બુધવારની બપોરે
(33)
એમને રોમન હૉલી ડે, આપણે કૉમન હૉલી ડે
દેવ આનંદ જેની નકલ કરતો હતો તે હૉલીવૂડનો ગ્રેગરી પૅક અને સાધના જેની હૅર-સ્ટાઇલની સુંદર કૉપી કરતી હતી (‘સાધના-કટ’) તે ઑડ્રી હૅપબર્નવાળી ૧૯૫૩-માં આવેલી વર્લ્ડ-ક્લાસ ફિલ્મ ‘રોમન હૉલીડે’માં જગતનું સૌથી પહેલું ‘વૅસ્પા’ સ્કૂટર વપરાયું છે. એક પ્રેસ-રીપૉર્ટર ગ્રેગરી પૅક, રોમ જોવા નીકળેલી પ્રિન્સેસ ઑડ્રીને પોતાના સ્કૂટર પાછળ બેસાડીને રોમ બતાવે છે, એની કૉમિક ફિલ્મ હતી. આપણા માટે ‘રોમન હૉલીડે’ ન હોય, ‘કૉમન હૉલીડે’ હોય. પાછળ ઑડ્રી હૅપબર્ન કે સાધના-ફાધના ન હોય, મોટે ભાગે તો પાછળ આપણા બચી-ફોઇને બેસાડ્યા હોય. શ્રીનાથજીના દર્શને લઇ જવાના હોય.
કમનસીબે, જેને બતાવવા સ્કૂટર લીધું હોય, એને પાછળ બેસાડી હોય ત્યારે સફરજન ઉપર ઈયળ ચોંટી હોય એવું લાગે. વાઇફ તો બહુ પછી આવી, પણ થૅન્ક ગૉડ....એને કારણે સ્કૂટરનું આગળ-પાછળનું બૅલેન્સ જળવાતું. પતંગ એક બાજુ નમતો હોય તો એની કિન્યા શૂન-શૂન કરવા કમાનની એક બાજુ લચ્છાનું નમન બાંધવામાં આવે છે, એમ સ્કૂટરમાં પાછળ વાઈફને બેસાડવાની હોય છે, જેથી આગળ-પાછળનું બૅલેન્સ જળવાઇ રહે. સ્કૂટર ઉપર વાઇફને ‘બેસાડી છે’, એમ ન કહેવાય....‘નમન બાંધ્યું છે’, એમ કહેવાય!
સાયકલને બાદ કરતા, સ્કૂટર આપણું પહેલું વાહન હતું. ’૭૦ની આસપાસના વર્ષો હશે. એ જમાનામાં ‘વૅસ્પા’ અને ‘લૅમ્બ્રેટા’, બે જ સ્કૂટરો આવતા. થોડા સમય પછી અને થોડા સમય માટે ‘ફૅન્ટાબ્યૂલસ’ નામનું ય સ્કૂટર નીકળ્યું હતું, (...ને ઘણા બધા ‘ભરાઈ’ ગયા હતા.) જેમ ગાડીઓમાં ફિયાટ અને ઍમ્બેસેડરને બાદ કરતા નાનકડી સ્ટાન્ડર્ડ-હૅરલ્ડ નીકળી હતી. નાનું છોકરૂં બાબાગાડી લઇને નીકળ્યું હોય, એવી નાનકડી-બબૂકડી એ કાર હતી. લૅમ્બ્રેટા જોઇએ એટલા મળતા હતા, પણ કોઇ લેતું નહોતું. વૅસ્પા ‘સ્ટેટસ સીમ્બૉલ’ ગણાતું. એ નોંધાવ્યા પછી છ વર્ષે નંબર લાગતો. નવું પૅટી-પૅક વૅસ્પા રૂ.૨,૫૦૦/-માં મળે, પણ ઑનમાં લો તો રૂ.૫,૦૦૦/- આપવા પડે. અમદાવાદીઓ દર મહિને એક એક વૅસ્પા નોંધાવતા જાય અને ‘છુટે’ ત્યારે રૂ.૭,૦૦૦/-માં વેચી દે. દર મહિને એમનું એક એક વૅસ્પા છુટતું જાય ને બે-ત્રણ હજાર કમાઇ લેવાતા. એ વાત જુદી છે, વૅસ્પા અઢી હજારમાં ય પોસાતું નહોતું. પૅટ્રોલ મને યાદ છે ત્યાં સુધી...સાત-આઠ રૂપીયે લીટર મળતું.
