લિખિતંગ લાવણ્યા
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ 12
સારીસારી વાતો કરીને ચંદાબા અને ઉમંગભાઇ મારું બાળક છિનવી મને રવાના કરવાનો પેંતરો કરી રહ્યા હતા. મને થયું કે એક દિવસ પણ વિચારવાનો સમય લઈશ તો આ લોકોના મનમાં ખોટી આશા બંધાશે તેથી ના તો અત્યારે જ પાડવી પડશે. એટલે ‘ના’ તો અત્યારે જ પાડીશ, પણ એકદમ ‘ના’ કહી દેવાને બદલે પહેલા હું પાંચ વાક્ય બીજા બોલીશ.
આટલો નિર્ણય લેતાં જ મારું મન શાંત થઈ ગયું. એટલું બધું શાંત કે હું ચંદાબાની દૃષ્ટિએ પ્રોબ્લેમને વિચારી શકી!
હું બોલી, “કુદરત પણ ખરી છે, જે પતિપત્ની નવનવ વરસથી બાળકની રાહ જોતાં હતા, એમનો ખોળો ન ભર્યો અને જેને કોઈ આશા ન હતી, એના ખોળામાં બાળક મૂકી દીધું!”
એક લાંબુ વાક્ય પૂરું થયું, ચંદાબાને હજુ ખબર ન પડી કે ઊંટ કઈ બાજુ બેસશે. ચંદાબાને સહાનુભૂતિ નહીં પણ બાળક જોઈતું હતું.
મેં આગળ ચલાવ્યું, “પણ આજે પહેલીવાર તમે દત્તક બાળકનો વિચાર કર્યો, એ બહુ સારો વિચાર છે.”
ચંદાબાનો હોઠ મલક્યા, પણ ઊંટ એવી તરફ નમ્યું હતું, જે તરફ એ બેસવાનું ન હતું.
“તમે મારા બીજા લગ્નનો વિચાર કરો છો, એ મારા ભલા માટે જ છે, એ ખરેખર સારું જ કહેવાય. વળી જે સ્ત્રીના બીજીવારના લગ્ન કરવાના હોય તો એ બાળક વગરની હોય તે એને માટે અને નવા સાસરિયા માટે, બન્ને માટે એ જ વધારે અનુકૂળ રહે.”
ચાર વાક્ય થઈ ગયા.
“તમે મારો આટલો ખ્યાલ કરો છો, એ મને ગમ્યું. અમુક સંજોગોમાં આ બહુ સારો ઉકેલ કહેવાય.”
મને થયું, બસ હવે લાંબુ થાય છે. એટલે મેં કહી દીધું, “પણ હું વિધવા નથી કે હું ત્યક્તા નથી. આ બાળકના પિતા હજુ જીવે છે અને અને એ જાણે છે કે એ બાપ બનવાના છે. અને એમને એ મંજૂર છે. મારા સંજોગો એવા છે જ નહીં કે મારે પુનર્લગ્ન કરવા પડે અને આ બાળક મારે માટે પળોજણ નથી પણ એ મારા જીવવાનો સહારો છે.”
પછી મેં વાતને જરા વાળી, “મને અને તરંગને બન્નેને કંઈ થઈ જાય, અમે બન્ને ન રહીએ તો આ બાળક તમારું જ છે. પણ જ્યાં સુધી અમે બન્ને છીએ અથવા અમારા બેમાંથી એક પણ છે, ત્યાં સુધી અમે એના માબાપ છીએ અને તમે એના મોટા પપ્પા અને મોટા મમ્મી છો.”
કોઈ ભડકા વગર વાત પતી. એમાં મારી કોશીશનું બળ હતું. પણ તોય આ વાતનો ધૂંધવાટ બહુ સમય રહેવાનો હતો. એમાં મારી નિયતિનું બળ હતું.
જજની બદલી થઈ અને ચુકાદો લંબાયો. એટલે હજુ તમે આરોપી જ હતા, ગુનેગાર નહોતા. છતાંય બીજા જ દિવસથી ચંદાબાની જબાનમાં આવેલી કામચલાઉ મીઠાશ ઓસરી અને એમની સ્વભાવગત કડવાશ બહાર આવવા લાગી, “ઠીક છે, જેવી તારી મરજી, બાકી તારું બાળક એક ગુનેગારના દીકરા તરીકે મોટું થાય એના કરતાં..”
