શબ્તેંનં દૂર
બેન્જામમિન દુવંર્સિક
મંરં શબ્તેં
લેખનમાં દુચિ એટલે લખી સેં નંખ્યુા પણ એનુા મૂલ્યાંકન શુા ?
દમય જસાં મંરં લેખેં દંમંયિકેં અને દમંચંર પત્ર્ંેંમાં છપંવં લંગ્યં.
મને દાસેંષ્ં થ્ંયેં.
કેટલીક નિબાધ સ્પધર્ંઅેંમાં મેં ભંગ લીધેં. એવી મેંટંભંગની
સ્પધર્ંઅેંમાં મંરં નિબાધેં પંરિસેંષ્િંક મંટે પદાતગી પંમ્યં. એમાંનાં
‘સ્વંસાત્ર્યેંત્ત્ંર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંનેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ પર પ્રભંવ’
‘સ્વતેશ ત્યંગ શં મંટે,’ ‘વિશ્વશાંસિ’ અને ‘અંકંશમાં કતમ,’ મેં ‘શબ્તંનં
દૂર’ માં રજૂ કયર્ં છે. દંથ્ેં ‘જૂનાં-નવાં મૂલ્યેં’ ‘અંત્મહત્યંનુા ભૂસ,’ ‘શુા અંજનુા
બંળશિક્ષ્ંણ બેંજ રૂપ છે?’ ‘મંસૃભૂમિ પેલેસ્ટંઈન’, ‘યરુશંલેમ’, ‘લંલક્રાંસિ’
અને ‘પડઘં ઊઠે છે જનમસનં’ સેમાં ઉમેયર્ં છે.
વાંચક વર્ગ સરફથ્ીં વંરાવંર મંરં લેખેંને પ્રદાશસં પ્રત્યંઘંસેં મળ્યં,
એ બધંનેં અંભંર મંનવંની સક લઉં છુા. એથ્ીં પ્રેરંઈને જ અં લેખદાગ્રહ
સૈયંર કરવંની પ્રેરણં મળી.
અંશં રંખુા છુા, વાંચકમિત્ર્ંેંને મંરં ‘શબ્તેંનં દૂર’ ગમશે.
જે જે દાસ્થ્ંંઅેંએ મંરં લેખનકંર્યને બિરતંવ્યુા છે, એ બધંનેં
ખૂબખૂબ અંભંર.
વડેંતરં - બેન્જામિન દુવંર્સિક
શબ્તેંનં દૂર
ક્રમાંક લેખ
૧.
શબ્તેંનં દૂર
૨.
સ્વંસાત્ર્યેંત્ત્ંર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય
પરિબળેંનેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ પર પ્રભંવ
૩.
સ્વતેશ - ત્યંગ શં મંટે?
૪.
વિશ્વશાંસિ
૫.
અંકંશમાં કતમ
૬.
જાૂનાં - નવાં મૂલ્યેં
૭.
અંત્મહત્યંનુા ભૂસ
૮.
શુા અંજનુા બંળશિક્ષ્ંણ બેંજરૂપ છે?
૯.
મંસૃભૂમિ પેલેસ્ટંઈન
૧૦.
યરુશંલેમ
૧૧.
લંલક્રાંસિ
૧૨.
પડઘં ઊઠે છે જનમસનં
૧
શબ્તેંનં દૂર
‘દૂર’ શબ્તનં અથ્ર્ં અવંજ, કાઠ, સ્વર-દાગીસ દબાધી વગેરે થ્ંંય. અંપણે જે ‘શબ્ત’
બેંલીએ એનેં ‘અથ્ર્ં’ નીકળે છે. અથ્ર્ં વિનંનેં શબ્ત નંકંમ બની જાય. જેવેં શબ્તનેં અથ્ર્ં એવી એની
અદર અને જેવી એની અદર એવેં એનેં પ્રત્યુત્ત્ંર! શબ્ત મુખેથ્ીં ઉચ્ચંરસાં અવંજ થ્ંંય. એ અવંજ,
દૂર એની લંગણી પ્રમંણે ઉત્ગંરંય છે. એથ્ીં કેટલંક શબ્તેં કંનને દાંભળવં ગમે અને કેટલંક ન
પણ ગમે.