એ જમાનાની વાઇફો સ્કૂટર પર એના ગોરધનના ‘જમણા’ ખભે હાથ મૂકીને બેસતી. એ હાથ પેલાને ઝાલી રાખવા મૂક્યો છે કે ખભે લટકી છે, એ ઝટ પકડાતું નહિ. આમાં, વર-જીનો ડાબો ખભો વધારે વહાલો હોય તો ય એની ઉપર હાથ મૂકીને બેસી શકાતું નહોતું. આજે ય એ પધ્ધતિથી વાઇફો બેસી શકતી નથી. સ્કૂટર ઉપર ખભો તો જમણો જ પકડવો પડે, ડાબો નહિ. નવુંનવું કામકાજ શરૂ થયું હોય તો, પેલાના પાપી નહિ પણ પૂણ્યશાળી પેટ ઉપર બન્ને હાથની આંટી મારીને બેસી શકાતું. ગોરધન સીધો ચાલે એ માટે વાઇફો જમણો ખભો સાચવી લેતી. વાઇફોની એ આદત ગાડીમાં છુટી ગઇ. ગાડી ચલાવતા ગોરધનનો એકે ય ખભો પકડી શકાતો નથી. બધું સંચાલન હવે જીભ વડે થાય છે....જો કે, ગાડીની બ્રૅક ગોરધનના ખભામાં હોતી નથી...વાઇફશ્રીની જીભમાં હોય છે!
એ જમાનાના સ્કૂટરોમાં કૉમન પ્રોબ્લેમ કિક મારવાનો હતો. તૂટી જવાય એટલી કિકો માર્યા પછી સ્કૂટર ચાલુ ન થાય, એટલે નાનકડા ટીન્કુને સુ-સુ કરાવવાનું હોય, એમ એને આડું નમાવવું પડતું. એ દ્રષ્ટિએ સ્કૂટરો આપણા ૠષિમુનીઓ જેવા હતા...નમે પણ ઝૂકે નહિ. નમેલું ઉઠાવી લીધા પછી ય સેંકડો કિકો મારવી પડે. સ્કૂટરોની એ વાયડાઈ હતી કે, ફકત ડાબા પગે જ કિકો મારી શકાતી. આ એક જ વાહન એવું હતું, જેમાં જમણા પગથી કિક મારી શકાતી નહિ. તૂટી ગયા પછી ય ચાલુ ન થાય એટલે પસીને રેબઝેબ થતો-હાંફતો ગોરધન સ્કૂટરને ખેંચતો ખેંચતો લઇ જાય. ચોળાફળીના પડીકાનું ફેંકી દીધેલું કાગળીયું રોડ ઉપર ઢસડાતું જતું હોય, એવા લબૂક અને ક્રોધિત મોંઢે વાઈફ પાછળ પાછળ આવતી જાય. ખભે હાથ મૂકવાની ખરી જરૂરત આ વખતે હોવા છતાં, મરેલા ઢોરને ઘસડીને લઇ જતો હોય એમ સ્કૂટર ખેંચતા ગોરધનના એકે ય ખભા ઉપર હાથ કે માથું મૂકીને ચાલતી નહોતી. પતિના હરએક દુઃખમાં સાથ આપવો જોઇએ, એ બધી વાત સાચી, પણ આવા તબક્કે નહિ!
