ક્રાંતિકારી કદમ
જૈફ વયે પહોંચેલ પાટણકર આ શહેરમાં એકલા રહેતા હતા. તેમનો એકમાત્ર પુત્ર અમેરિકા ભણવા ગયો અને ત્યાંની એક કંપનીમાં નોકરી મળી. આ પછી તેણે ત્યાંની એક છોકરી સાથે લગ્ન કરીને ત્યાં જ સ્થાયી થયો. પાટણકરે પુત્રને ભારતમાં રહેવાની સલાહ આપી પણ તેણે એમ કહીને નકારી કાઢ્યું કે પિતાજી, ભારતમાં નોકરીનો કોઈ અવકાશ નથી. પછી પાટણકરે આગળ કહેવું યોગ્ય ન માન્યું. તેને તેની હાલત પર છોડી દીધો. એકમાત્ર તેમની દીકરી સ્વેજલ પરિણીત જીવન જીવી રહી છે. પાટણકર પોતે પાંચ વર્ષ પહેલા સરકારમાં ફરજ બજાવી ઉચ્ચ પદ પરથી નિવૃત્ત થયા હતા અને ઇંદોર શહેરમાં નાનું ઘર ખરીદીને ત્યાં સ્થાયી થયા હતા.
તેમની પત્ની પદમાનું દસ વર્ષ પહેલા અવસાન થયું હતું, ત્યારથી તેઓ એકલા હતાં. એકવાર નિવૃત્તિ પછી પુત્ર તેમને અમેરિકા લઈ ગયો. વિઝા બે મહિના માટે હતા. પરંતુ કંટાળીને તે પંદર દિવસમાં તેઓ પરત આવી ગયા હતાં.
નિવૃત્તિ બાદ તેમણે ઘરમાં રસોઇ બનાવવાનું કામ જાતે કરતા હતાં. પરંતુ ત્રણ વર્ષમાં તે તેનાથી કંટાળી ગયો.
જ્યારે તે આ કામથી થાકવા લાગ્યા, ત્યારે તેણે વિચાર્યું કે શા માટે કોઈ રસોઇ માટે બહેનને નોકરી રાખું. એક દિવસ તેણે પાડોશી પ્રભાકરને કહ્યું, "ભાઈ, હવે હું રસોડામાં રસોઈ કરવાનું કામ નથી કરી શકતો."
જો એમ ન થાય તો તમારા પુત્ર સાથે અમેરિકા જાવ. તે ફોન કરી રહ્યો છે.
"મેં કેટલી વાર આપને કહ્યું છે કે મારે અહીં જ જીવવું અને મરવું છે."
“ઠીક છે, જો એમ હોય તો તું લગ્ન કેમ નથી કરી લે…” પ્રભાકરે આ સલાહ આપી ત્યારે તેણે ગુસ્સામાં કહ્યું, “શું વાત કરો છો, હવે મારે આ ઉંમરે લગ્ન કરી લેવા જોઈએ ? લોકો શું કહેશે?"
"અરે, લોકો શું કહેશે, મેં અખબારમાં વાંચ્યું છે કે છે દાયકા વટાવી ચુકેલ એક વ્યક્તિએ એક યુવાન છોકરી સાથે લગ્ન કર્યા."
હા કઢી હશે, ચાલો કરીએ.
"તો પછી તમે પણ કેમ નથી કરતા ?" આમ પણ દીકરાએ હવે અમેરિકાથી આવવાનું બંધ કરી દીધું છે, વૃદ્ધાવસ્થાનો સહારો કોણ બનશે ? તેથી જ હું કહું છું કે લગ્ન કરી લે.
"બસ રહેવા દો, મને એક એવા બેન શોધી આપો સવારે ઘરે આવી રસોઇ અને ઘરનું થોડુંઘણું કામ કરી," પાટણકરે વાત અધવચ્ચે જ કાપી નાખીને પોતાની વાત રાખી. પછી પ્રભાકરે ખાતરી આપી.
દિવસ તો મિત્રો સાથે પસાર થતો, પણ રાત્રે તેને પત્નીની સતાવતી હતી. દરમિયાન, પ્રભાકરે પીસ્તાલીસ વર્ષની વિધવા સરોજબેનનેતેમને ઘરે કામ કરવા માટે મળી ગયા. તે બે પુત્રો અને એક પુત્રીની માતા હતા. પુત્ર અને પુત્રીના લગ્ન કરાવ્યા બાદ તે ઘર-પરિવાર વગેરેથી મુક્ત થઈ ગઈ હતી. સાસુ-વહુ વચ્ચે મનમેળાપ ન થતાં બંને દીકરાઓ અલગ થયા.