પવિત્ર્ં બંઈબલ પ્રમંણે શબ્તમાં શક્સિ છે. શબ્તને ઈશ્વરદમ ગણવંમાં અંવ્યેં છે. ‘દૃષ્ટિનં
અંરાભ પહેલાં શબ્તનુા અસ્સિત્વ હસુા.’ યેંહંન ૧ઃ૧ એથ્ીં દર્વશક્સિમંન ઈશ્વરપિસંએ શબ્તનં દહંરે
દમસ્સ વિશ્વનુા દર્જન કર્યું, એટલે શબ્ત અંકંશ, પૃથ્વી અને સેમાંનાં દર્વસ્વને રૂપ, જીવ, ગુણધર્મ
અંપવંમાં મતતરૂપ થ્ંઈ પડ્યેં. કેટલંક ઐસિહંદિક શબ્તેં અમુક વ્યક્સિનં અસ્સિત્વને સંજુા કરંવે છે
ઃ
‘સ્વરંજ એ મંરેં જન્મદિદ્ધ હક છે’
- મહંત્મં ગાંધીજી
‘જો ગુલંમી ખેંટી નથ્ીં સેં બીજુા કશુા ખેંટુા નથ્ીં.’
- અબ્રંહંમ લિંકન
તેશ સમંરં મંટે શુા કરી શકે એમ પૂછયં કરસાં સમે તેશ મંટે શુા કરશેં એમ પૂછેંને.
- જોન કેનેડી
એવં દત્વિચંર અને ઉચ્ચ અંતશર્ેંદમ શબ્તેં દમંજને જીવવં યેંગ્ય મંર્ગતર્શન અંપી
શકે. જ્યંરે ઉદૃંમ મનવંળં લેંખાડી શબ્તેં વ્યક્સિનંમાં ઉશ્કેરણી કરી હિંદં હેંળી પ્રગટંવી શકે.
૭૦’નં તંયકંમાં રશિયંમાં રહેલં મુસ્લિમ નેસં અંયંસેંલં ખેંમંનીએ પેંસંનં શબ્તેંની
કેદેટેં ઈરંનમાં મેંકલી ઈરંનની પ્રજાને ત્યાંનં રંજા શંહ દંમે ક્રાંસિ કરવં ભડકંવી. થ્ંેંડાં જ વષ્ંર્ેંમાં
ત્યાં ઈસ્લંમિક ક્રાંસિ થ્ંઈ અને રંજા શંહનં શંદનનેં આસ અંવ્યેં. સેમાં રંજાનં હજારેં દમથ્ર્ંકેંને
ફાંદીને માંચડે ચડંવી તેવંયં અથ્ંવં ગેંળીએ તેવંયં.
‘બાતૂકનં નંળચંમાંથ્ીં દત્ત્ંં જન્મે છે’, એમ ચીનનં વડં મંઅેં-ત્દે-સુાગ કહી ગયં. વિશ્વમાં
દંમ્યવંતીઅેંની જ્યાંજ્યાં દત્ત્ંં હસી ત્યાં સેમણે બાતૂકનં જોરે એ કબજે કરી રંખેલી. એની દંમે
અમેરિકંનં અંઈઝન હેંવરથ્ીં માંડી રેંનંલ્ડ રીગન દુધીનં બધં પ્રમુખેંએ દંમ્યવંતી તેશેંની
મુલંકંસ વેળં, ત્યાંની દરકંરેંને ‘મંનવહક’ બહંલ કરવં દલંહ અંપ્યં કરેલી. એથ્ીં ત્યાંનં
તેશનેસંઅેંનાં ભવાં ચઢી જસાં પણ ત્યાંની પ્રજાની સેઅેં ‘વંહવંહ’ મેળવી લેસં. ધીમેધીમે રૂદી પ્રજા
અમેરિકી પ્રમુખ અને ત્યાંની પ્રજાને પ્રેમ કરસી થ્ંઈ ગઈ. રશિયંનં વિશંળતિલ પ્રમુખ મિખંએલ
ગુબર્ંચેંવે એને અનુમેંતન અંપસુા બાધંરણ સૈયંર કરી પેંસંનં તેશમાં પ્રથ્ંમ દંમ્યવંતની લેંખાડી
તીવંલેં સેંડી નંખી. એ દંથ્ેં જ અનેક તેશેંની પ્રજા દંમ્યવંતનં દંણદંમાંથ્ીં નીકળી મુક્સ થ્ંઈ
ગઈ. એ પેલં અમેરિકી પ્રમુખેંનં ‘શબ્તેંનં દૂર’નુા પરિણંમ હસુા. એવં ઘણં દુજ્ઞ્ં મહંનુભંવેંનં
દુવિચંર જોઈએ :
‘તરેક પુસ્સક મને એક ચમત્કંર લંગે છે અને તરેક લેખક એક જાતુગર’
- મેકદીમ ગેંર્કી
‘તદ લંખ વાંચકેંની અપેક્ષ્ંં રંખીને લખે એને દફળસં વરે.’