એટલો ફર્ક ક્યારેક ચોક્કસ પડી જતો કે, વાઇફ સાથે હોય તો મદદ કરવા અનેક હમદદર્ીઓ ઑફર મૂકતા, ‘‘મે આઇ હૅલ્પ યૂ, સાહેબ...? સ્કૂટર બગડ્યું છે...?’’ કેમ જાણે, લગ્ન વખતના સાતમાંથી બે-ત્રણ ફેરા બાકી રહી ગયા હશે એટલે આ બન્ને સ્કૂટર ઉપર ફેરા પૂરા કરવા બહાર નીકળ્યા હશે. ગોરધન એકલો હોય ને બંધ પડેલા સ્કૂટરને ખેંચતા ખેંચતા હાંફી ગયો હોય તો કોઇ વટેમાર્ગુ મદદે આવતો નહિ. પરસેવે રેબઝેબ થતો હાંફી ગયેલો ગોરધન થાક ખાવા જરીક ઊભો રહે, તો એટલો વિવેક-વિનય પણ નહિ કે, ‘નાથ....મારા સ્વામી....તમે રહેવા દો....હું ખેંચી લઉં છું.’ પેલો નસીબનો ધનવાન કે, સ્કૂટર ખેંચીને લઇ જતી વખતે એની ઉપર વાઈફ બેઠેલી હોતી નથી.
એ જમાનામાં સ્કૂટરની જન્મકૂંડળી એની ‘ઍવરેજ’ ઉપરથી નક્કી થતી. ‘બીજું બધું તો હમજ્યા....પણ ઍવરેજ કેટલી આલે છે...?’’ એ સવાલ રેલ્વેનું ઍન્જીન ખરીદવા ગયા હો ત્યારે નહિ, પૅટી-પૅક કે જૂનું સ્કૂટર ખરીદતી વખતે પૂછાતો. એક લીટર પૅટ્રોલમાં ૨૫-૨૬ કી.મી.ની ઍવરેજ બહુ સારી કહેવાતી. બધા વાહનોમાં ‘ઍવરેજ’ની ચિંતા કરનારાઓને રસ્તા ઉપર ડામર પાથરવાનું રૉડ-રૉલર ખરીદવા ન મોકલાય. જેને માઇલેજ જ જોવાના હોય, એ લોકો ‘લૂના’ ખરીદતા, જે ૩૦-૩૫ જેટલી ઍવરેજ આપતું. આજે પણ ‘બુગાટી’ કે ‘ફેરારી’ ખરીદનારા એની ઍવરેજ (માઇલેજ) પૂછતા નથી.
લગ્નના ૧૨-૧૫ વર્ષ પછી બાળક અવતર્યું હોય એમ સામાન્ય માણસ ‘લૂના’ લઇ આવતો. આ એક જબરૂં ટમટમીયું હતું. સાયકલનું ઍન્જીન-સ્વરૂપ. ફોલેલી તુવેરોના ઢગલા વચ્ચેથી કાનખજૂરો નીકળે, એમ ભરચક ટ્રાફિક વચ્ચેથી ‘લૂના’ નીકળી જતું. અલબત્ત, એનો સવાર યુધ્ધમાં શહેનશાહ હાથીની અંબાડી ઉપર તલવારના ઝટકા મારતો નીકળે, એવો શાહી કદી ન લાગતો. થાળી પછડાય અને એક વટાણો રગડતો રગડતો કિચનમાંથી સ્ટોર-રૂમ તરફ જતો હોય એવો લૂના ચલાવનારો ટ્રાફિક વચ્ચેથી નીકળતો દેખાય.
પણ કૉલેજમાં રૉલાં પાડવા માટે લૂના ન ચાલે. એમાં તો એ વખતની ‘જાવા’ કે ‘બુલેટ’ જેવી મૉટર-સાયકલો જોઇએ. હાથ પહોળા અને માથું ઊંચુ રાખીને બુલેટ ચલાવનારો ‘ઝૂઉઉઉઉ....મ્મ’ કરતો’ કૉલેજના ગૅટ પાસેથી નીકળી જાય. છોકરીઓ એને એક વાર બસ, જોઇ લે એટલો જ એનો સંતોષ. આપણે હોઇએ તો સાવ ધીમે ચલાવીએ, જેથી પેલીઓને એટલી તો ખબર પડે કે, ગૅરેજનો કોઇ મિકેનિક ટ્રાયલ લેવા નથી નીકળ્યો.
