અતિ લોભ પાપનું મૂળ
પંડીતજી તેમના નિત્ય ક્રમાનુસાર મુજબની પૂજામાંથી હમણાં જ ઉઠ્યાં હતા અને ત્યાં જ તેમને સમાચાર મળ્યા કે ઠાકુરની માતાનું નિધન થયું છે. સમાચાર સાંભળીને અચાનક તેના ચમકતા ગાલ લાલ લાલ થઈ ગયા. હોઠ પર પણ સ્મિત ઉભરાયું. પત્ની પાસે જ ઉભી હતી. તેણે હસીને તેને પૂછ્યું, "અરે સાંભળો, ઠાકુરની માતા હવે નથી રહ્યા, મને સારી તક મળી છે. તમને શું જોઈએ છે તે કહો, પછી એમ ન કહેતા કે મારી એક ઇચ્છા અધૂરી રહી ગઈ છે.
પત્ની પણ ખુશીથી બંગડી, સાડી જેવી અગણિત ઈચ્છાઓ કહેવા લાગી પણ પંડીતજી ઉતાવળમાં હતા એટલે ઠાકુરની હવેલી તરફ દોડ્યા. રસ્તામાં તેઓએ પૂછપરછ પણ કરી કે ક્યારે અને કેવી રીતે થયું. તેઓ હવેલી પહોંચ્યા ત્યાં સુધીમાં તો ત્યાં ભારે ભીડ એકઠી થઈ ગઈ હતી. તેમણે તેમના વિલંબ માટે ઊંડો ખેદ વ્યક્ત કર્યો. ત્યાં, એક ડઝન બીજા પંડીતો તેમની સમક્ષ તેમની હાજર થઇ ચૂક્યા હતાં. જો કે ઠાકુર તેમના જજ હતા, પરંતુ કોણ તક ગુમાવે છે. આ સમયે હવેલીમાં પણ ગરુડ, કાગડા, ગીધની જેમ મૃતદેહ પર પડે છે તેવો જ નજારો જોવા મળ્યો હતો.
ઠાકુરન માતા લગભગ ૮૫-૮૭ વર્ષના હશે. સંપૂર્ણ પરિવાર, આદરણીય, શ્રીમંત પરિવાર, તે પોતે સમાજમાં ઘણો દરજ્જો ધરાવતો હતો. ઠીક છે, કોઈ સમય બગાડ્યા વિના, પંડીતજીએ સ્ટેન્ડ લીધું અને ઠાકુરના મોટા પુત્ર અજયસિંહને મળ્યા. કુર્તાના ખિસ્સામાંથી પંચાંગ કાઢ્યું. "માતાનુંઅવસાન ક્યારે કેટલા વાગે થયું?"
જ્યારે અજયસિંહે સવારનો સમય જણાવ્યો ત્યારે પંડીતજીએ તીણી ચીસ પાડીને કહ્યું, "આ પરિવાર માટે શુભકામના" પણ તેમના ચહેરા પર તો ચિંતા અને ગભરાટના ભાવ સ્પષ્ટ દેખાતા હતા. ઠાકુરનો આખો પરિવાર આશ્ચર્યથી પંડીતજી સામે જોવા લાગ્યો. પંડીતજી ખુશીમાં બોલતાં હોય એમ બોલતા ગયા, “દીકરા, ખરાબ ના લાગે પણ તારા ઘરમાં આટલું મોટું અપશુકન થયું છે. પંચક, અમાસ અને શનિવારના દિવસે અચાનક બ્રહ્મમુહૂર્તમાં દેહ ત્યાગ કર્યો. આ સારી નિશાની નથી."
અજયસિંહે ડરતાં ડરતાં પૂછ્યું, "શું કરું પંડીતજી ?"
કંઈક વિચારતાં પંડીતજીએ ગંભીર અવાજમાં કહ્યું, અગ્નિસંસ્કાર શાસ્ત્રોક્ત રીતે પ્રમાણે કરવા પડશે, નહીં તો ખોઇ મોટી દુર્ઘટના સર્જન થવાના એંધાણ પણ બની શકે છે.