- યેંહંન ગુઈથ્ેં
‘દંરાં પુસ્સકેંનુા વાંચન સે વિસેલી દતીઅેંનાં દવર્ેંત્ત્ંમ નરનંરીઅેં દંથ્ેં વંસર્ંલંપ દમંન છે.’
- રેને તેકંર્સ
‘જગસમાં તુષ્ટસંનાં બળેંને વિજયી બનવં મંટે જરૂર ફક્સ એટલી છે કે કશુા ન કરનંરં
ભલં મંણદેં પૂરસં પ્રમંણમાં નીકળે.’
- એડમાડ બર્ક
‘મંણદને કશુા કરવંનુા હેંય જ નહીં, સેમાં કશેં અંનાત નથ્ીં; મજા સેં એમાં છે કે કરવંનુા
ઘણુા હેંય, પણ મંણદ સે કરે નહીં.’
- જોન રેપર
‘હલેદુા હંથ્ંમાં લઈને ઝુકંવી નંવ દંગરમાં સરાગેં જોઈ લેવંશે, સુફંનેં જોઈ લેવંશે.’
- રસિલંલ ‘અનિલ’
‘ડહંપણનુા મુખ્ય ધ્યેય મંણદને અજ્ઞ્ંંનની બેવકૂફી દહન કરસાં શીખવવંનુા છે.’
- ઝીસ્ટદ
‘દહુથ્ીં મેંટુા સ્થ્ંંપિસ હિસ મિલકસ નથ્ીં પણ અજ્ઞ્ંંન છે.’
- વીલીયમ યેંવંનેંવીય
‘અંભનં દૂરજ, ચાદ્રને સંરં, મેંટં મેંટં સેજરંયં; અંસમનેં સંરેં પ્રગટંવ તીવેં, સુા વિણ
દર્વ પરંયં!’
- ભેંગીલંલ ગાંધી ‘ઉપવંદી’
‘તુષ્ટ મંણદને એનં જીવનમાં હેંય છે સેનં કરસાં વધુ અંશં ભલં મંણદને સેનં મૃત્યુમાં
હેંય છે.’
- થ્ંેંમદ ફુલર
‘એક ઝરણુા જોઈને મંની લેવુા કે મહંદંગર ક્યાંક હશે - એનુા નંમ શ્રધ્ધં.’
- વિલ્યમ વેંર્ડ
‘ભૂલી જવંસી છેં બધી લંખેં કિસંબેં દંમટીઃ જોયુા ન જોયુા છેં બને, જો એક યંતી અંપની!’
- કલંપી
‘કેંઈપણ કલંકૃસિની અંખરી દફળસં સેં એનં તર્શકને પેંસંને જ એક કલંકૃસિ બનવંમાં
દહંય કરવંમાં રહેલી છે.’
- બરનંર્ડ બેરેન્દન
‘અંપણે કંયતંનુા બાધન સ્વીકંરીએ છીએ, જેથ્ીં અંપણે મુક્સ રહી શકીએ.’
- મંરક્દ દીદેરેં
‘કેટલંક કંયતંઅેં લખંયેલં નથ્ીં, પણ સમંમ લખંયેલં કંયતંઅેંનં કરસાં સે વધંરે
અફર છે.’
- લુદીયદ દેનેકં
‘જગસમાં દૈંથ્ીં મેંટં ભ્રમમાંનેં એક એ છે કે અં તુનિયંનાં તૂષ્ંણેં કંયતંથ્ીં તૂર કરી
શકંશે.’
- થ્ંેંમંદ બ્રેકેટ રીડ
‘જલધિજલ ઉપર તંમિની તમકસી, યંમિની વ્યેંમદર માંહી દરસી; કંમિની કેંકિલં કેલિ
કાૂજન કરે, પિસં! દૃષ્ટિ દંરી દમુલ્લંદ ધરસી!’
- મણીશાકર ર. ભટ્ટ ‘કંન્સ’
‘ન ગભરંશેં, તુઃખેં! સમને નહીં બતનંમ થ્ંંવં તઉ, મલકસં હેંઠ કેરુા અંવરણ હુા લઈને
અંવ્યેં છુા.’
- ‘દંકિન’ કેશવંણી
‘સમંરુા કંમ પૂરં તિલથ્ીં કરજો અને સમે દફળ થ્ંશેં - એમાં એટલી અેંછી હરીફંઈ છે!’
- એલ્બર્ટ હબ્બર્ડ
‘અંવસી કંલે દંરુા કંમ કરવં મંટેની ઉત્ત્ંમ સૈયંરી અંજે દંરુા કંમ કરવંમાં છે.’
