તેમની વહુ અને પુત્રી પણ હતા. જ્યારે સુંદરબેન રજા લેતા ત્યારે તેની દીકરી સુધાવધુ આવતી. સુધા શ્યામ રંગની ભરાવદાર છોકરી હતી. તેની ઉંમર સત્તર-અઢાર વર્ષની હશે. સુંદરબેન જેટલા શણગાર સજીને આવતા હતા જેના પ્રમાણમાં તેમની દીકરી પુત્રી સુધા સાદા વસ્ત્રોમાં આવતી હતી. આછા રંગનો સલવાર-કુર્તો, ખભા પર બરાબર લાંબો લચક દુપટ્ટો, તેલયુક્ત વાળની ચુસ્તપણે બાંધેલી લાંબી વેણી અને મેકઅપના નામે આંખોમાં કાજલ પણ નહીં. સુંદરબેનના વાચાળ સ્વભાવથી વિપરીત, તેમની દીકરી સવભાવે ખૂબ જ શાંત હતી. ચુપચાપ તે ઘરનું આખું કામ ઝડપથી પૂરું કરી લેતી.
મેં જોયું કે ઝાડુ મારતી વખતે અને પોતુ કરતી વખતે સુધા મારા ડ્રેસિંગ ટેબલના અરીસા સામે થોડીક સેકન્ડો માટે રોકાઈને પોતાની જાતને જોતી હતી. હું તેને જોઈને મનમાં હસી પડતી. તે એક યુવાન છોકરી હતી, તેના મનમાં ભવિષ્યના રંગીન સપનાઓ હોઇ શકે. દરેક છોકરીને આ ઉંમરે અંતરમાં સપનાના અભરખા હોય. ડ્રેસિંગ ટેબલના ખૂણામાં રાખેલા બંગડીના બોક્સમાં લટકતી રંગબેરંગી બંગડીઓ તરફ પણ સુધાનું વિશેષ આકર્ષણ જોવા મળતું હતું. ક્યારેક મને થતું કે સૌંદર્ય પોતે આવા શણગાર સાથે રહેતી હતી, તેની વહુ પણ પૂરો મેકઅપ કરીને આવતી હતી, પણ તેણે દીકરીના કાનમાં સસ્તી બુટ્ટી પણ ન હતી.
એક દિવસ હું મારી દીકરી માહી સાથે રૂમમાં પલંગ પર બેઠી રમતી હતી. સુધા રૂમમાં પોતુ કરી રહી હતી. પોતુ કરતી વખતે જ્યારે તે ડ્રેસિંગ ટેબલની સામે પહોંચી ત્યારે તેની આંખો ચૂડીદારની બંગડીઓમાં નજર ચોંટી ગઈ. મેં તેને હળવેથી બોલાવી, 'સુધા...'
તે અસ્વસ્થતામાં ઊભી થઈ, 'હા, મૅમસાબ...'
‘જરા એ ડ્રોઅર ખોલો… એમાં એક બોક્સ છે… બહાર કાઢો…’ મેં ડ્રેસિંગ ટેબલના ડ્રોઅર તરફ ઈશારો કરતાં કહ્યું.
તેણીએ ઝડપથી બોક્સ બહાર કાઢ્યું. મેં બોક્સ તેના હાથમાં મૂક્યું. નવી બંગડીઓનું બોક્સ હતું. લાખની મોંઘી બંગડીઓ, લીલી-લાલ જડેલી બંગડીઓ હતી. મેં વિચાર્યું કે હું તેને પહેરતી ન હતી, મારે તેને આપી દેવી જોઈએ. જ્યારથી મેં તેને ખરીદી ત્યારથી, તે ફક્ત બોક્સમાં જ પડેલી હતી.
પહેલા તો સુધા બોક્સ લેવા માટે અચકાતી હતી, પરંતુ મારા આગ્રહથી તેણે તે રાખેલ હતું. જતી વખતે, તેણીએ મારા અને બાળકો પર ખૂબ જ સુંદર સમક્ષ સ્મિત કર્યું. મારા મનમાં આનંદ થયો. કોઈના હોઠ પર સ્મિત લાવવાનો આનંદ અને સંતોષ હતો.
બીજા દિવસે જ્યારે તેની માતા સુંદરબેન આવ્યા ત્યારે તેમના હાથમાં બંગડીઓનું એ જ બોક્સ હતું. આવતાની સાથે જ તેમણે કહ્યું, 'મેમસાબ, આ રહી તમારી બંગડીઓનું ડબ્બો...'
આશ્ચર્ય વ્યક્ત કરતાં મેં કહ્યું, 'પણ મેં તો આ ગઈ કાલે સુધાને આપ્યું હતું...'
'મેમસાબ, તમે તેને આ પ્રકારની મેકઅપની વસ્તુઓ ક્યારેય ન આપતા, તે બાળ-વિધવા છે, તેના માટે મેકઅપ પહેરવો એક પાપ છે. જો કોઈ વિધવા તેને સ્પર્શે તો પણ તે નરકમાં જાય છે...' આટલું કહીને તેણે બોક્સ ડ્રેસિંગ ટેબલ પર મૂક્યું અને પોતાના કામમાં લાગી ગઈ. હું ગતિહીન ત્યાં ને ત્યાં ઉભી રહી, ક્યારેક પેટી તરફ તો ક્યારેક સુંદરબેન તરફ જોતી રહી… મારા મનમાં અનેક સવાલો ઘૂમી રહ્યા હતા… સુંદરબેને એ બધાના જવાબ આપ્યા અને ચાલી ગઈ, 'મેમસાબ, એણે આખી જિંદગી આમ જ રહેવું પડશે. મેકઅપ... આટલું વિચારશો નહીં... તેના નસીબમાં લખ્યું છે...'
અને હું વિચારતી રહી, 'તેની ઉંમર કેટલી છે ? શા માટે તેના સપનાને મારવાના ? એક જન્મ આપનાર માતા તરીકે તેનું જીવન આ રીતે કેમ સમાપ્ત કરવાનું ? તેનું નસીબ કોણે લખ્યુ છે...? આવા અનેક સવાલોના લેખાજોખા આમથી તેમ દોડાદોડી કરી રહ્યા હતાં….
DIPAK CHITNIS (dchirnis3@gmail.com)
