ડો. વિક્રમ સારાભાઇ
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ગુજરાત રાજયના પનોતા પુત્ર અને જેઓએ દુનિયાભરમાં મહાન ભૌતિકશાસ્ત્રી અને ખગોળશાસ્ત્રી તરીકે ભારતનું નામ વિશ્વભરમાં ગુંજતું કર્યુ એવા વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ (૧૨ ઓગસ્ટ ૧૯૧૯ - ૩૦ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧) જેઓનો આજે તા. ૧૨/૮/ ના રોજ જન્મદિવસ છે, અને તેઓને કોટી કોટી વંદન કરતાં આ લેખ સમર્પણ કરું છું.
ડો. વિક્રમ સારાભાઇનો જન્મ જન્મ તારીખ ૧૨ ઓગસ્ટ ૧૯૧૯ (મંગળવાર) જન્મસ્થળ અમદાવાદ, ભારત મૃત્યુ તારીખ ૩૦ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧ મૃત્યુનું સ્થળ હેલ્સિયન કેસલ, કોવલમ, તિરુવનંતપુરમ, કેરળ, ખાતે થયેલ હતું. તેમનું સાચું નામ તેઓનું પૂરું નામ વિક્રમ અંબાલાલ સારાભાઈ હતું. તેઓના અંતિમ સંસ્કાર અમદાવાદ ખાતે કરવામાં આવેલ હતાઇ મૃત્યુ સમયે તેમની ઉંમર ૫૨ વર્ષ હતી. તેઓ ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા , ભારતીય વિજ્ઞાનના પુનરુજ્જીવન મેન વ્યવસાય(ઓ) કોસ્મિક રે સાયન્ટિસ્ટ, એસ્ટ્રોફિઝિસિસ્ટ, ઇન્ડસ્ટ્રીયાલિસ્ટ 1962માં ઈન્ડિયન નેશનલ કમિટી ફોર સ્પેસ રિસર્ચ (INCOSPAR) ની સ્થાપના કરવા માટે પ્રખ્યાત (જેને 1969માં ઈન્ડિયન સ્પેસ રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ISRO) દ્વારા દૂર કરવામાં આવી હતી)
તેઓની કારકિર્દી સ્થપાયેલી સંસ્થાઓ
• ભૌતિક સંશોધન પ્રયોગશાળા (PRL), અમદાવાદ (૧૯૪૭)
• અમદાવાદ ટેક્સટાઈલ ઈન્ડસ્ટ્રીઝ રિસર્ચ એસોસિએશન (ATIRA) (૧૯૪૭)
• દર્પણ એકેડેમી ઓફ પરફોર્મિંગ આર્ટ (૧૯૪૯)
• ઈન્ડિયન ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેનેજમેન્ટ (IIM), અમદાવાદ (૧૯૬૧)
• ઈન્ડિયન નેશનલ કમિટી ફોર સ્પેસ રિસર્ચ (INCOSPAR) (૧૯૬૨) (જેને 1969માં ઈન્ડિયન સ્પેસ
રિસર્ચ ઓર્ગેનાઈઝેશન (ISRO) દ્વારા દૂર કરવામાં આવી હતી)
• વિક્રમ સારાભાઈ સ્પેસ સેન્ટર, તિરુવનંતપુરમ (૧૯૬૨)
• થુમ્બા ઇક્વેટોરિયલ રોકેટ લોન્ચિંગ સ્ટેશન (TERLS) (૧૯૬૩)
• સ્પેસ એપ્લિકેશન સેન્ટર, અમદાવાદ (૧૯૭૨)
• કોમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટર (પાછળથી વિક્રમ એ. સારાભાઈ કોમ્યુનિટી સાયન્સ સેન્ટર (VASCSC),
અમદાવાદ તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું હોદ્દો સંભાળ્યો • ભૌતિકશાસ્ત્ર વિભાગના પ્રમુખ,
ભારતીય વિજ્ઞાન કોંગ્રેસ (૧૯૬૨)
• I.A.E.A.ની જનરલ કોન્ફરન્સના પ્રમુખ, વિયેના (૧૯૭૦)
• ભારતના એટોમિક એનર્જી કમિશનના અધ્યક્ષ (૧૯૬૬-૧૯૭૧)
• વાઇસ-પ્રેસિડેન્ટ, 'પરમાણુ ઊર્જાના શાંતિપૂર્ણ ઉપયોગો' (૧૯૭૧) પર યુએનની ચોથી પરિષદ
• સ્થાપક અને અધ્યક્ષ (૧૯૬૩-૧૯૭૧), સ્પેસ એપ્લિકેશન સેન્ટર પુરસ્કારો, સન્માનો, સિદ્ધિઓ •
શાંતિ સ્વરૂપ ભટનાગર એવોર્ડ (૧૯૬૨)
• ઈન્ટરનેશનલ એસ્ટ્રોનોમિકલ યુનિયને ૧૯૭૩ માં એક ચંદ્ર ક્રેટર, બેસેલ એનું નામ બદલીને
સારાભાઈ ક્રેટર રાખ્યું.