- એલ્બર્ટ હબ્બર્ડ
‘પેંસંનુા કર્સવ્ય જેને લંધી ગયુા છે સે ભંગ્યશંળી છે; બીજુા કેંઈ દત્ભંગ્ય સેણે મંગવંની
જરૂર નથ્ીં.’
- થ્ંેંમદ કેંરલંઈલ
‘મેરુ રે ડગે ને જેમાં મન નેં ડગે,
મરને ભાંગી રે પડે ભરમાંડ રે;
વિપત પડે પણ વણદે નહિ,
ઈ સેં હરિજનનાં પરમંણ રે.’
- ગાગં દસી
‘બતનંમ લેંકેં સમંરી કીર્સિ ઝૂાટવી લઈ શકે એવી બીક રંખવી સે કેવી નરી મુરખંઈ છે!’
- લુદીયદ દેનેકં
‘બધી જાસની કીર્સિ જોખમી છેઃ દંરીથ્ીં ઈષ્ંર્ં પેતં થ્ંંય છે; ખરંબથ્ીં શરમ.’
- થ્ંેંમદ કુલર
‘એક વિદ્યંથ્ર્ીંને, એ જેને વિશે વિચંર કરી શકે સેથ્ીં વધુ શિક્ષ્ંણ અંપવુા ન ઘટે.’
- અંલ્ફ્રેડ નેંથ્ર્ં વ્હંઈટહેડ
‘અવરને શેંધસાં વષ્ંર્ેંનાં વષ્ંર્ેં કેમ નં લંગે!
કે પેંસંને ય જગમાં શેંધસાં બહુ વંર લંગે છે.’
- અમૃસ ‘ઘંયલ’
‘જોસાં શીખવં ઉપરાંસ શીખવં જેવી એક બીજી કળં છે - જે નથ્ીં સે ન જોવંની.’
- મંરીઅં મીચેલ
‘પેંસંનાં તુઃખેં મંટે બીજાને તેંષ્ં તેવેં સે કેળવણીનં અભંવની એધંણી છે; એ મંટે પેંસંની
જાસને તેંષ્ં તેવેં સે બસંવે છે કે જાસની કેળવણી શરૂ થ્ંઈ છે; અને ન પેંસંને કે ન બીજાને તેંષ્ં તેવેં
સે તશર્ંવે છે કે જાસની કેળવણી દાપૂર્ણ થ્ંઈ છે.’
- એપીકટેટદ
‘મંનવ ઈસિહંદ વધુ ને વધુ કેળવણી ને દર્વનંશ વચ્ચેની એક હેંડ બનસેં જાય છે.’
- એચ.જી. (હર્બટ જોર્જ) વેલ્દ
‘શિક્ષ્ંણને કંરણે પ્રજાને તેંરવી દુગમ બને છે, હાંકવી મુશ્કેલ પડે છે; સેની પર શંદન
ચલંવવુા દહેલુા થ્ંંય છે, સેને ગુલંમ બનંવવી અશક્ય.’
- હેન્રી પીટર
‘જે હંથ્ં ભૂાદી શકે છે સે જ દંચી વસ્સુ લખી શકે છે.’
- મેઈસ્ટર એકહંર્ટ
‘હુા મંનુા છુા કે હજી દુધી કેંઈ પ્રજાએ ગુલંમીની પીડં કતી વેઠી નથ્ીં-દિવંય કે સે એને
લંયક હેંય.’
- દેમ્યુઅલ એડમ્દ
‘અં જિંતગી પંદેથ્ીં અંપણને જે ઉત્ત્ંમ પંરિસેંષ્િંક મળી શકે સેમ છે એ છે, કરવં જેવુા
કંમ કરવં મંટેની સક.’
- થ્ંેંયેંડેંર રૂઝવેલ્ટ
‘અંપણી વિવેકબુધ્ધિ પરિપક્વ થ્ંસી જાય છે, અંપણી કલ્પનંશક્સિ ક્ષ્ીંણ પડસી જાય છે.
જીવનની વદાસનાં ફૂલેં અને શરતનાં ફળેં, બાનેને અંપણે એકીદંથ્ેં મંણી શકસં નથ્ીં.’
- થ્ંેંમદ મેકેંલે
‘જન્મ અને મરણનેં કેંઈ ઈલંજ નથ્ીં - દિવંય કે વચલં ગંળંને ખૂબ મંણી લેવેં.’
- જોર્જ દાંનંયનં
‘જિંતગી એ ક્ષ્ંમંપનંની એક દંહદયંત્ર્ંં છે.’
- નેંર્મન કઝીન્દ
‘કટેંરં ઝેરનં પીસાં જીવુા છુા, એ વફંતંરીઃ
કદેંટી જો ગમે કરવી, બીજુા પ્યંલુા ધરી જોજો.’