મેં એમની વાત બેચારવાર સાંભળી લીધી પછી એકવાર પપ્પાજીને કહ્યું, “પપ્પાજી, હું ઈચ્છું છું કે આ ઘરમાં હવે આ ચર્ચા બીજીવાર નહીં થાય. અને બાળક જન્મે પછી એના પપ્પાનો ઉલ્લેખ ગુનેગાર તરીકે ન થાય.” આ બોલ્યા પછી મને જ લાગ્યું કે મારી માગણી કદાચ વધુ પડતી હતી! પણ પપ્પાજીએ આ વાત સિરિયસલી લીધી. એમણે ચંદાબાને શું સમજાવ્યું, એ ખબર નથી, પણ ત્યારથી આ ઘરમાં તમારે માટે ‘ગુનેગાર’ શબ્દ બોલાતો બંધ થયો.
એક પુસ્તકમાં વાંચ્યું હતું કે પાંચમા મહિના પછી ગર્ભમાં રહેલું બાળક માતાનો અવાજ સાંભળી શકે છે. ભલે સમજી ન શકે. પણ મને વાત કરવા માટે એક જણ મળી ગયું હતું. એમ પણ વાંચ્યું હતું કે માતાના શરીરમાં સુખદુ:ખ, આશાનિરાશા, તાણતણાવથી ઉત્પન્ન થતાં રસાયણો આવનાર બાળકના શરીરમાં પણ ફેલાય છે. એટલે મનને સ્વચ્છ રાખવાનો અર્થ હતો બાળકના સ્વાગત માટે અમૂલ્ય જાજમ બિછાવવી. મેં કાળજીપૂર્વક એ જાજમ બિછાવી.
ત્યાં ગામમાં એક મહિનામાં દાદા ગુજરી ગયા. એમની ડેલી તો ચુનીલાલ દીવાન પાસે ગિરવે હતી. પણ એ ડેલી વેચી, દેવું પૂરેપૂરું ચૂકવાયા પછીય ખાસી રકમ બચી. એ આખેઆખી રકમ તમારો કેસ લડવા માટે મેં બાજુ પર મૂકી દીધી. હિંમત ખૂટવાની તો ચિંતા નહોતી, પણ વકીલોની કિંમતની પણ હવે તો ચિંતા નહોતી.
નવા જજ આવ્યા, એમની સામે ચારેક મહિના હિયરીંગ ચાલ્યાં. સોમવારે જજમેંટ હતું અને રવિવારે મોડી રાતે મને દુખાવો ઉપડ્યો.
વેળની અપાર યાતના પછી અપાર આનંદની વેળા આવી. સોમવારે બપોરે હોસ્પીટલમાં બાળકનો જન્મ થયો. નવડાવી ધોવડાવી બાળક મારા હાથમાં મૂકવામાં આવ્યું, ત્યારે ચુકાદાનો સમય થઈ ચૂક્યો હતો. પપ્પાજી અને ઉમંગભાઈ આવે એ પહેલા આપણા વકીલની રિસેપ્શનિસ્ટ માયા મળવા આવી. અને અમારી આ સાત મહિનાની ઓળખાણ સાત ભવની હોય એમ મને વળગી ધ્રુસકેધ્રુસકે રડી પડી. ચુકાદો જરા અણધાર્યો આવ્યો હતો.