જેમણે અવકાશ સંશોધનની શરૂઆત કરી અને ભારતમાં પરમાણુ શક્તિ વિકસાવવામાં મદદ કરી. તેમને ૧૯૬૬ માં પદ્મ ભૂષણ અને ૧૯૭૨ માં પદ્મ વિભૂષણ (મરણોત્તર) થી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા. તેમને આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તરે ભારતીય અવકાશ કાર્યક્રમના પિતા તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
અંબાલાલ સારાભાઈના પુત્ર, તેઓ ભારતના પ્રખ્યાત સારાભાઈ પરિવારમાંથી આવ્યા હતા જેઓ ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળ માટે પ્રતિબદ્ધ મુખ્ય ઉદ્યોગપતિ હતા. વિક્રમ સારાભાઈએ ૧૯૪૨ માં ક્લાસિકલ ડાન્સર મૃણાલિની સાથે લગ્ન કર્યા. આ દંપતીને બે બાળકો હતા. તેમની પુત્રી મલ્લિકાએ અભિનેત્રી અને કાર્યકર તરીકે ઘણી સારી નામના મેળવી, અને તેમનો પુત્ર કાર્તિકેય પણ વિજ્ઞાનમાં સક્રિય વ્યક્તિ બન્યો. તેમના જીવનકાળ દરમિયાન, તેમણે જૈન ધર્મ પાળ્યો હતો. તેમણે અમદાવાદની ગુજરાત કોલેજમાં અભ્યાસ કર્યો હતો, પરંતુ બાદમાં ઇંગ્લેન્ડની કેમ્બ્રિજ યુનિવર્સિટીમાં સ્થળાંતર કર્યું હતું, જ્યાં તેમણે ૧૯૪૦ માં પ્રાકૃતિક વિજ્ઞાનમાં તેમની ત્રિપુટી લીધી હતી. ૧૯૪૫ માં તેઓ પીએચડી કરવા માટે કેમ્બ્રિજ પાછા ફર્યા અને 1947 માં "કોસ્મિક રે ઇન્વેસ્ટિગેશન્સ ઇન ટ્રૉપિકલ અક્ષાંશ" થીસીસ લખી.
ભારતમાં અવકાશ વિજ્ઞાનના પારણા તરીકે જાણીતી, ભૌતિક સંશોધન પ્રયોગશાળા (PRL)ની સ્થાપના ૧૯૪૭ માં વિક્રમ સારાભાઈ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. કોસ્મિક કિરણો પર સંશોધન સાથે પીઆરએલની શરૂઆત તેમના નિવાસસ્થાન, "રીટ્રીટ" પર સાધારણ હતી. સંસ્થાની સ્થાપના ઔપચારિક રીતે એમ.જી. વિજ્ઞાન સંસ્થાન, અમદાવાદ, ૧૧ નવેમ્બર ૧૯૪૭] ના રોજ કર્મક્ષેત્ર એજ્યુકેશનલ ફાઉન્ડેશન અને અમદાવાદ એજ્યુકેશન સોસાયટીના સહયોગથી. પ્રો. કલાપતિ રામકૃષ્ણ રામનાથન સંસ્થાના પ્રથમ નિયામક હતા. પ્રારંભિક ધ્યાન કોસ્મિક કિરણો અને ઉપલા વાતાવરણના ગુણધર્મો પર સંશોધન હતું. સંશોધન ક્ષેત્રોમાં સૈદ્ધાંતિક ભૌતિકશાસ્ત્ર અને રેડિયો ભૌતિકશાસ્ત્રનો સમાવેશ કરવા પાછળથી અણુ ઊર્જા આયોગની અનુદાન સાથે વિસ્તરણ કરવામાં આવ્યું હતું. તેમણે સારાભાઈ પરિવારની માલિકીના બિઝનેસ સમૂહનું નેતૃત્વ કર્યું.
