લિખિતંગ લાવણ્યા
લઘુનવલ
રઈશ મનીઆર
પ્રકરણ પાંચ
વકીલાતની ફર્મ્સનો જો તમને અનુભવ હોય તો તમને અમારી કામકાજની રીતનો ખ્યાલ હશે. અમારું કામ કંઈ એ રીતે ચાલતું હોય છે કે જો અમે 11 થી 5 જો કોર્ટ પર ન ગયા હોઈએ તો પછી અમારી ઓફિસમાં ખાસ કંઈ કામ હોય નહીં. અને હું પાછી આળસુ. એટલે એકવાર પપ્પા અને અનુરવ કોર્ટ જવા નીકળી જાય પછી પ્યૂનને ‘આજે મારે બહુ કામ છે’ કહી કોઈ રડ્યું ખડ્યું ક્લાયન્ટ ભૂલથી આવી ચડે તો એ ક્લાયંટને મળવાની ના પાડી દઉં. અને મારી કેબિનમાં બેસી કોઈ નવલકથા વાંચ્યા કરું. બહુ મૂડ ના હોય તો ચેતન ભગત કે દુર્જોય દત્ત પણ વાંચી નાખું, બાકી સામાન્ય રીતે સારી નવલકથા વાંચું. અનુરવનો ફોન આવ્યો કે એ લંચ માટે આવી શકશે નહીં. એ કયા કેસ માટે કોર્ટ ગયો હતો, એ ય હું ભૂલી ગઈ અને હિયરીંગમાં શું થયુ એ પૂછવાનું હું ભૂલી ગઈ. પણ એ બીઝી હોવા છતાં ય પૂછવાનું ન ભૂલ્યો કે ડાયરીનું વાંચન કેટલે પહોંચ્યું.
મેં ખોટેખોટું કહ્યું, “તું અને તારી આ ડાયરી બન્ને બહુ બોરીંગ છે.” નોવેલ તરીકે આ કેવી થાય એ હજુ મેં વિચાર્યું નહોતું, પણ રીડીંગ મટિરિયલ તરીકે તો સારી જ હતી.
પણ ‘સારી છે’ એવું કહેવાને બદલે મેં ઘણાં પ્રશ્નો સામટા રજૂ કરી દીધા, “આ તારી લાવણ્યાએ ડાયરી પતિને સંબોધીને લખવાની શું જરૂર? એનો પતિ અત્યારે છે ક્યાં? એનું કોઈ ઠામઠેકાણું છે કે લાપતા છે? જીવે છે ખરો? અને લાવણ્યા એના પતિ સાથેના પ્રસંગો ડાયરીમાં કેમ લખે છે, જ્યારે વાંચનાર પતિ હોય, તો એને તો ખબર જ હોય ને! હા, એની યાદદાસ્ત ચાલી ગઈ હોય તો એને યાદ અપાવવું પડે. અને ફોર ગોડ્સ સેક એવું ન નીકળે તો સારું. સવાલ એ છે કે લાવણ્યા કોના માટે ડાયરી લખે છે? આ પત્ર છે કે ડાયરી છે? કોઈ આવી ડાયરી લખે?
અનુરવ હસતાં હસતાં બોલ્યો, “આ બધા જ સવાલોના જવાબ તને મળશે. ડાયરી પૂરી તો કર!” એણે ફોન મૂક્યો.