ઠાકુરનો આખો પરિવાર પંડીતજીને હા કહેવા લાગ્યો. પોતાનો સિક્કો જામી ગયેલો જોઈને પંડીતજીએ પોતાની આસપાસ ઉભેલા બીજા પંડાઓ તરફ નજર કરી. તરત જ બધાએ તેમની વાતને સમર્થન આપ્યું. થોડીવાર માટે વાતાવરણમાં ભય અને નીરવતા શાંતિ છવાઈ ગઈ. અજયસિંહ તરત જ સંમત થયા અને અગ્નિસંસ્કારની સમગ્ર જવાબદારી પંડીત દીનદયાલને સોંપી દીધી. દીનદયાલના વડપણમાં હવે બીજા નાના-મોટા પંડીતોની આખી ટુકડીએ સમારોહની તૈયારી શરૂ કરી. વૈકુંઠમાં પહોંચાડવાના નામે ચંદનનું લાકડું, દેશી ઘી, પૂજા સામગ્રી, આખા એકાવન હજાર રૂપિયા પડાવી લીધા હતા. સામાન લેવા ગયેલા શિષ્યોને દીનદયાલે પહેલેથી જ સંકેત આપ્યો હતો કે દેશી ઘીનાં બો ડબ્બાતેમના ઘરે પહેલાં પહોંચવા જોઈએ. આમપણ ત્યાં માલ સંભાળવાનો કે ગણવાનો સમય કોની પાસે હતો ?
જ્યારે ઠાકુરની માતાના મૃતદેહને વૈકુંઠ પર પહોંચાડવાનો સમય આવ્યો ત્યારે તેમના પરિવારની મહિલાઓએ તેમના ઘરેણાં કાઢવાનું શરૂ કર્યું. દીનદયાલે તરત જ અટકાવ્યા, "અરે, તમારા કુટુંબની પરંપરા અને સ્થિતિનું થોડું ધ્યાન મલાજો રાખજો. શું તમે તમારી માતાને આ રીતે વિદાય આપશો ? શાસ્ત્રોમાં એવો નિયમ છે કે સોનાના આભૂષણ વિના અંતિમ સંસ્કાર શક્ય નથી. એમને આ રીતે મોક્ષ કેવી રીતે મળશે ?
મોટી વહુએ પૂછ્યું, "તો પછી આ દાગીનાનું શું થશે ?"
પંડીતજીએ યોગ્ય સમયે ગરમ લોખંડ પર પ્રહાર કરતાં કહ્યું, “બહેન, આ ઝવેરાત ધાર્મિક વિધિ કરનારા પંડીતોને મળે છે. તો જ માતાનો ઉદ્ધાર શક્ય બનશે.
પરંતુ મોંઘવારીના સમયમાં ઠાકોરનો પરિવાર આવા કિંમતી ઘરેણાં છોડવા તૈયાર ન હતો. દલીલો ચાલુ રહી અને અંતે વાટાઘાટો પછી ચેન, રીંગ, ટોપ્સ અને પેઝેબ પર વાત થઈ. પંડીતની આંખો ચકોરમકોર ચારેબાજુ જોઇને ચમકવા લાગી. મનમાં વિચારતાં હતાં હવે મારું મન ખુશ થઈ ગયું. છેવટે, સમય આવી ગયો હતો જ્યારે તેઓએ તેમની દાવ લગાવી દીધો હતો.
વાસ્તવમાં, છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં આ ઠાકોરોએ તેમની દુકાનમાંથી ચોરી કરવાનું બંધ કરી દીધું હતું. ઘરની માતા સાથે જે બન્યું તે એક નાની ઘટના પર પંડિતોનો વિવાદ હતો કે એક મહિલા હોવા છતાં, તેણે એક મહાન ક્રાંતિકારી પ્રતિકાર કર્યો. પૂજારીઓ માટે ઘરના દરવાજા બંધ કરી દેવામાં આવ્યા અને પૂજાના નામે થતી લૂંટને કડકાઈથી અટકાવી.
આ જૂથના દિવસો કેટલા ખરાબ હતા ? આજીજી કરવા, માફી માંગવા છતાં પણ માતાનું હૃદય પરસેવો ન નીકળ્યો. પણપંડીતજીને લાગ્યું કે હવે સંજોગવશાત લક્ષ્મી પોતે શેડ ફાડીને તેમના ઘરે આવવાની છે. હવે વિડંબના એ હતી કે ઠાકોરનો આખો પરિવાર પંડીતો સમક્ષ લાચાર હતો. આનું કારણ માનવ મનમાં આદર કરતાં મૃત્યુ પ્રત્યેનો સ્વાભાવિક ડર હતો.