સરોજબેન એકલા રહેતા હતા અને બીજાના ઘરોમાં કામકાજ કરીને પોતાનું ગુજરાન ચલાવતા. સરોજ ચોક્કસપણે આધેડ વયની હતી પણ હજુ પહેલી નજરે જોતાં શરીર ત્રીસ-પાત્રીસ વર્ષની આસપાસ દેખાય. નમણીનાર, ગોરું શરીર પાટણકર માટે આકર્ષણ બન્યું હતું. સરોજના ચહેરામાં તે પોતાની પદમાના ચહેરાને જોતા હતાં. જ્યાં સુધી સરોજ ઘરમાં રહે ત્યાં સુધી તેણી તેમનામાં ઉત્તેજના પેદા કરતી. સરોજ પણ રોટલી વણતી વખતે, સાફ કરતી વખતે, વાસણ ધોતી વખતે, તેની પહેરેલ સાડીને તેના ઘૂંટણ સુધી ખોસતી હતી, જેથી તેનું પગ શરીર સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાતા, જેથી પાટણકરના હ્દયમાં ઉત્તેજના ઉત્પન્ન થતી. તે અવશ્ય સરોજને તેમની ઝીણી તિતીક્ષ્ણ નજરથી જોઇ લેતા હતાં. સરોજને પણ લાગતું હતું કે પાટણકર તેના શરીરના અંગો નીરખી રહ્યા હતા.
મતલબ બંને બાજુથી એકબીજા માટે ઉત્તેજના શરૂ થઈ ગઈ હતી, પરંતુ પહેલ કોણે કરવી જોઈએ... તેઓએ એ પણ જોયું કે તે હંમેશા તેના કામના સમયના કપડાં અલગ રાખતી હતી અને કામ પછી સારા અને સ્વચ્છ કપડાં પહેરતી હતી.
સરોજે પાટણકરના ઘરે લગભગ ત્રણેક મહિના કામ કર્યું. પરંતુ આ ત્રણ મહિનામાં બંને વચ્ચે ઘણી ઉત્તેજનાઓના ઉમળકા ઉભળ્યા. પરંતું બંને પોતપોતાની મર્યાદામાં રહ્યા. પછી એક દિવસ સરોજે પોતે પૂછ્યું, "સાહેબ, જ્યારથી હું કામ પર આવી છું, મેં તમને ઘણી વખત મેડમના ફોટાની સામે ઊભેલા જોયા છે."
"સાચું કહું સરોજ, મને તારા ચહેરામાં જ મારી પદમા દેખાય છે."
“તો પછી મને તમારી મેડમ તરીકે સ્વીકારો,” જ્યારે સરોજે આમ કહ્યું ત્યારે પાટણકરે તેનો હાથ પકડીને કહ્યું, “એટલે કે, બંને બાજુથી ઉમંગની લહેર ઔર પ્રસરી...”
“તો સાહેબ, આજે આ ઉમંગને અમલમાં મુકીએ,” સરોજે ખુલ્લું આમંત્રણ આપ્યું હવે જે કાંઇ કરવાનું હતું કે પાટણકરને કરવાનું હતું. તે સરોજને હાથ પકડીને તેમના બેડરૂમમાં લઈ ગયા. બંનેએ ઘણા વર્ષોની અતૃપ્ત તરસ છીપાવી. જેમને જાણે સરોજમાં અત્તરની સોડમ જોવા મળી. તે સામાન્ય કામ કરતી બહેનની કંઇક અલગ હતી. પછી શું, બંને વચ્ચે શરમની દીવાલ તુટી ગઈ. હવે જ્યારે પણ સરોજ આવતી ત્યારે તે તેને બેડરૂમમાં લઈ જતી અને થીજવીને તેની તરસ છીપાવતા. આ ખેલ ઘણા દિવસો સુધી ચાલ્યો. પણ તેની અંદર એવો ડર પણ હતો કે કદાચ સમાજના લોકો તેમની તરફ આંગળી ચીંધશે.