માયાએ સમજાવ્યું. ડિસ્ટ્રીક્ટ કોર્ટના નવા આવેલા જજ પબ્લિક પ્રોસીક્યુટર અશોક આચાર્યના બેચમેટ હતા. આ જજે તમારા અગાઉના રેકર્ડને ધ્યાનમાં લઈ, તમારા જેવા રીઢા ગુનેગારોને ‘સ્વસ્થ સમાજની રચનામાં નડતું સડેલું અંગ’ ગણી, ‘રેરેસ્ટ ઓફ ધ રેર’ કહેવાય, એવી ફાંસીની સજા જાહેર કરી હતી. હું રાહ જોવા તૈયાર હતી, કાયમી વિરહ માટે નહીં! અપેક્ષાથી વિપરિત ચુકાદો આવવાને કારણે હું સ્તબ્ધ થઈ ગઈ, કોઈ વકીલે અને કોઈ જજ આવું શું કામ કરે? કોઈને ફાંસી અપાવી એમને શું ફાયદો? માયાએ મને સમજાવ્યું, વકીલનો ફાયદો એ કે પબ્લિક પ્રોસિક્યુટર તરીકે એ સફળતાપૂર્વક એક આરોપીને ફાંસી અપાવી શકે તો એનું પ્રમોશન થઈ જાય, અને જજનો ફાયદો એ કે રિટાયરમેંટ પછી કોઈ પાર્ટીમાં ગર્વથી કહી શકે કે “કામેશ કહાર કેસમાં જેણે ફાંસીનું સેન્ટેન્સ આપેલું તે હું..” અને સહુનું ધ્યાન એમના તરફ જાય. જો ખરેખર માયાની વાત સાચી હોય તો એ વકીલ અને એ જજે એમના આવા નાનાનાના આનંદો માટે એમણે મારા જીવનનો મોટો આધાર છિનવી લીધો હતો.
દીવાન પરિવારમાં એક ઉમેરાયું અને બીજાની બાદબાકી થવાના સમાચાર આવ્યા. હોસ્પીટલ અને કોર્ટની કામગીરી કંઈ એવા સંતુલનથી થઈ કે પરિવારના સભ્યોની સંખ્યા સરભર રહેવાની હતી.
મેં મારાં આંસુ લૂછી નાખ્યા. માયા હજુ રડતી હતી. મેં બાળકને ખોળામાં ઉપાડ્યું.
મારા નવા જન્મેલા બાળકના કાનમાં મેં વિશ્વાસપૂર્વક કહ્યું, “બેટા, ડિસ્ટ્રીક્ટ કોર્ટની ઉપર હાઈકોર્ટ આવે અને હાઈકોર્ટની ઉપર સુપ્રિમ કોર્ટ આવે! જેમજેમ ઉપર જઈએ તેમ તેમ ઘોંઘાટ ઓછો હોય અને ન્યાયની દેવીના કાન વધુ સરવા હોય! આપણે લડીશું!”
મારા બાળકે જાણે સરવા કાને સાંભળ્યું હોય એમ પોતાની મુખરેખા એવી કરી જેને હું સ્મિત ગણી શકું.
*
લાવણ્યા એના નવજાત બાળકના સ્મિતની વાત કરી રહી હતી. અનુરવ બાજુમાં હોત તો એણે મને કહ્યું હોત, “સુરમ્યા, લોકબોલીમાં આને ‘દેવ હસ્યા’ એમ કહેવાય!” મેં દલીલ કરી હોત, “સાઈંટિફિકલી આવું ખરેખર હોય?” મારા કાકા યુ એસમાં પિડિયાટ્રીશ્યન છે. મેં વિચાર્યું કે નેક્સ્ટ ટાઈમ એમની સાથે ચેટ કરીશ ત્યારે પૂછીશ. પણ ત્યાં જ મારા રૂમનો દરવાજો નોક થયો! પપ્પા તો નોક કર્યા વગર જ આવે, દરવાજા બહારથી જ “મારું સૂરસૂરિયું..” એમ બૂમ પાડતાં આવે, એટલે મસ્તી અને મર્યાદા બન્ને સચવાઈ જાય. પણ મમ્મી આટલું ધીમેથી નોક ન કરે. એ તો ખુદ દ્રવાજાને ય ધ્રાસકો પડે એમ દરવાજો ખખડાવે. હું વિચારવા લાગી, કોણ હશે? મેં ‘કમ ઈન’ કહ્યું. અને અનુરવ દેખાયો. એનું ‘દેવ હસ્યા’ જેવું સ્માઈલ લઈને!
પપ્પાએ કોઈ ડિક્ટેશન આપવા બોલાવ્યો હશે. અથવા રાતના ઉજાગરાને કારણે માથું દુખતું હશે એટલે કોઈ કેસની બ્રીફ માટે બોલાવ્યો હશે. બોસ દોડાવે એટલે જુનિયરે બિચારાએ દોડવું પડે. મેં વિચાર્યું, જુનિયરનું માથું દુખે તો એ ક્યાં જાય?