જો કે અગ્નિસંસ્કારનું કામ પતાવી દેવામાં આવ્યું હતું. શહેરના પંડીતોએ ઘણી કમાણી કરી. ખરી મજાની વાત એ હતી કે રોજેરોજ પોતપોતાની વચ્ચે લડતા પંડીતોએ આ ઘટના પર કામચલાઉ એકતા સ્થાપેલ હતી. કોઈપણ રીતે, સામૂહિક હિત માટે વિરોધીઓ વચ્ચે એકતા પણ નવી વાત નહોતી. અગ્નિસંસ્કાર પછી તેરમા અને સત્તરમા દિવસ સુધી ઠાકોરની હવેલી પર સૌનો મેળાવડો રહ્યો. પંડીતજી અને તેમના મંડળે સવારથી સાંજ સુધી હવેલીમાં તેમની સેવાઓ આપવાનું શરૂ કર્યું. આખો દિવસ પ્રવચન, કીર્તન, શાસ્ત્રોનું વાંચન ચાલતું હતું. દીનદયાલેઆ સમયગાળા દરમિયાન 'જીવાત્મા'ના ઉદ્ધાર માટે મૃતકના પરિવાર દ્વારા શું કરવું જોઈએ તે ખૂબ જ સુંદર રીતે શ્રોતાઓને સમજાવવાનો શ્રેષ્ઠ પ્રયાસ કર્યો. ઠાકોરનો આખો પરિવાર આ પ્રસંગથી મળેલા સંતોષથી સ્તબ્ધ હતો. ઠકરાણીને મોક્ષ નહીં મળે એ અંગે હવે તેમના મનમાં કોઈ શંકા રહી નહીં. હવેલીની તિજોરીઓ ખુલી ગઈ અને આવા લોકોમાં મલાઈ ચાટવાની સ્પર્ધા ચાલી. તેરમાની તૈયારીઓ પૂરજોશમાં ચાલી રહી હતી. આ સાથે દીનદયાલ અર્ધ-વર્ષ અને વર્ષગાંઠની વિધિઓનું સમાધાન કરવા માંગતા હતા. આમાં શાણપણ છે કે સંવેદનાઓ યોગ્ય સમયે 'રોકડી' હોવી જોઈએ. કદાચ દીનદયાલનો આ હેતુ હતો.
રાત્રીનો સમય હતો. દીનદયાલ ખાટલા પર આડા પડ્યા હતા. નજીકમાં બેઠેલી અર્ધાંગિની એમને સમજાવી રહી હતી, ‘સાંભળો, જો તમે સમજાવી શકો કે સમજાઇને તમારે તમારા માટે પણ એકાદ ગરમ કોટ મંગાવી લેજો. નાના દીકરાની શોભાયાત્રામાં તમે પણ કોટ બહુ પહેરશો. બીજું, આપણો બબલુ ક્યારથી બાઇક લેવાનું કહે છે, પછી મારું પણ…” આવી વાતો સાંભળીને દીનદયાલના ચહેરા પરનું સ્મિત ઊંડું થઈ ગયું.
બીજા દિવસે સવારે, તે હવેલીમાં જતાની સાથે જ દીનદયાલે તેરમા દિવસની વિધી અને દાનની યાદી અજયસિંહને સોંપી દીધી. પંડીત દીનદયાલની નજરમાં યાદી ટૂંકી હતી પણ તેમાં ઘણું બધું હતું. એકાવન બ્રાહ્મણો માટે ભોજન સમારંભ, કપડાં, દક્ષિણા તરીકે બ્રાહ્મણ દીઠ રૂ. ૧૧૦૦/-ના સૂચન ઉપરાંત કપડાં અને ઘરેણાં સહિતની તમામ ઘરવપરાશની ચીજવસ્તુઓ જેમ કે ગાદલા, રજાઇ, પલંગ, વાસણો વગેરે લખવામાં આવ્યા હતા. પરંતુ યાદીમાં હોટ કોટ અને બાઇકની માંગ જોઈને અજયસિંહનું માથું ભમી ગયું. તેમનું મગજ બધુ જોઇ એવું ભમી ગયું કે, લાલચોર ગુસ્સામાં પંડીતને બાવળેથી પકડીને ઉઠાડી હવેલીએથી બહારનો રસ્તો બતાવી દીધો. ઘરના બીજાં તેઓને શાંત રહેવા મથતાં રહ્યા. કોઇનું કાંઇ ધ્યાને ન લઇ જેમણે બીજા ગામમાંથી પંડીતને બોલાવીને બાકીની બધી વિધી પૂરી કરી.
દીનદયાલ ની સ્થિતિ લોભે લક્ષણ જાય તેવી થઇ ગઇ. ગામમાં કોઇ જેમને બોલાવ્યાં બંધ થઇ ના છુટકે જેમણે બીજે ગામ રહેવા જવું પડ્યું.
dchitnis3@gmail.co .