આ ડર તેમની અંદર બેઠો હતો કે તેઓ સરોજ સાથે જે પણ કરી રહ્યા છે તે ખોટું કરી રહ્યા છે. સરોજ દલીત વર્ગની હતી, તેની બદનામી થશે તો અસર નહીં થાય. પરંતુ તેઓ ઉચ્ચ વર્ગના હતા.
તેઓ વિચારતા હતા કે કોલોનીના લોકોને શંકા હોવી જોઈએ કે તેમની વચ્ચે અનૈતિક સંબંધો ચાલી રહ્યા છે. મારે સરોજ સાથે લગ્ન કરવું જોઈએ કે તેને ઉપપત્ની તરીકે રાખવી જોઈએ? સરોજ તેમના એકલવાયા જીવનમાં પદમાની જરૂરિયાત ચોક્કસ પૂરી કરી રહી હતી, પણ આ બધું ક્યાં સુધી ચાલશે ?
એક દિવસ લક્ષ્મીએ કહ્યું, "સાહેબ, આવું ક્યાં સુધી ચાલશે ?"
"કેમ તું શું કહેવા માંગે છે સરોજ ?" પાટણકરે પૂછ્યું.
“આપણે ક્યાં સુધી બેડરૂમનો આનંદ છુપાઈને લેતાં રહીશું ?” સરોજે આમ કહ્યું ત્યારે પાટણકરે કહ્યું, “તું કહે એમ કરીએ સરોજ.”
“તો પછી આપણે લગ્ન કેમ ન કરીએ ?” સરોજે આટલું કહ્યું ત્યારે પાટણકર વિચારવા મજબૂર થઈ ગયા. સરોજનો પ્રસ્તાવ સારો હતો. પરંતુ તે દલીત વર્ગની હતી.
“સર, જ્યારે તમે મને તમારી જીવનસાથીની જેમ બનાવી ત્યારે તમે એવું નહોતું વિચાર્યું કે હું એક દલીત વર્ગની સ્ત્રી છું,” આ કટાક્ષ કરતાં લક્ષ્મીની આંખો પહોળી થઈ ગઈ.
સરોજે કહ્યું, “સાહેબ, સ્ત્રી સાથે આવું જ થાય છે. દરેક વ્યક્તિ તેના શરીર સાથે રમવા માંગતો હોય છે. પરંતુ કોઈ તેને દત્તક લેવા માંગતું નથી કે તે મૌન હતા,” સરોજનું આ વાક્ય સમગ્ર પુરુષ જાતિને પડકાર રૂપ હતું.
મતલબ એ થયો હતો કે સરોજ પોતાને સમર્પિત કરીને હવે વ્યાજ સહિત રકમ વસૂલવા માંગતી હતી. પાટણકરે આ સમયે તુરત સરોજને તેની વાતનો કોઈ જવાબ ન આપ્યો. લક્ષ્મીએ ફરી કહ્યું, "સાહેબ, તમે જવાબ ન આપ્યો ?"
“મને વિચારવા દો,” પાટણકરે આટલું કહ્યું ત્યારે સરોજે ફરી કહ્યું, “હવે આમાં શું વિચારવું ? તમે એકલા છો, હું પણ એકલી છું. તમારો પુત્ર વિદેશમાં નોકરી કરે છે. હવે મને મારા બે પુત્રો પાસેથી કોઈ આશા નથી. હા, હું ચોક્કસપણે એક દલીત વર્ગની સ્ત્રી છું અને ઓછું ભણેલી છું. પણ હું તમને ખાતરી આપું છું કે હું મેડમની બધી ખામીઓ પૂરી કરતી રહીશ.
“ઠીક છે સરોજ, હું તારી સાથે લગ્ન કરવા તૈયાર છું,” પાટણકરે સંમતિ આપતાં સરોજે ખુશીથી કહ્યું, “સાચું સાહેબ, આપણે ક્યારે લગ્ન કરીશું ?”