મેં ફરી ડાયરી જોઈ, ફોર્ચ્યુનેટલી બહુ જાડી ન હતી. પાનાં જર્જરિત હતા પણ અક્ષર ચોખ્ખા અને મરોડદાર હતા. લેંગ્વેજ સારી અને ચોટદાર હતી. પહેલાં પાના પછી આગળ કદી લાવણ્યાએ ખોટેખોટા અલંકારો વાપર્યા નથી. વચ્ચે વચ્ચે લાવણ્યાએ ચિત્રો ય જાતે બનાવ્યા હતા. કોઈ કોઈ પાનાના ખૂણે ભરતગૂંથણ જેવી ડિઝાઈન દેખાતી. શાહીનું ટપકું પડ્યું હોય કે છેકછાક થઈ હોય (એવું બહુ ભાગ્યે જ હતું) તો એ શાહીના ટીપાની આસપાસ ડિઝાઈન બનાવેલી જોવા મળતી. આપણને એમ જ લાગે કે ફૂલ દોર્યું છે. ધ્યાનથી જુઓ તો ખબર પડે કે આ તો શાહીનો ડાઘો પડી ગયો હશે એનું બ્યુટિફિકેશન કર્યું છે! આ તો એકવાર એણે લખ્યું હતું એના પરથી ખબર પડી, “કોરા પટ પર શાહીનો ડાઘો પડી જ ગયો છે એ વાસ્તવિકતા છે, પણ હવે ડાઘને બળપૂર્વક ભૂંસવાની કોશિશ કરી પાનું બગાડવું કે એ ડાઘને સૂકાવા દઈ એની આજુબાજુ ડિઝાઈન બનાવવી તે આપણા હાથમાં છે.” મારા સ્વભાવ પ્રમાણે મને આ વાત કોમ્પ્રોમાઈઝ કે સરેંડર જેવી સાઉંડ થવી જોઈએ, પણ કોણ જાણે કેમ મને લાવણ્યાની વાત સેંસીબલ લાગી. ડાયરી વાંચીને જ નહીં, ડાયરીને માત્ર જોઈને પણ હવે લાવણ્યાનું કેરેક્ટર પકડાવા લાગ્યું હતું.
હું અને લાવણ્યા સાવ જુદા હતા. ખરેખર જુદા હતા? કે પછી માત્ર અમારા સંજોગ અને ઉછેર જુદા હતા? એ પોતાની મુગ્ધ ચંચળતા આજુબાજુના જગતથી છુપાવવાનો પ્રયાસ કરીને ગંભીર રહેતી, તો ય ક્યાંક ક્યાંક અલપઝલપ એની ચંચળતા દેખાઈ જ જતી. અને અહીં મારી બિંદાસ ચંચળતાને કોઈ લગામ નહોતી, અને એમાં રહેલી ગંભીરતા કદી પ્રગટ થતી નહીં! બાકી ધ્યાનથી જોશો તો તમનેય સુરમ્યાની અને લાવણ્યાની કલ્પનાજગતમાં વિહરવા પદ્ધતિ તો ક્યાંક ક્યાંક મળતી આવતી લાગશે જ!
મને મારી પહેલી નોવેલમાં લખવા માટે પંચ લાઈન મળી, “દરેક યુગની મુગ્ધાનું કલ્પનાજગત તો એકસરખું ગુલાબી ગુલાબી હોય છે. માત્ર વાસ્તવિક જગતના કાળાંધોળાં યુગે યુગે બદલાયા કરે છે..” નહીં જામ્યું? ઓ કે. પછી જોઈશું.
વાત લાવણ્યાના કેરેક્ટરની હતી. કેરેક્ટર સ્પષ્ટ થવા માંડ્યું. લાવણ્યા એટલે પોતાની અનોખી મેન્ટાલિટી અને અણધારી રિયાલટી વચ્ચે સતત મેળ બેસાડવા મથતી એક સેન્સીટીવ છોકરી. પણ માત્ર કેરેક્ટરથી નવલકથા ન બને. ઘટના જોઈએ. (ફરી પાછું પેલી ‘હાઉ ટુ રાઈટ નોવેલ’વાળી બૂકનું જ વાક્ય!) લો, એ ઘટના પણ બની.
*
લગનને અઠવાડિયું થયું પણ હજુ આપણને એકસાથે લાંબો સમય રહેવાની તક નહોતી મળી. આજે એ પણ મળી ગઈ.
એક દિવસ વહેલી સવારે ફોન આવ્યો, “તરંગને હોસ્પીટલ દાખલ કર્યા છે, જલદી પહોંચો”
હું પહોંચી ત્યારે તમને ઓપરેશન થિયેટરમાંથી રૂમમાં લાવવામાં આવ્યા હતા. માથે પાટો અને પગે પ્લાસ્ટર. પોલિસ કોંસ્ટેબલ તમારું નિવેદન લેવા માંગતો હતો. તમે કહ્યું, “સ્કૂટર પરથી પડી ગયો.” ઉમંગભાઈએ અમુક લીલી નોટ એના ખિસ્સામાં સરકાવીને એને મોડેથી આવવા કહ્યું.