અનુરવે ઓફર મૂકી કે દસ મિનિટમાં નાહીને તૈયાર થઈ જાય તો લિફ્ટ આપું. તમને જરા સરપ્રાઈઝિંગ લાગ્યું હશે, અનુરવ મને લિફ્ટ આપે? તમને થશે કે અનુરવ પાસે કાર હશે અને મારા પપ્પાએ મને કેળવવા માટે ફરજિયાત બસ કે રિક્ષામાં ઓફિસ જવાનો હુકમ કર્યો હશે. હા, પપ્પા ક્યારેક એવું બોલે છે ખરા કે પૈસાવાળાના છોકરાઓએ પણ બસ-રિક્ષાની ટેવ પાડવી જોઈએ, પણ અઢાર વરસની ઉંમર પછી એ જ મને દર ઓલ્ટરનેટ બર્થડે પર નવી કાર ગિફ્ટ આપે છે. તો મારી પાસે પંદર દિવસ પહેલા જ મળેલી ત્રીજી નવી (ફકત બે ઘસરકાવાળી) કાર છે અને અનુરવ પાસે બાઈક છે અને એવી કઈ છોકરી હશે જેને અનુરવ જેવા સ્યૂટેબલ બોયની બાઈક પાછળ રાઈડ મળતી હોય તો જાતે કાર ચલાવે?
એટલે મમ્મીની કલાકની ‘રાડ’થી જે ન થયું તે અનુરવની ‘રાઈડ’ની ઓફરથી થયું. અગિયારમી મિનિટે હું તૈયાર હતી. અને બારમી મિનિટે અમે બાઈક પર હતા.
“ડાયરી ક્યાં સુધી પહોંચી?”
“ફાંસી સુધી” મેં કહ્યું.
“ઓહો, આખી રાત વાંચી લાગે છે!”
“ના અડધી રાત..”
આમ તો મારો વિચાર હતો કે આજે ઘરે રહીને આખી ડાયરી પતાવી જ દઉં. ઓફિસે ન જવું હોય તો મારા જેવી છોકરી માટે ‘પિરિયડ્સ’નું બહાનું હાથવગું હોય, પણ એ બહાનાનો લાભ હું ગયા અઠવાડિયે જ લઈ ચૂકી હતી. એટલે હવે એ બહાનું આટલું જલદી ન વપરાય. તોય જોકે મારા જેવી નોન-એશેંસિયલ છોકરી રજા પાડે તો ઓફિસમાં કંઈ ફરક ન પડે, પણ હું ઓફિસ આવી કેમ કે મારે બાકીની વારતા અનુરવની સાથે જરા જરા ટચમાં રહીને વાંચવી હતી. યૂ સી, બન્ને ઈંટેરેસ્ટીંગ છે, ડાયરી પણ અને અનુરવ પણ! બેમાંથી એકેય ને ન છોડાય.
હું વિચારોમાં હતી અને એણે બાઈક ઊભી રાખી. મને થયું કે ઓફિસ આવી ગઈ. જોયું તો સામે મદ્રાસ કાફે હતું. હું નાસ્તો કર્યા વગર નીકળી હતી, એનો અનુરવને ખ્યાલ હતો.
ટેબલ પર બેસતાં જ અનુરવને મેં પૂછ્યું, “અનુરવ, તેં પૂછ્યું નહીં, કે ડાયરી કેવી લાગી?”
એણે કહ્યું, “લે પૂછ્યું! હવે કહે.”
“ફાંસી, હાઈકોર્ટ, અપીલ... આ ડાયરી તો આપણા વકીલાતના એરિયામાં ઘૂસી! હવે કેસ જ ચાલશે કે કંઈ જુદુ છે?”
જવાબમાં અનુરવની મુખરેખા કંઈ એવી થઈ જેને હું સ્મિત ગણી શકું.
નાસ્તો કરાવી મને ડ્રોપ કરીને અનુરવ કોર્ટ ગયો. પપ્પા મોડા આવવાના હતા. એટલે મેં અમારી આસિસ્ટંટસની ચેમ્બરમાં જઈ પરભુને ખોટેખોટું પૂછ્યું, “કંઈ કામ છે?”
