સંબંધ અને પ્રેમ
‘સંબંધ’ એ જીવન માત્રનો શ્વાસ છે. પૃથ્વી પર કોઈ પણ જીવ કશાક સાથે અનુબંધાયા વગર ઉત્પન્ન થઈ શકતો નથી. કુદરતની યોજના જ એવી છે કે જીવને પેદા થવા માટે નર-માદાના બે સ્વતંત્ર લિંગના જોડાણની અનિવાર્યતા રહે. સૃષ્ટિની ઉત્પત્તિ માટે બે સ્વતંત્ર એકમોનું પરસ્પર- આકર્ષણ એ સૃષ્ટિના સર્જનનો પ્રથમ કાનૂન છે.
જીવન એટલે જ સંબંધોનો સરવાળો ! જીવ ધારણ કરીને આપણે જન્મથી જ કેટકેટલાં પરિબળો સાથે અનુસંધાઈને પેદા થઈએ છીએ ! માનો તો આ સંબંધ અનેકવિધ બંધનોનું પોટલું છે અથવા તો એ સૌ સાથે જોડાઈને જીવનને સમૃદ્ધ કરનારું સાધન છે ! સૃષ્ટિમાં પેદા થનારા પ્રત્યેક જીવનો પોતપોતાનો એક પરિઘ હોય છે, જેના કેન્દ્ર રૂપે પોતે રહીને પરિઘ પરનાં તમામ બિન્દુઓ સાથે સ્વતંત્ર લીટીમાં જોડાવાનું હોય છે, આ પરિઘ પરનાં બિન્દુઓ સાથે જોડતી રેખા સીધી પણ હોઈ શકે અને વાંકીચૂકી પણ હોઈ શકે. મહત્વની વાત એ છે કે મધ્યબિંદુ પરિઘ પરના બિંદુ સાથે જોડાય છે.
આ જોડાણને આ યુતિને ભાષાવિદોએ શબ્દ આપ્યો – સંબંધ ! બંધન જોડે પણ ખરું અને બાંધે પણ ખરું ! પરંતુ આ બંધન જીવનને સમૃદ્ધ કરવા માટેનું બંધન છે, જીવનને વહેતું રાખવા માટેનું અનુસંધાન છે, પાણીનો એક રેલો જમીન પર વહેતો વહેતો ક્યાં સુધી પહોંચી શકે ? થોડા વાયરાના ઝાપટા આવે કે મુઠ્ઠીભર તડકો મળે અને એ શોધાઈ જાય, એટલું એનું આયખું ! પરંતુ પાણીનો એ જ રેલો કોઈ વહેતી નદીનાં નીર સાથે ભળી જાય તો ઠેઠ સાગર સુધી પહોંચવાનું સૌભાગ્ય એને સાંપડી જાય ! એટલે ‘સંબંધ’ એ હંમેશાં બાંધનારું – જકડનારું – અટકાવનારું બંધન નથી ! એ ‘મુક્તિ’ પણ હોઈ શકે. સંબંધ જ્યારે સંવાદમય હોય, સંગીતમય અને સમરસ હોય ત્યારે એ મુક્તિનું દ્વાર બની શકે.
‘સંબંધ’ એ સાગર વચ્ચે ખડો રહેતો કોઈ એકલવાયો ટાપુ નથી, સંબંધ તો પારસ્પરિકતા છે, એ ડાબે-જમણે બેઉ પડખેથી અરસપરસ જોડાયેલો સેતુબંધ છે. સેતુ તોડવા માટે નથી બંધાતા, જોડવા માટે બંધાયા છે. હનુમાને સીતાજીને પાછા લઈ આવવા માટે પથ્થરોનો સેતુબંધ બાંધ્યો. સીતા વગર રામ અધૂરા હતા, એટલે આ ‘બંધન’ ઊભું કરવું પડ્યું, અને નાનકડી ખિસકોલીથી માંડી ઠેઠ મહાવીર હનુમંત સુધી સૌએ હોંશેહોંશે સેતુ બાંધ્યો.
‘સંબંધ’માં બાંધવું એ રચનાકાર્ય છે. કશીક ભૂલ થાય તો જ આ રચના કાર્ય વિધ્વંસ બની જાય ! આમાં ભૂલ માણસની છે, સંબંધની નથી ! સમ્યક્પૂર્વકની પરસ્પર આપ-લે હોય ત્યાં સંબંધ કદી ય શોષક ન બની શકે ! એનું મૂળભૂત પોત પોષકનું છે ! પ્રેમ પોષે છે, સ્વાર્થ શોધે છે ! આ પોષણ-શોષણના કાયદા-કાનૂન સમજી લઈએ તો સંબંધ કદી ય ત્યાજ્ય ન બની શકે.