આજની જેમ એ જમાનાની મોટર-બાઈકો રૂ.૮-૧૦ લાખની નહોતી આવતી....૪૦-૪૫ હજારમાં તો પૅટી-પૅક મળે. એ વાત જુદી છે કે, લગ્નના બજારમાં બાઇકવાળા કરતા સ્કૂટરવાળા ડ્રાયવરોનું માર્કેટ મોટું હતું. સ્કૂટર હોય તો પાછલી સીટ પર ખભો પકડીને બેસાય....બાઇકમાં તો ભમ્મ...થઇ જવાય!
મને નવાઇઓ લાગે ખરી કે, અસલના જમાનામાં રાજા-મહારાજાઓ રાણીઓને સૈર કરાવવા ઘોડા પાછળ બેસાડીને કેમ નહોતા લઇ જતા! કદાચ, આવી રાણી જોઇને ઘોડો ભડકે કે પાછળ કૂતરાં દોડે એવો ભય હશે. આજે સ્કૂટર ઉપર જતા અનેક કપલ્સની પાછળ આ જ કારણે કૂતરાં નથી દોડતા. કૂતરાઓને ય ખબર હોય કે, કોની પાછળ દોડાય ને કોને જવા દેવાની હોય! આવા જ કોઇ કારણે સ્કૂટર ચલાવતી છોકરીઓ મોંઢે બુકાની બાંધે છે. કોઇ પાછળ તો ન પડે. પેલો પોતાના સ્કૂટર ઉપર આઠ-દસ કી.મી. લાંબો થયો હોય ને છેલ્લે જ્યારે પેલીની સોસાયટી આવે અને ‘પરદા હટે’, ત્યારે એના ઘરમાં રીવૉલ્વર પડી હોય તો એના ફાધરના દેખતા પોતાના લમણે ઠોકી દેવાના ઝનૂનો અને પસ્તાવા ઉપડે. સાલી ફૅક્ટરી આલીશાન ને મહીંથી પાનસોપારીનો ભૂકો નીકળે? આવીઓના તો બાઓ ય ન ખીજાય! સુઉં કિયો છો?
આજે મૌસમ બદલાઇ છે. હવે મોજશોખ ખાતર નહિ, ટ્રાફિકથી બચવા નાનકડા ટુ-વ્હિલર્સ લેવા પડે છે. પ્રદુષણની ઝૂબેશ તો સમજ્યા કે, ચૂંટણીના મુદ્દાથી વિશેષ કાંઇ નથી. પ્રચાર એવો ય થશે કે, પ્રદુષણથી બચવા સ્કૂટર-ગાડીઓ નહિ, ઊંટ-ઘોડા વાપરો. પૅટ્રોલના ભાવ બસ્સો રૂપિયે લીટરના થાય તો ઊંટ-ઘોડા તો ઠીક, હાથી ઉપર નીકળવાનું ય સસ્તુ પડે...! આજ સુધી ટુ-વ્હિલર્સ અને લક્ઝુરિયસ-કારની છાપાઓમાં તોતિંગ જાહેર ખબરો આવે છે, પણ એ દિવસો દૂર નથી કે, ઊંટ-ઘોડાઓના મૉડેલિંગ કરતા ફોટા જાહેર ખબરોમાં છપાય!
સિક્સર
- આ તે સાલી કાંઇ જીંદગી છે...?’ ચિતા પરથી ઠેકડો મારીને પાછા આવેલા ૯૬-વર્ષના
સ્વ.મનુભાઇએ ડઘાયેલા ડાઘુના ખભે ગુસ્સાથી હાથ મૂકીને કહ્યું, ‘હમણાં મારે મરવું નથી. હજી બે-તઈણ વર્ષ રોકાઇ જઉં છું...કોક તો નીકળી આવશે...! ‘મી ટુ’ના એક પણ આક્ષેપ વગર મરવામાં બદનામી કેટલી?
--------