“જુઓ સરોજ, આપણે સાદી વિધિથી લગ્ન કરીશું,” સરોજે તેના નિવેદનનો જવાબ આપ્યો નહિ. તે રાજીખુશીથી ચાલી ગઇ પણ પાટણકરે હા કહીને તેમને ઘણો પસ્તાવો થતો હતો. તેમણે નિર્ણય કેવી રીતે લીધો તે પોતે સમજી શકતા ન હતા ? સમાજ તેમના મોં પર થૂંકશે… તેમના વિશે ખરાબ બોલશે. અહીં સંઘર્ષ ઉચ્ચ અને દલીત જાતિ વચ્ચે હતો, પરંતુ આ બધું વિચારતા પહેલા લક્ષ્મીના શરીર સાથે કેમ રમત રમ્યા ? તે સમયે તેમને ખ્યાલ નહોતો. તેઓ આગળ વિચારી શકતા ન હતા.
ત્યારે એકાએક પ્રભાકર આવીને બોલ્યો, "પાટણકર, તમે કયા વિચારમાં મગ્ન છો ?"
"હું મુશ્કેલીમાં છું, ભાઈ."
"મુશ્કેલી... શું તકલીફ?"
"મેં સરોજને તેની સાથે લગ્ન કરવાનું વચન આપ્યું છે."
અરે આ તો ખૂબ જ સારી વાત છે. કોઈપણ રીતે, સરોજ તેના કામની બાબતમાં સાચી પડી છે," પ્રભાકરે સમર્થનમાં કહ્યું, "લગ્ન કરો. તે પત્ની તરીકે પણ સ્વપ્ના સાકાર થશે.
"અરે પ્રભાકર, તું પણ આમ જ કહી રહેલ છો."
"તમે શું કહેવા માગો છો તે હું સમજું છું," પ્રભાકરે વાતચીતમાં વિક્ષેપ પાડતા કહ્યું, "તમે કહેવા માંગો છો કે સરોજ દલીત જાતિની છે. પરંતુ જ્યારે તમે લગ્ન કરશો ત્યારે તમે એક નવો આદર્શ સ્થાપિત કરશો. સમાજમાં નવો સંદેશ જશે. તમે ક્યારે લગ્ન કરો છો ?"
"બસ એક સાદા સમારંભમાં કરો ?"
જ્યારે પાટણકરે મંજૂરી આપી, ત્યારે કોલોનીના તમામ રહેવાસીઓને ખબર પડી કે પાટણકરના લગ્ન કામવાળા સરોજબહેન સાથે થવાના છે. જેના કારણે વસાહતના રહીશો ખુશ હતા કારણ કે બંનેની વૃદ્ધાવસ્થા એકબીજાના સહયોગથી દૂર થશે. પરંતુ કેટલાક લોકોનું માનવું હતું કે પાટણકર સાથે લગ્ન કર્યા પછી સરોજ તેમની સંપત્તિ લઈને ભાગી ના જાય કે સારું. આ કામવાળા લોકોને તેમના વિચાર બદલવામાં કેટલો સમય લાગે ?
છેવટે નક્કી દિવસે લગ્નની તારીખ નક્કી થઈ. આ લગ્નમાં પ્રભાકરની સાથે કોલોનીના અન્ય લોકોએ પણ પૂરો સહકાર આપ્યો હતો. બંનેના લગ્ન થઈ ગયા. બધા જ બંનેને અભિનંદન આપી રહ્યા હતા, ખાસ કરીને પાટણકરના આ ક્રાંતિકારી પગલાને કારણે વિશેષ અભિનંદન મળી રહ્યા હતા. આ લગ્નમાં છોકરો અમેરિકાથી આવ્યો ન હતો, પરંતુ દીકરી નિશા આ લગ્નમાં ચોક્કસ ભાગ લઇ રહી હતી. તેની નવી માતા મળતાં તે ખુશ હતી. સરોજ ઘરમાં રસોઇ કામ કરતી હતી તેનું પણ તેને કોઈ દુ:ખ ન હતું.
ઝરીવાળી સાથે નવી સાડી પહેરીને સરોજ મેકઅપમાં સારી દેખાવડી ગણાય કેવી સ્ત્રીઓને પણ માત આપતી દેખાઇ રહી હતી. તે સમૃદ્ધ મહિલાઓની રીતો પણ જાણતો હતો કારણ કે તેણે વર્ષો સુધી તેમની સાથે કામ કર્યું હતું. અંતે જૈફ વયે પહોંચેલ એક યુગલ બાકીની જીંદગી ના દિવસો આનંદમયરીતે ગુજારવા બધાના સહકારે ચાર ચાંદ લગાવ્યા હતાં……
DIPAK CHITNIS dchitnis3@gmail.com