મનુષ્ય પોતાના પ્રથમ શ્વાસથી જ મુખ્યત્વે પાંચ અનુબંધો સાથે જોડાઈને આવે છે, સૌથી પહેલો અનુબંધ છે – એની પોતાની જાત સાથે. માણસને સૌથી પહેલો ન્યાય આપવાનો છે – પોતાની જાતને ! ‘જાત’ એટલે ‘જે જન્મેલો છે તે’ – જાત સાથે ન્યાય, એટલે પોતાના જન્મના મૂળભૂત પ્રયોજનને સિદ્ધ કરવું ! મનુષ્યની આ સર્વપર્થમ અને સર્વોપરી જવાબદારી ! પૃથ્વી પરનું આયખું પૂરું કરીને પાછા ભગવાન પાસે પહોંચીને એને ‘જવાબ’ આપવાનો છે કે એણે એના મહામૂલા જીવનનું શું કર્યું ?
બીજું, અનુસંધાન છે – એના જન્મદાતા માબાપ ! ભાઈ-બહેન સમેતનો આખો પરિવાર ! જન્મથી જ એ જેનાથી પરિવૃત્ત છે, વીંટળાયેલો છે, એ પરિવાર ! કહો ને કે – લોહીની સગાઈ ! આ રક્ત સંબંધનું પણ મહત્વ છે. શરીરમાં લોહી ખૂટે, ત્યારે ગમે તે લોહી કામમાં નથી આવતું. લોહીમાં પણ સગપણ જોઈએ ! જીવનું આ પ્રથમ સગપણ છે. આ લોહીના પરિવાર દ્વારા પુષ્ટ થઈને એને વ્યાપક પારાવાર સાથે અનુબંધ બાંધવાનો છે. પણ કૂદકો મારવા માટે, પહેલા પગ માંડવા માટે બે ડગલાં જેટલી ધરતી જોઈએ. ‘પરિવાર’ એ કૂદકો મારવા માટે પગ ઠેરવવાને માંડણ-ભૂમિ છે ! યૌન સંબંધ પણ પરિવારનું જ જનકસ્થાન છે.
ત્રીજું અનુસંધાન છે – વ્યાપક સમાજ ! જન્મીને છ-આઠ મહિના તો માની છાતી દૂધ પૂરું પાડશે પણ પછી ‘મમ-મમ’ની ભૂખ જાગશે, એ મમ-મમ આપનારા ખેડૂતો, ઠંડીમાં શરીર ઢાંકનારા એ વણકરો, વિવિધ કારીગરો, શિક્ષકો, દાક્તરો અને… યાદી લાંબી છે ! આ બધાનો એક ‘સમાજ’ છે, જેના ટેકા વગર તમારું સંવર્ધન શક્ય જ ન બન્યું હોત ! એ સમાજનું ઋણબંધન તમારા માથા પર છે એને ચૂકવવું જ પડે !
સમાજ તો ‘રોટી-કપડાં-મકાન આપશે, પણ ખેતરમાં દાણા ઉગાડશે કોણ ?’ આ સૂરજ, નદી, પહાડ, ભૂમિ, રાત-દિવસ ! સૃષ્ટિનું આ નિરંતર ચાલતું ચક્ર ! સૃષ્ટિને પણ ઘસારો પહોંચે છે, સૃષ્ટિનું પણ એક પર્યાવરણ હોય છે, જેને સાચવવું પડે છે ! સૃષ્ટિના પોતાન કાયદા-કાનૂન છે. સૃષ્ટિમાં એક વ્યવસ્થાતંત્ર છે. એ તંત્ર ખોરવાય નહીં, તે જોવાની જવાબદારી માણસની છે.
આજના યુવાન યુવક યુવતીઓએ પ્રેમ જેવા પવિત્ર સંબંધને સાવ ભિન્ન કક્ષાએ પહોંચાડી દિધો છે. આજનો યુવાવર્ગ એક બીજાને લવ તો કરી શકે છે. પણ સાચો પ્રેમ નથી કરી શકતા કે નથી પામી શકતા. માતાપિતા પેટે પાટા બાંધીને પણ પોતાના સંતાનો માતા પિતાનો વિશ્વાસ તો તોડે જ છે. સાથો સાથ છોકરીઓ પોતાનું સૌથી કિંમતી એવુ ચારિત્ર પણ ગુમાવે છે.