એ ભૂલથીય કંઈ કામ બોલે એ પહેલા, “કંઈ કામ હોય તો બપોર પછી કરીશ,” એમ કહીને ટેબલ પરથી ફાઈલો ખસાડી ખોળામાં જતનથી મૂકેલી લાવણ્યાની ડાયરી સામે જોયું. મારા ખોળામાં જૂની ડાયરી હતી અને લાવણ્યાના ખોળામાં નવજાત બાળક. બન્ને વિકસી રહ્યા હતાં.
*
સવા મહિના સુધી બાળકને લઈને નીકળાય નહીં. એવું ડોક્ટરોય કહે અને સમાજ પણ. એટલે બરાબર સવા મહિને બાળકને લઈને હું એના પિતાજીને મળવા લઈ આવી.
પિતાજી વસુદેવની જેમ જેલમાં હતા, પણ દેવકી (એટલે કે આ કિસ્સામાં હું, લાવણ્યા) બહાર હતી એટલે જશોદાનો રોલ લેવા ઈચ્છતાં ચંદાબાના ‘નંદ ઘેર આનંદ ભયો’ ધૂન ગવડાવવાના ઓરતા અધૂરા રહ્યા, પણ મેં નક્કી કર્યું હતું કે મારું બાળક મને ‘મા’ કહેશે અને ચંદાબાને ‘બા’ કહેશે.
ઘરમાં સૌએ બાળકને બબલુ કહેવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. પણ આ કંઈ રાજકપૂરનું ખાનદાન નથી કે બાળકો ડબ્બુ, ચિંતુ, ચિમ્પુ, અને બેબોના નામ સાથે મોટા થાય! છેલ્લી મુલાકાતમાં જ મેં તમને પૂછી લીધું હતું કે બાળકનું નામ શું રાખું? તમે કહ્યું, તું જે નક્કી કરે તે. મેં તો તમને અમસ્તું જ પૂછ્યું’તુ. બાકી નામ તો મારે જ પાડવું હતું. મારે તરંગ જેવું જ કોઈ નામ જોઈતું હતું. જે સાંભળતાં જ મનહૃદયમાં કંપન થાય.
મેં સૂચવ્યું તે નામ પપ્પાજીને હોઠે ચડ્યું નહીં એટલે પપ્પાજીએ આપણા બબલુને ‘રવિ’ કહેવાનું શરૂ કર્યું. એ ‘બબલુ’ના નામ સાથે મોટો થાય એના કરતાં એનું હુલામણું નામ ‘રવિ’ મેંય સ્વીકારી લીધું.
સવા મહિનાના રવિને લઈ તમને જેલમાં મળવા આવી. તમે રવિને જોયો. રવિ એટલે સૂરજ. સૂરજપૂરનો નહીં તો આપણી મેડીનો સૂરજ. મેડીની ઉગમણી બારીએ ઊગેલો સૂરજ. તમે એના માથે હાથ ફેરવ્યો. તમારી આંખો ઝળઝળ થઈ. કદાચ તમારા મનમાં એવો વિચાર ઝબક્યો કે પુત્રનું આ પહેલું અને છેલ્લું દર્શન છે.
તેથી મેં તમને સમાચાર આપ્યા, “હું આ હાલતમાં હાઈકોર્ટના વકીલને મળવા જઈ શકું એ શક્ય નહોતું, તેથી મેં સ્પેશ્યલ ચાર્જ આપી, એમને સૂરજપૂર તેડાવ્યા અને હાઈકોર્ટમાં અપીલ ફાઈલ કરાવી છે.”
હાઈકોર્ટના વકીલે કહ્યું છે કે ઉપલી કોર્ટમાં કોઈ પણ સંજોગોમાં આ ફાંસીનો ચુકાદો ટકી શકે એમ નથી. પણ કેસ બહુ લાંબો ચાલશે. કદાચ બે પાંચ વરસ લાગે અને કદાચ દાયકોય નીકળી જાય, પણ અપીલ ચાલે ત્યાં સુધી ફાંસી નહીં જ થાય.”