- કપિલ ઠક્કર
‘જિંતગીનાં પહેલાં ચંલીશ વરદ એ ગ્રાથ્ંનેં મૂળ પંઠ પૂરેં પંડે છે; પછીનાં ત્ર્ીંદ વરદ સેની
પરનુા વિવરણ.’
- અંથ્ર્ંર શેંપનહેંઅર
‘જીવન એ અપૂરસી વિગસેંમાંથ્ીં પૂરસાં સંરણેં કંઢવંની કળં છે.’
- દેમ્યુલ બટલર
‘જીવન દરળ હેંય સે મંટે પ્રંથ્ર્ંનં ન કરશેં; હજી વધુ ખમીરવાસં બનવં મંટે પ્રંથ્ર્ંનં કરેં!
સમંરી શક્સિનં બરનુા કંર્ય સમને મળે સેવી પ્રંથ્ર્ંનં ન કરશેં; સમંરાં કર્સવ્યેંનેં મુકંબલેં કરી શકે
સેવી સંકંસ મંટે પ્રંથ્ર્ંનં કરજો.’
- ફીલીપ્દ બ્રુક્દ
‘જીવનનુા મહંન કર્મ છે હેંવુા, કરવુા, ચલંવી લેવુા, અને ચંલસાં થ્ંવુા.’
- જોન મંરલે
‘વાટેંળિયંમાં ઉડસી સ્મશંનની ધૂળ ગઈ કંલની અંજે ઝૂલે છે ખેસરમાં ધંન્યકણદલુા
થ્ંઈને!’
- જગતીશ ત્ર્િંવેતી
‘જીવવુા એ સેં જગસમાં દૈંથ્ીં વિરલ વસ્સુ છે, ઘણંખરં લેંકેં સેં, બદ, અસ્સિત્વ ધરંવસં
હેંય છે.’
- અેંસ્કર વંઈલ્ડ
‘જે કેંઈ સ્થ્ંળે સમે જાવ ત્યાં જાણે સમંરી બંકીની અંખી જિંતગી ગંળવંનં હેં સે રીસે
રહેજો અને ભલમનદંઈ બસંવવંની, એક દખુન બેંલવંની કે એક મિત્ર્ં બનંવવંની કેંઈ જ સક
જવં ન તેશેં.’
- જોન રસ્કીન
‘સમે શુા એ જાણસં નથ્ીં કે, અંપણે ચંહે સે કંમ કરસં હેંઈએ છસાં આસે સેં રેંગ અને
મૃત્યુ અંપણને અાંબી જ જવંનાં છે? સેં, જે ઘડીએ એ સમને અાંબી જાય ત્યંરે સમે શુા કરસં હેં એવુા
ઈચ્છેં છેં? એ ઘડી અંવી પહેંંચે ત્યંરે કશુાક વધંરે દંરુા કરવંનુા સમંરી પંદે હેંય - સેં અત્યંરથ્ીં
જ સે કરવં માંડી જજો.’
- એપીકટેટદ
‘તરેક તિવદમાં થ્ંેંડુાક જીવન રહેલુા છેઃ તરેક વખસે અંપણે જાગ્રસ થ્ંઈએ અને ઊઠીએ સેમાં
એક નંનકડેં જન્મ રહેલેં છે, તરેક સંજગીભર્યું પ્રભંસ થ્ંેંડુાક યૈંવન છે, તરેક વખસે અંરંમ કરીએ
ને ઉંઘી જઈએ સે જરીક મૃત્યુ છે.’
- અંથ્ર્ંર શેંપનહેંઅર
‘મહંન દિધ્ધિઅેં મેળવવં મંટે અંપણે એવી રીસે જીવવુા જોઈએ કે જાણે અંપણે કતી
મરવંનં જ નથ્ીં.’
- લુક ત ક્લંપીએર્દ
‘મંનવજીવન એ એક વિશંળ, અસ્પષ્ટ, અપૂર્ણ મહંગ્રાથ્ંમાંનં પંતટીપેં જ છે.’
- વ્લંતીમીર નંબેંકેંવ
‘રણ સેં ધીરંનુા ધીરંનુા, નહિ ઉસંવળં કંયરનુા,
ધીરવીર કેં પ્રદાગ શેંધે, સ્હેવં કષ્ટેં ભંર;
જાણી જોઈને અંફસ વ્હેંરે, રંજી ઘં લે ત્ય્રે...
ધંર્યુ મેળવે વં ટકી રહે, વં સે મૃત્યુ પંમે;
ત્ર્ંણેથ્ીં સેને બહુ જશ છે, શત્ર્ું ધન્ય કહે દમે.’