તેમની રુચિઓ વિજ્ઞાનથી લઈને રમતગમત અને આંકડાઓ સુધીની હતી. તેમણે ઓપરેશન્સ રિસર્ચ ગ્રુપ (ORG) ની સ્થાપના કરી, જે દેશની પ્રથમ બજાર સંશોધન સંસ્થા છે. અમદાવાદમાં નહેરુ ફાઉન્ડેશન ફોર ડેવલપમેન્ટ, ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેનેજમેન્ટ અમદાવાદ (IIMA), અમદાવાદ ટેક્સટાઇલ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ રિસર્ચ એસોસિએશન (ATIRA) અને (CEPT) તેમણે સ્થાપવામાં મદદ કરી તે ઘણી સંસ્થાઓમાં સૌથી વધુ નોંધપાત્ર છે. તેમની પત્ની મૃણાલિની સારાભાઈ સાથે મળીને તેમણે દર્પણ એકેડેમી ઑફ પર્ફોર્મિંગ આર્ટ્સની સ્થાપના કરી. તેમના દ્વારા શરૂ કરાયેલા અન્ય પ્રોજેક્ટ અને સંસ્થાઓમાં કલ્પક્કમમાં ફાસ્ટ બ્રીડર ટેસ્ટ રિએક્ટર (FBTR), કલકત્તામાં વેરિયેબલ એનર્જી સાયક્લોટ્રોન પ્રોજેક્ટ, હૈદરાબાદમાં ઈલેક્ટ્રોનિક્સ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (ECIL) અને જાદુગુડામાં યુરેનિયમ કોર્પોરેશન ઓફ ઈન્ડિયા લિમિટેડ (UCIL)નો સમાવેશ થાય છે. ઝારખંડ. સારાભાઈએ ભારતીય ઉપગ્રહના નિર્માણ અને પ્રક્ષેપણ માટે એક પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યો. પરિણામે, પ્રથમ ભારતીય ઉપગ્રહ આર્યભટ્ટને 1975માં રશિયન કોસ્મોડ્રોમથી ભ્રમણકક્ષામાં મૂકવામાં આવ્યો હતો. તેઓ ભારતીય અવકાશ સંશોધન સંસ્થાના સ્થાપક હતા.
૩૦ ડિસેમ્બર ૧૯૭૧ ના રોજ, સારાભાઈ એ જ રાત્રે મુંબઇ જતા પહેલા SLV ડિઝાઇનની સમીક્ષા કરવાના હતા. તેમણે એ.પી.જે.અબ્દુલ કલામ સાથે ટેલિફોન પર વાત કરી હતી. વાતચીતના એક કલાકની અંદર, સારાભાઈનું ૫૨ વર્ષની વયે ત્રિવેન્દ્રમ (હાલ તિરુવનંતપુરમ)માં કાર્ડિયાક અરેસ્ટને કારણે અવસાન થયું. અમદાવાદમાં તેમના પાર્થિવ દેહના અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા હતા.
૧૨ ઓગસ્ટ ૨૦૧૯ ના રોજ, ગૂગલના ડૂડલ ફોર ઈન્ડિયાએ સારાભાઈની એકસોમી જન્મજયંતિની ઉજવણી કરી.૩૦ સપ્ટેમ્બર ૨૦૨૦ ના રોજ, ACK મીડિયાએ ISRO સાથે મળીને વિક્રમ સારાભાઈ: પાયોનિયરિંગ ઈન્ડિયાઝ સ્પેસ પ્રોગ્રામ નામનું પુસ્તક બહાર પાડ્યું. તે અમર ચિત્ર કથાના ડિજિટલ પ્લેટફોર્મ અને મર્ચેન્ડાઇઝ, ACK કોમિક્સમાં રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું.
૨૦૨૨ ની વેબ-સિરીઝ ‘‘રોકેટ બોયઝ’’ સારાભાઈ અને હોમી જે. ભાભાના કાલ્પનિક જીવન પર આધારિત હતી, જે અનુક્રમે ઈશ્વાક સિંહ અને જિમ સરભ દ્વારા ભજવવામાં આવી હતી. આ વેબ સીરીઝ કુલ આઠ એપીસોડમાં રજૂ કરવામાં આવેલ હતી.
૨૦૨૨ની ફિલ્મ રોકેટ્રીઃ ધ નામ્બી ઈફેક્ટમાં નામ્બી નારાયણનના જીવન પર આધારિત, સારાભાઈની ભૂમિકા રજિત કપૂર દ્વારા હિન્દી સંસ્કરણમાં અને રવિ રાઘવેન્દ્ર દ્વારા તમિલ સંસ્કરણમાં ભજવવામાં આવી હતી.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
સુજ્ઞ સન્માનીય લેખક મિત્રો તથા વાચક મિત્રો આજરોજ મહાન ખગોરશાસ્ત્રીની બાબતો લેખ આજે તેમની જન્મજયંતીને અનુસરી આપની સમક્ષ રજૂ કરી રહેલ છું. આપને વિનંતી કે મારા સદર લેખ તેમજ અગાઉ મેં માતૃભારતી પર રજૂ કરેલ નવલીકાઓ તેમજ અન્ય ને વાંચી આપના રેટીંગ તેમજ અનુભવને આવકારું છું.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
DIPAK CHITNIS
dchitnis3@gmail.com