પ્રેમ કોઇ વ્યકિતના શરીરને નહી પરંતુ આત્માને થાય છે. પ્રેમ વ્યકિતની ખુબીને નહી પરંતુ ખામીને થાય છે. પ્રેમ વ્યકિતની બાહય સુંદરતા નથી જોતો. પણ આંતરીક સુંદરતાને અનુભવે છે. પ્રેમ કરવો સહેલો છે. પરંતુ કોઇના પ્રેમને સમજો એટલો જ મુશ્કેલ છે. પ્રેમ પામવો સહેલો છે પરંતુ એને જીવનભર ટકાવી રાખવો મુશ્કેલ છે. સુખના દિવસોમાં આપણે પ્રેમને પામીએ છીએ. જયારે દુઃખના દિવસોમાં પ્રેમને ઓળખીએ છીએ. જીવનમાં પ્રેમ કરનાર તો અનેક મળે છે. પણ આપણી લાગણીને સમજનાર અને આપણી ખામીઓને સ્વીકારનાર કોઇ એક જ હોય છે.
પ્રેમનો સંબંધ એ લોહીના સંબંધથી અનેક ગણો મહાન છે. જીવનમાં પરિસ્થિતિ ભલે બદલાય. પરંતુ સાચો પ્રેમ કદી બદલાતો નથી. સાચો પ્રેમ એ નિરંતર વહેતા પાણીના પ્રવાહ જેવો હોય છે. તે પોતાનો રસ્તો આપોઆપ જ કરી લે છે. વ્યકિત જયા પણ સાચો પ્રેમ અનુભવશે ત્યા આપોઆપ જ તણાતો રહેશે. પ્રેમ અને વિશ્વાસનો સંબંધ એ સાગર અને સરિતાના સંબંધ જેવો ગાઢ છે. જે રીતે સરિતા સાગરમાં ભળીને એક થઇ જાય છે. એ જ રીતે પ્રેમ અને વિશ્વાસ પણ એકબીજામાં ભળીને એક થઇ જાય છે. જયા સાચો પ્રેમ હોય છે ત્યા વિશ્વાસ આપોઆપ જ આવી જાય છે. પણ જયા વિશ્વાસ જ નથી હોતો. ત્યા કદિ સાચો પ્રેમ પાંગરતો નથી.
નજર મળતા એક મિનિટ લાગે છે
તે ગમી જતા એક કલાક લાગે છે
તેની સાથે પ્રેમમાં પડતા એક દિવસ જ લાગે છે
પણ દોસ્ત તેને ભૂલાવા માટે એક જીંદગી પણ અધૂરી લાગે છે
જીવનમાં પ્રેમની બુનીયાદ જ નબળી હશે તો જીવનભર એ પ્રેમને ટકાવી રાખવો મુશ્કેલ બની જાય છે. દરેક સંબંધનું એક સત્ય હોય છે. બે વ્યકિતના સત્ય જયારે એક થાય છે ત્યારે જ સાત્વિક પ્રેમનું નિર્માણ થાય છે. પ્રેમ એટલે એકબીજામાં ઓગળવાની આવળત. સંબંધમાં સત્ય કેવુ છે. એના પરથી જ પ્રેમની આવરદા નકકી થાય છે. આપણને ખબર હોવી જોઇએ કે આપણી વ્યકિતને આપણી પાસેથી શુ જોઇએ છે. પ્રેમનાં સત્યનું પણ લોહી જેવુ છે. જો બ્લડગ્રુપ સરખુ ન હોય તો લોહી ચડતુ નથી. એજ રીતે પ્રેમનું સત્ય જો સરખુ ન હોય તો પ્રેમ લાંબો સમય ટકતો નથી. અમુક લોકો મૌન રહે છે. એનો અર્થ એવો નથી કે એને કંઇ કહેવુ નથી. કહેવુ તો હોય છે. પણ એના મૌનને સમજનાર કોઇ હોતુ નથી. આવો પ્રેમ મૌનને પણ સમજી શકે છે.