- નર્મતંશાકર તવે (નર્મત)
‘કેંઈ પણ ઉમતં કંર્ય જોખમેં દિવંય કરી શકંસુા નથ્ીં.’
- મિશેલ મેંન્સેઈન
‘કેંનં તિલમાં હજી નિરંશં? કેંણ હજી ફરિયંત કરે ? કેંણ એવં બુઝતિલ હજી આધંરી
રંસેં યંત કરે?... છેંડેં એને; ચંલેં, દંથ્ીં! ખુલ્લાં ખેસર દંત કરેઃ તિશેતિશંમાં ગંજે નેંબસ પ્રજાા
સણં ઉત્થ્ંંનની!’
- નંથ્ંંલંલ તવે
‘જોખમેંની વચ્ચે જીવેં. સમંરાં નગરેં જ્વંલંમુખીનાં ચઢંણ પર બાંધેં.’
- ફેડરીક નીત્શે
‘જિંતગીભર જીવસુા અંલાં જિગર અંપેં મને,
મુફલિદીમાં મ્હેકસુા મગરૂર દર અંપેં મને,
નૂર અાંજેલી નશંઘેરી નજર અંપેં મને,
પંય કેડી પંડસં, દંબૂસ કર અંપેં મને,
ને દતં ગંસેં જસેં સ્હેલંણી સ્વર અંપેં મને.’
- મકરન્ત તવે
‘અંપણંમાં જો કેંઈ તેંષ્ં ન હેંસ સેં બીજાઅેંમાં સે જોવંમાં અંપણે અંટલેં અંનાત ન લેસં હેંસ.’
- લં રેંશકુકેંલ્ડ
‘નંનં નંનં તેંષ્ંેં અંપણે કબૂલ કરીએ છીએ સે અંપણી જાસને એવુા મનંવવં કે અંપણંમાં
મેંટં તેંષ્ં નથ્ીં.’
- લં રેંશકુકેંલ્ડ
‘જગસમાં દૈંથ્ીં વધુ મહંત્વની વંસ એ નથ્ીં કે અંપણે ક્યાં ઉભં છીએ, પણ કઈ તિશંમાં
અંપણે જઈ રહ્ય્ંં છીએ સેે.’
- અેંલીવર વેન્ડલ હેંમ્દ
‘મંરી મહત્વંકાંક્ષ્ંં એ હસી કે, અગંઉ કેંઈપણ મંણદ ગયેં હેંય સેનંથ્ીં અંગળ જવુા
એટલુા જ નહિ, પણ મંનવી મંટે શક્ય હેંય સેટલાુ તૂર જવુા.’
- જેઈમ્દ કુક
‘અન્યંય વેઠવેં એ પ્રમંણમાં દહેલુા છે; જે કઠે છે સે સેં છે ન્યંય.’
- હેનરી લૂઈ મેન્કન
‘કેંઈપણ મંણદને અન્યંયપૂર્વક કેત કરનંરી દરકંર હેઠળ ન્યંયી મંનવીનુા દંચુા સ્થ્ંંન
પણ કેતખંનુા છે.’
- હેન્રી ડેવીડ થ્ંેંરેં
‘કેંઈ પણ પ્રજા અંટલુા જાણે નહિ ત્યાં દુધી દમૃધ્ધ બની શકે નહિ - કે કવિસં લખવંમાં
જેટલુા ગૈંરવ છે એટલુા જ ખેસર ખેડવંમાં રહેલુા છે.’
- બુકર વેંશીંગ્ટન
‘અં જમંનંની દંચી વિદ્યંપીઠ છે પુસ્સકેંનેં એક દાગ્રહ.’
- ટેંમદ કંરલંઈલ
‘કેટલાંક પુસ્સકેં ચંખવંનાં હેંય છે, કેટલાંક ગળી જવંનં હેંય છે, અને કેટલાંકને ચંવી ને
પચંવવંનાં હેંય છે.’
- ફ્રંન્દિદ બેકન
‘જેમ મંનવીઅેંનુા, સેમ પુસ્સકેંનુા - બહુ થ્ંેંડાં ઘણેં મેંટેં ભંગ ભજવસાં હેંય છે; બંકીનાં
ટેંળાંમાં ગંયબ થ્ંઈ જાય છે.’
- વેંલ્સેર
‘મંસંપિસં પંદેથ્ીં અંપણે પ્રેમ અને ઉલ્લંદ પંમીએ છીએ, એક પછી એક પગલુા માંડસાં
શીખીએ છીએ, પણ પુસ્સકેં ખેંલીએ ત્યંરે ખબર પડે છે કે અંપણને પાંખેં ફૂટી છે.’