ઉમંગભાઈએ મને ટૂંકમાં સમજાવ્યું કે કામેશના માણસોએ તમારા પર મોડી રાતે હોકી-સ્ટીકથી હુમલો કર્યો હતો. તમને માથામાં હોકી સ્ટીકનો ફટકો માર્યો હતો અને એ જ હોકી સ્ટીકના બીજા ફટકાથી તમારા પગની નળીનું પણ ફ્રેક્ચર થયું હતું.
ચુનીલાલ દીવાનના પુત્ર પર હીચકારો હુમલો થયો એટલે કોંસ્ટેબલ તરત કામેશ કહારને પકડી લાવ્યા પણ તમે કામેશ વિરુદ્ધ જુબાની આપવાની ના પાડી.
પપ્પાજી અને ઉમંગભાઈએ પોલિસ સાથે મળીને પરિસ્થિતિ હેંડલ તો કરી પણ બન્ને ખૂબ અકળાયેલા હતા. અકળામણને કારણે તેઓ કંઈ ને કંઈ બોલી દેતા. તમારા ત્રણ જણા વચ્ચે વાતાવરણ તંગ થતું. તમે કોઈ જવાબ નહોતા આપતા તો ય તમારી ચૂપકીદી એ બન્નેને એક નફ્ફટની ચૂપકીદી લાગતી.
હું કહેતી, “હું આમનું ધ્યાન રાખીશ, તમે ચિંતા ન કરો.” બન્ને મારી સામે જોઈ રહ્યા. પછી માંડ માંડ એવી ગોઠવણ કરી કે તેઓ માત્ર ખબર લેવા જ આવે અને માત્ર ડોક્ટર સાથે જરૂર પૂરતી વાત કરે. બાકી હું સંભાળું. એ જ સૌને માટે સારું હતુ.
જો કે દિવસ રાત રૂમની બહાર સુરક્ષા માટે પોલિસના માણસોની ચોકી રહેતી. પણ રૂમમાં અંદર તમારી સરભરામાં હું જ રહેતી. ઘરેથી મારે માટે ટિફિન આવતું. તમારે માટે સૂપ રાબ વગેરે. પણ માંદા માણસ માટે ખાસ અલગથી બનાવેલું ફીકું ભોજન એટલિસ્ટ, માંદા માણસને તો ન જ ભાવે. એ ભોજન હું ખાતી અને હું મારું ભોજન તમને આપતી. જેમ તેમ ત્રણ દિવસ નીકળ્યા.
આજે ચાર દિવસે તમે બેઠા થયા. તમારી નજર બારીની બહાર છે. ડોક્ટરે પગ પર વજન લેવાની ના પાડી છે છતાં ઘોડીના સહારે તમારે લિફ્ટ સુધી જવું છે તેથી તમે વોર્ડબોય સાથે માથાકૂટ કરી રહ્યા છો. હું કશું સમજી. મેં નાનું પણ હિંમતભર્યું પગલું ભર્યું.
સાંજે હું ટીફીન લેવા ઘરે ગઈ. આવતી વખતે મારા હાથમાં એક પાર્સલ હતું.
મેં પૂછ્યું, “જુઓ આ શું છે?”
મેં ગમે તેમ કરી ચમ્પાના વર પાસે મુન્નીબાઈને ત્યાંથી ઈંડાની ભુરજીનું પાર્સલ મંગાવ્યું હતું, પપ્પાજીને કે ચંદાબાને ખબર ન પડે એની તકેદારી રાખીને.