તમે બે મિનિટ આંખ બંધ કરી. રાહતનો શ્વાસ લીધો કે વિચાર કર્યો એ ખબર નથી, પણ તમે બોલ્યા, “લાવણ્યા, મને ફાંસી થાય કે ન થાય, એની મને આમ તો બહુ ચિંતા નથી. કેમ કે હું જીવું કે મરું એનાથી તને કે બાળકને કોઈ ફાયદો કે નુકસાન નથી.”
તમે વાત શરૂ કરો ત્યારે શરૂઆતમાં કંઈ પણ બોલો, માણસો દિલથી બોલતા હોય ત્યારે વાત શરૂ ભલે ગમે ત્યાંથી કરે, પણ પૂરી બરાબર કરે. એટલે વચ્ચે એમને અટકાવી બહુ જવાબો આપવા નહીં, એવું હું અનુભવે શીખી ગઈ હતી.
તમે આગળ ચલાવ્યું, “કેદીઓને અઠવાડિયે એકવાર રિલેટીવ મળી શકે એવો નિયમ છે. છતાં અહીં કેટલાય કેદીઓ એવા છે જેમને વરસોથી કોઈ મળવા નથી આવ્યું. એ લોકો જીવે છે કે મરી ગયા છે, એ એમના રિલેટીવ્સને મન કોઈ વિચારવાનોય વિષય નથી. ત્યારે દર અઠવાડિયે આ પચ્ચીસ-ત્રીસ મિનિટ માટે તું આવે છે તો એને માટે પણ જીવી જવાનું મને મન છે. એટલે અપીલ કર. ફાંસીને બદલે જનમટીપ થાય તો મને ગમશે.”
તમારામાં જીવવાની આશા પ્રગટી, ઝંખના પ્રગટી એ જાણી હું તો રાજીની રેડ થઈ ગઈ. જાહેરમાં આમ તમને ચૂમી ન શકાય, એટલે બાળકને ચૂમવા લાગી.
પણ પછી તમે આગળ જે બોલ્યા, એ મારા માટે અનઅપેક્ષિત હતું, “પણ.. મારી એક વિનંતિ છે. આજે આપણા રવિને તું જેલમાં લાવી છે. એ સારું કર્યું. મેં એને જોયો. જોઈ લીધો. પણ એ પહેલી અને છેલ્લીવારનું હશે. હું નથી ઈચ્છતો કે આ બાળક આજ પછી કદી આ સેંટ્રલ જેલમાં પગ મૂકે. હું નથી ઈચ્છતો કે એને કદીય ખબર પણ પડે કે એનો બાપ ખૂનના ગુના માટે જેલમાં છે.”
આ કેવી રીતે શક્ય બને? જે બાળકના પપ્પા હયાત હોય, એ બાળકને અસત્ય જણાવી પોતાના પપ્પાને મળવાથી વંચિત રાખીને શું લાભ થાય? મેં કહ્યું, “જૂઠું બોલવા માટે મારું મન માનતું નથી.”
હું કંઈ બોલું એ પહેલા તમે મને અટકાવી, “આ વાત હું પપ્પા અને ઉમંગભાઈને પણ કહી ચૂક્યો છું અને એમણે આ વાત છુપાવવાની જવાબદારી પોતાને માથે લીધી છે. એટલે તારે મોઢે તારે કંઈ કહેવાનું નથી.”
મેં વિચાર્યું, ઓહ! અનુકૂળ અસત્ય સૌને રુચે.
એક બાળક સમજણું થઈ “મારા ક્યાં પપ્પા છે?” એવો સાહજિક સવાલ પૂછે ત્યારે એ સવાલના જવાબમાં કશુંક ગોઠવી કાઢેલું અસત્ય બોલવાની જવાબદારી પપ્પાજી અને ઉમંગભાઈના પોતાના શિરે લેતાં હોય તો, મારે ખાસ કંઈ કરવાનું ન હતું. છતાં મેં પૂછ્યું, “વારું, એ લોકો રવિને શું કહેશે?”
એટલે તમે બોલ્યા, “એ લોકો રવિને એમ કહેશે કે એના પપ્પા કોઈ જીવલેણ બિમારીથી ગુજરી ગયા છે!”
(ક્રમશ:)