- હેલન હેઈઝ
‘મૈંલિક લેખક સે એ નહિ કે જે કેંઈની નકલ કરસેં ન હેંય, પણ સે કે જેની કેંઈ નકલ
કરી શકે નહિ.’
- શંસેંબ્રીયાં.
‘કેટલં બધં લેંકેંએ કેંઈ પુસ્સકનં વાંચનથ્ીં પેંસંનં જીવનનં નવંયુગનેં અંરાભ કરેલેં
છે!’
- હેન્રી ડેવીડ થ્ંેંરેં
‘ઉંડં અંર્સનંતે,
ઉંચં અંશંવંતે યુવક જ ન હેં! રંષ્ટ્ર રચવુા.
પુરંસં પંયંનં ચણસર મહીં પથ્થ્ંર થ્ંવુા;
અમર ઈસિહંદે ભળી જવુા.’
- તેશળજી પરમંર
‘જેનંમાં વાંચન મંટે પ્રેમ ન હેંય એવં રંજાનં કરસાં, અનેક પુસ્સકેંવંળં કંસરિયંમાં
વદસેં ગરીબ મંણદ બનવંનુા હુા પદાત કરુા.’
- ટેંમદ મેકેંલે
‘બીજુા કશુા જ ન કરી શકવુા. સેનં કરસાં સેં વાંચસાં-લખસાં ન અંવડસુા હેંય સે દંરુા.’
- વીલીયમ હેઝલીટ
‘ઉત્ત્ંમ દંહિત્ય એટલે જેની વાંચ્યં વગર પણ પ્રશાદં થ્ંઈ શકે સે.’
- જી.કે. ચેસ્ટરટન
‘જીવસેં તંટી કબરમાં એ પછી રડસાં રહ્ય્ંાં,
હુા કબરમાં પણ, કરેલં પ્યંર પર હદસેં રહ્ય્ંેં.’
- જમિયસ પાડ્યં
‘કેંઈ મહંન દંહિત્યકૃસિનં દર્જન મંટે બે બળેં ભેગાં થ્ંવાં જોઈએઃ મંનવીનુા બળ અને સે
ક્ષ્ંણનુા બળ.’
- મેથ્યુ અંરનલ્ડ
૨
સ્વંસાત્ર્યેંત્ત્ંર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંનેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ પર
પ્રભંવ
વિશ્વમાં તરેક તેશ અને સેની પ્રજાને સેઅેંનેં પેંસંનેં ઇસિહંદ અને દાસ્કૃસિ વંરદમાં મળેલાં છે.
પેંસંની દાસ્કૃસિ મંટે કયેં તેશ ગર્વ ન ધરંવે. પછી એ પ્રંચીન હેંય કે અવર્ંચીન. જેમ કે અમેરિકંનં રેડ
ઇન્ડિયનેં અને અંફ્રિકંનં હબદીઅેંની જાગલી રહેણીકરણી મંટે અંજે પણ સેઅેં ગર્વભેર રજુઅંસ કરે
છે. એ દંથ્ેંે ઘણં તેશેંની પૈંરંણિક દાસ્કૃસિ ખરેખર અભિનાતનને પંત્ર્ં છે. એમાં ઇરંન, ઇરંક, ઇઝરંયલ,
ચીન, ગ્રીદ, ભંરસ, મિદર અને રેંમનેં દમંવેશ કરી શકંય. દતીઅેં પુરંણેં ઇસિહંદ અને દાસ્કૃસિ
સેઅેંને પ્રંપ્ત થ્ંયાં છે. છસાં દમયની રફસંર દંથ્ેં, ઘડિયંળને કાંટેકાંટે સેઅેંનં તેશ અને લેંકજીવનમાં
ભંરે પરિવર્સન અંવી ગયુા છે. દતીઅેં પહેલાં સેઅેંની જે દાસ્કૃસિ હસી, એથ્ીં જુતી જ છંપ અંજે એ બધં
તેશેંમાં જોવં મળે છે. એ છંપ કેવી રીસે ઉત્ભવી? ક્યાં ક્યાં પરિબળેંનેં સેઅેંનં તેશ અને લેંકજીવન પર
પ્રભંવ પડ્યેં, એ અભ્યંદ રદિક બની રહે સેવેં છે. એ આગે અંપણે ભંરસની દાસ્કૃસિ અને એની વર્સમંન
સ્થ્િંસિ મંટેનાં કેટલાંક જવંબતંર પરિબળેં વિશે જોઇશુા. અંપણં તેશની દાસ્કૃસિ કેવી રીસે અસ્સિત્વમાં
અંવી અથ્ંવં ઘડંઇ સે આગે ભંરસનં ભૂસકંળ સરફ એક નજર કરીશુા.