મને ગભરાટ થઈ રહ્યો હતો, ક્યાંક કોઈ ઓળખીતું ખબર લેવા ન આવી જાય. રૂમનું બારણું અંદરથી બંધ કરી કહ્યું, “જલદીથી ખાઈ લો”
ઘણા દિવસે મનગમતો આહાર મળ્યો એટલે તમે આરામથી ભોજન લીધું. તમે જમી પરવાર્યા એટલે રૂમનું બારણું ખોલવા ગયા. હું વચ્ચે આડી ઊભી રહી, મેં તમારી સિગારેટનું પાકીટ ધર્યું, કહ્યું, “લો, જો કે, મુન્નીબાઈની દીકરીને જેમ સળગાવીને નહીં આપી શકું”
સવારે બારીમાંથી તમારી નજર પાનબીડીના ગલ્લા પર પડી હતી, એટલે જ તો તમે લિફ્ટ સુધી જવાની મગજમારી કરતા હતા. તમને અપેક્ષા ન હતી કે હું તમારી આ બન્ને જરૂરિયાત પૂરી કરીશ.
તમે સામે ચાલીને વાત શરૂ કરી, “મારામારીને કારણે આ પાંચમી વાર હોસ્પિટલમાં આવવાનું થયું.”
જેઠાણીજીએ તો કહ્યું હતું, પંદરવાર. પણ મને લાગ્યું કે એમના કરતાં એમના દિયરની વાત પર વિશ્વાસ કરવો જોઈએ. તમને મારામારી કરવાની ટેવ હશે, જૂઠું બોલવાની ટેવ નહોતી.
જો કે હું કંઈ બોલી નહીં.
“તેં આવું પહેલીવાર જોયું હશે નહીં?” પોતાની પાટાપીંડી બતાવી તમે બોલ્યા.
મેં શાંતિથી ડોકું હલાવ્યું. ખરેખર તો હું હચમચી ગઈ હતી. પણ એ દેખાડાય થોડું?
તમે બોલ્યા, “તુ ગભરાઈ ગઈ હશે, નહીં?”
તમને પુરુષોને ખબર નથી હોતી કે સ્ત્રીઓ દુર્ઘટનાથી નહીં, માત્ર દુર્ઘટનાની એંધાણીથી ગભાય, દુર્ઘટના ઘટી ગયા પછી તો સ્ત્રી જ પુરુષને હિંમત આપે!
ઘણાં પુરુષ દુર્ઘટનાના અણસારને ગણકારે નહીં અને દુર્ઘટના આવી પડે ત્યારે પાણીમાં બેસી જાય.
પણ મેં ટૂંકમાં કહ્યું, “તમારો જીવ બચ્યો એટલે બસ!”
“અરે જીવને શું કરવો છે? અને મારા જેવા નકામા માણસો તો બહુ લામ્બો સમય આ ધરતી પર ભાર બનીને જીવે. જલદી જાય નહીં!”
“ટચ વુડ” કરવા માટે હું લાક્ડું શોધતી હતી, પણ આજકાલ હોસ્પીટલોમાં બધું ફર્નિચર મેટલનું હોય છે.
તમે આગળ ચલાવ્યું, “અને કામેશ મને મારવા થોડો માંગતો હતો? એ તો એક બે ફટકા મારીને પપ્પા અને ભાઈને ગભરાવવા માંગતો હતો, જેથી એ લોકો જલદી મારી ઉધારીના પૈસા આપી દે!”
મારાથી પૂછાઈ ગયું, “કેટલી ઉધારી છે?”
“તું આમાં ન પડ” કહીને એ સૂઈ ગયા.
હું વિચારે ચડી, “પપ્પાજી અને ઉમંગભાઈ કેમ તમારાથી આટલા ત્રાસી ગયા હશે? અને તમારાથી ય વારે ઘડીએ થઈ જાય છે કંઈ એવું કે..”
હું આખી રાત ચાંદનીના પ્રકાશમાં તમારો ચહેરો જોતાં જોતાં વિચારતી રહી, માણસ પહેલાથી જ ખરાબ હોય? જન્મથી જ? કે પાછળથી થાય? તમે ક્યારથી ખરાબ થયા હશો?
સવારે તમે જાગ્યા ત્યારે હું ડાયરી લખતી હતી. તમે પૂછ્યું, “શું લખે છે? મારા કારનામા?”