પ્રેમમાં પામવાનું અને ગુમાવવાનુ તો ચાલ્યા જ કરે. તમે તમારૂં બધું જ ગુમાવીને અમીર બની જાય. એ જ સાચો પ્રેમ. ગમે તેવુ દુઃખ હોય પણ એ વ્યકિત આપણી પાસે આપણી સાથે હોય અને બધુ દુઃખ વિસરાઇ જાય એ જ સાચો પ્રેમ. પરસ્પરના વિશ્વાસને કોઇ ડગાવી ન શકે એજ સાચો પ્રેમ. પ્રેમ તો બધાનો સરખો જ હોય છે. પણ પરિસ્થિતિ અને સંજોગો અલગ અલગ હોય છે. બધાના જીવનમાં રાધા કૃષ્ણ જેવો પ્રેમ હોય એ જરૂરી નથી. વર્તમાન સમયમાં કોઇસ્ત્રી કે પુરૂષ વચ્ચે રાધાકૃષ્ણ જેવો સંબંધ હોય તો આપણે તેને એક અલગ જ નજરથી નીહાળીએ છીએ. કૃષ્ણની પત્ની તો રૂકમણી હતી. આમ છતા કૃષ્ણ સાથે તો હંમેશા રાધાનું નામ જ લેવાઇ છે. આ બંનેના સંબંધમાં પ્રેમ હતો પણ આ બંનેના પ્રેમમાં આકર્ષણ નહી પરંતુ સંવેદના હતી અને માટે જ રાધા કૃષ્ણના પ્રેમને પવિત્ર માનવામાં આવે છે.
એક વ્યકિતના સપોટને કારણે બીજાનો થતો વિકાસ એ પ્રેમ છે. પ્રેમનો કોઇ જ આકાર નથી હોતો. પ્રેમનો સંબંધ માત્ર દિલ સાથે નહી પરંતુ આત્મા સાથે જોડાયેલ હોય છે. સાચો પ્રેમ હંમેશા અરિસો અને પડછાયા જેવો હોય છે. અરિસો કદી જુઠુ બોલતો નથી અને પડછાયો કદી સાથ છોડતો નથી. પ્રિય પાત્ર પાસે વ્યકિતને સમયનું ભાન નથી રહેતુ અને અપ્રિય પાત્ર પાસે એક સેકંડ એક વર્ષ જેવી લાગે છે. પ્રેમમાં કંઇ પામવાનો ભાવ નથી હોતો પણ સમર્પણ ભાવ જ હોય છે. પ્રેમમાં જેટલું પામીએ છીએ એથી વિશેષ ગુમાવવુ પડે છે.
પ્રેમ કોઇ કહીને કરવાની વસ્તુ નથી. એ તો બસ આપોઆપ જ થઇ જાય છે. પ્રેમ એક ખુબસુરત અહેસાસ છે. જેનું કોઇ જ નામ જથી હોતુ. કહયા વિના જ એકબીજાની વાતને સમજવી. દુઃખ એકને અને એ પીડાનો અનુભવ કોઇ બીજુ જ કરે. દુર હોવા છતા પાસે હોવાનો અહેસાસ. કાંઇક એવુ કે જેની દરેક વાત આપણને સાચી લાગે. કોઇક એવુ કે જેના દરેક શબ્દો આપણા દિલ સુધી પહોંચે. કાંઇક એવુ કે જેના આવવાથી આપણા જીવનમાં જડમુડથી પરિવર્તન આવી જાય. કાંઇક એવુ કે જેના આવવાથી દુનિયાનો તમામ સમસ્યાઓનું નિવારણ મળવા લાગે. કાંઇક એવુ કે જેના આવવાથી જીવનનું તમામ દુઃખ સાવ નિમ્ન બની જાય અને જીવન જીવવું સહેલુ બની જાય.
આવે છે વસંત પથઝડ જોઈ જોઈ ને
હસે છે માનવી કેટલુ રોઈ રોઈ ને
નથી ભૂલતો ભૂતકાળ કોઈને જોઈ જોઈ ને
મળે છે સાચો પ્રેમ ક્યારેક જ કોઈ કોઈ ને... !!!
બહું ઓછા લોકોને આવા પવિત્ર પ્રેમનો અનુભવ થતો હોય છે. બહું ઓછા લોકોને આવો અલૌકીક સ્નેહ મળે છે. આવો સંબંધ એક એવો સંબંધ છે કે જેને આપણે ઇચ્છવા છતા તોડી શકતા નથી. જયારે ઋણાનુબંધ વાળી વ્યકિત શ્રેષ્ઠ સ્થાને હોય, પ્રેમી હોય અને જે આપણને યોગ્ય પંથ પર લઇ જઇને એ જ પંથ પર ટકાવી રાખનાર હોય ત્યારે માનવુ કે આપણો આ ભવ સફળ થઇ ગયો.
‘જીવનનું ખાતર નાખ્યા વિના પ્રેમનું વૃક્ષ મોટું થતુ નથી
‘ભૂલ તારી નહીં પરંતુ ‘ભૂલ' મારી છે એમ સમજવું એ જ સાચો પ્રેમ'