જવાબ આપવાને બદલે સ્મિત કરીને મેં ડાયરી તમારી સામે ધરી દીધી. એમણે કહ્યું, “વાંચવાનો શોખ હોત તો શિક્ષક પર કંપાસ ફેંકીને ભાગી ન ગયો હોત ને!”
હું હસી પડી મેં કહ્યું, “લગ્ન પછી પહેલીવાર તમે રમૂજ કરી.”
રમૂજ કરીને ય તમે હસતાં તો નહોતા જ, ઉપરથી મારી વાત સાંભળીને અચાનક તમારા મુખભાવ બદલાયા અને તમે બોલ્યા, “લગ્ન પછી નહીં, આજે તેર વરસ પછી પહેલીવાર રમૂજ કરી!”
મેં ડાયરી ખોલીની ગળું ખોંખાર્યું, “તમારે નથી વાંચવું પણ મારે સંભળાવવું જ છે” મેં કહ્યું.
તમે ગભરાયા, “આખી ડાયરી?”
મેં કહ્યું, “ના, માત્ર છેલ્લો ફકરો!”
અને મંજૂરીની રાહ જોયા વગર હું વાંચવા લાગી ગઈ “માણસ પહેલાથી જ ખરાબ હોય? જન્મથી જ? કે પાછળથી થાય? તમે ક્યારથી ખરાબ થયા હશો? કેલેન્ડરો ફેરવી ફેરવી સમયના વનમાં પાછળ પાછળ જાઉં તો એમાં કોઈ પડાવ કોઈ દિવસ તો એવો હશે, જ્યારે તમારો રેકર્ડ એકદમ ચોખ્ખો હોય!”
તમે સિગરેટ સળગાવી. મારી હાજરીમાં, અને તેય મારી મૂક સંમતિથી, કોઈ પહેલીવાર સિગરેટ પી રહ્યું હતું. તમે એક બે કશ લીધા, તમારી મુખરેખાઓ તંગ થઈ, પછી ખબર નહીં કેમ, તમે અચાનક સિગરેટ ઓલવી નાખી, “મારો રેકર્ડ? ચોખ્ખો ક્યારે હતો એમ? ખબર નહીં. પણ નવ વરસની ઉંમરે મેં પહેલી મારામારી ઉમંગભાઈ માટે કરી. ઉમંગભાઈ મારાથી સાત વરસ મોટા. ઉમંગભાઈને એક એના ક્લાસનો એક છોકરો કાયમ ચીડવતો. અને ઉમંગભાઈને રડાવતો. એટલે..”
હું હસી, “આપણાથી સાત વરસ મોટાભાઈનું ઉપરાણું આપણાથી ન લેવાય. એટલે, શરૂઆતથી જ મગજથી સુપર હીરો હતા તમે, એમ જ ને?” મેં મારાં સાયકોલોજીકલ તારણ બાંધવાના શરૂ કર્યા.
તમે બોલ્યા, “ના, હું ય ડરપોક હતો. મને ય મારા ક્લાસના છોકરા ચીડવતાં. પણ એ હું સહન કરી લેતો. પણ મોટાભાઈને કોઈ..”
તરત મેં સાયકોલોજીકલ તારણો બાંધવાના બંધ કર્યા અને માત્ર સાંભળવાનું શરૂ કર્યું. વડીલ, વકીલ કે જજ થયા વગર આ ‘માત્ર સાંભળવું’ બહુ મુશ્કેલ છે. પણ મેં પ્રયાસ કર્યો.
સદભાગ્યે તમે બોલવાનું બંધ ન કર્યું, “પપ્પા સતત ઉમંગ સાથે મારી સરખામણી કરતા. મને કાળા અક્ષરથી નફરત, તેથી પપ્પા મારા નબળા રિઝલ્ટથી કાયમ નારાજ રહેતા અને વારેઘડીએ દરેક વાતે પપ્પા ઉમંગનો દાખલો આપતા. ઉમંગની દરેક વાત પપ્પાને રાજી કરતી અને મારી દરેક વાત પપ્પાને નારાજ કરતી.”
“હું ત્રણેક દિવસથી જોતો હતો કે ઉમંગભાઈ પર ત્રાસ વધી ગયો છે, અને ઉમંગભાઈ ડાહ્યા છોકરાની જેમ પપ્પાને કે શિક્ષકને ફરિયાદ કરવાના નથી. મને થયું કે લાવ, ઉમંગભાઈનો પ્રોબ્લેમ હું સોલ્વ કરી આપું! કેવી મૂર્ખામી હતી! હું ચોથા ધોરણને સાડાત્રણ ફૂટનો પાતળો છોકરો અને ઉમંગભાઈને ચીડવનાર પોણા છ ફૂટનો છોકરો અગિયારમામાં ભણે. પણ આમ કરવાથી મને શાબાશી મળશે. એવા વિચારથી મારા શરીરમાં એવું ઝનૂન સવાર થયું કે એક હાથથી એ મોટા છોકરાને ગળે લટકી ગયો ને બીજા હાથે એના મોં પર મુક્કા માર્યા. વાગ્યું તો મને પણ હતું, પણ મારામારીમાં એના ચશ્મા ફૂટી ગયા. મને થયું કે મેં ઉમંગભાઈનો પ્રોબ્લેમ સોલ્વ કર્યો, એટલે મારી કદર થશે. પણ કાયમ ટ્રસ્ટીમંડળના સભ્ય તરીકે માનભેર સ્કૂલ જતા પપ્પાને એ દિવસે ચશ્મા તોડનાર તોફાની છોકરાના વાલી તરીકે સ્કૂલ જવું પડ્યું. મને હતું કે ઉમંગભાઈ બધી વાત કરીને મને સ્કૂલની સજા અને પપ્પાની ફિટકારમાંથી બચાવશે. પણ ઉમંગભાઈ તો કોઈની આગળ કંઈ બોલ્યા જ નહીં. જાણે કે એમને કોઈ ફરિયાદ જ નહોતી.”
“તમે ઉમંગભાઈને કહ્યું નહીં કંઈ?”
તમે કહ્યું, “શું કહું? એમ કહું કે તમને રાહત થાય એ માટે જ મેં મારામારી કરી? એમને ખબર નહોતી? અને જો મેં કંઈપણ કહ્યું હોત તો એમણે એમ જ કહ્યું હોત, “પણ આમ કોઈના ચશ્મા ન તોડાય!”
તમે શ્વાસ લેવા અટક્યા. સિગરેટ સામે જોયું. હાથથી ઠેસી મારી પેકેટ જરા દૂર ખસેડ્યું.
“બાળપણમાં આવી ફરિયાદો તો આપણા બધાની હોય,” મેં એવી રીતે કહ્યું જાણે મેં પણ કોઈના ચશ્મા તોડ્યા હોય! મને યાદ આવ્યું કે મારી સ્કૂલમાં ય એવી ઘણી છોકરી હતી, જેને ગળે લટકી મોં પર મુક્કો માર્યો હોત તો મજા પડી જાત. મેં વિરામ પૂરો કરતાં કહ્યું, “આ કોઈ મોટો ગુનો નથી.”
એ હસ્યા, “ આ વાતના ત્રણ વરસ પછી મેં એક શિક્ષક પર કંપાસ છુટ્ટો ફેંક્યો. કેમ કે એ દેશી ભાષામાં એવું બોલ્યા હતા કે મારા પપ્પાને કોઈ વિધવા સાથે આડો સંબંધ છે. પપ્પા મને પૂછીને થાક્યા, કે કંપાસ કેમ ફેંક્યું? પણ હું કેવી રીતે કહું કે બાર વરસને ઉમ્મરે આડો સંબંધ એટલે શું તેની મને સમજ પડવા માંડી હતી..” સહેજ અટકી તમે કહ્યું, “ત્યારથી સ્કૂલ છૂટી તે છૂટી.”
ડોક્ટર રાઉંડ પર આવ્યા અને આપણી વાત બહુ મહત્વના વળાંકે અટકી. ડોક્ટરની નજર ન પડે એ માટે મેં સિગરેટનું પડીકું મારી સાડીના પાલવ નીચે સંતાડ્યું. તમે એ જોયું અને આછું મલકાયા. પહેલીવાર.
(ક્રમશ:)