મૂળે અંપણં તેેશની દાસ્કૃસિ દિંધુસટીય દાસ્કૃસિનાં નંમે જંણીસી હસી. ઈ.દ. ૩૦૦૦ વષ્ર્ં પૂર્વે
એ અંદ્ય દાસ્કૃસિ અથ્ંવં અંર્ય દાસ્કૃસિ કહેવંસી સે પહેલં ભંરસમાં દ્રવિડ દાસ્કૃસિ પણ હયંસ હેંવંનુા
ઈસિહંદ જણંવે છે. નવીનવી શેંધખેંળેં ને પરિણંમે ભંરસની દિધુાસટીય દાસ્કૃસિને મંન્ય રંખવંમાં
અંવી છે. સે મંટેનાં પુરંસત્વ નમૂનંઅેં અને દંબિસીઅેં અંપણી પંદે મેંજૂત છે. એમાં શહેરેંની દુવ્યવસ્થ્િંસ
બાંધણી અને શિલ્પકલંઅેંનેં દમંવેશ થ્ંંય છે. એ બાંધકંમ અને કલંકંરીગીરી પરથ્ીં સેઅેંનુા લેંકજીવન,
ભંષ્ંં, ધર્મ વગેરે દમજવંમાં મતત મળે છે. ત્યંરની સ્ત્રીઅેં ને ઘરેણાં અને કેશકુફનનેં શેંખ હસેંે. ત્યંરે
સેઅેંની ભંષ્ંં પણ દમૃદ્ધ હેંવંનુા જણંય છે.
દિાધુસટીય દાસ્કૃસિ પછી ભંરસની દાસ્કૃસિમાં ફેરફંર થ્ંસં ગયં. દમય પ્રમંણે અને પ્રજાનં
લેંેકજીવન પ્રમંણે સેમાં પરિવર્સન અંવસુા ગયુા. મૂળ દાસ્કૃસિનં સ્થ્ંંને પછી વૈતિક દાસ્કૃસિનેં ઉતય થ્ંયેં
હેંવંનુા ઈસિહંદકંરેં મંને છે. ત્યંર બંત વેતેંની રચનં થ્ંઈ. વેતેંની રચનંએ ભંરસની દાસ્કસિને ચંર
અવસ્થ્ંંમાં વહેાચસી વ્યવસ્થ્ંં તશર્ંવી છે. એ પ્રમંણે પ્રથ્ંમ અવસ્થ્ંં, બ્રહ્મચયર્ંશ્રમ - જેમાં વ્યક્સિ ચંરિત્ર્ય
ઘડસર કરી મયર્ંતંમાં જીવન ગંળે. બીજી અવસ્થ્ંં, ગૃહસ્થ્ંંશ્રમ - જેમાં જાુવંનેં લગ્ન કરી ઘરદાદંર
માંડે. ત્ર્ીંજી અવસ્થ્ંં, વંનપ્રસ્થ્ંંશ્રમ - જેમાં વ્યક્સિ પેંસંનં જાહેર જીવન અને ધાધંરેંજગંરમાંથ્ીં નિવૃસિ
મેળવે અને દમંજ દંથ્ેં રહી નિવૃસિનેં શાંસિ દમય પદંર કરે. ચેંથ્ીં અને છેલ્લી અવસ્થ્ંં પ્રમંણે વ્યકિસ
તુન્યવી બંબસેંથ્ીં અલગ થ્ંઈ જાય, પ્રભુનુા ભજન કરે. વૈતિક દમંજની અં ક્ેવી અતભૂસ વ્યવસ્થ્ંં! કેમ કે
અંમાંની કેટલીય બંબસેં અત્યંરનં દમંજ દંથ્ેં અેંેછંવત્ત્ંં આશે વણંઈ ગઈ છે. અંપણી અંજની
દાસ્કૃસિમાં વૈતિક છંપ જેંવં મળે જ છે.
એ જ ચંર જીવન વ્યવસ્થ્ંં પરથ્ીં દમય જસાં ભરસમાં વર્ણ વ્યવસ્થ્ંં ઊસરી અંવી. ૧. બ્રંહ્મણ
- ધંર્મિક ક્રિયંકાંડ કરંવનંરંઅેંનેં વર્ગ. સેઅેં દમંજમાં ધંર્મિક અંગેવંની અંપી, ધર્મની દેવં બજાવે.
૨. ક્ષ્ંત્ર્િંય દમંજનુ રક્ષ્ંણ કરનંરંઅેંનેં વર્ગ. સેઅેં લડંઈની સંલીમ લે અને લડંઈ મેંરચે અંગળ રહી
પ્રજાનુા રક્ષ્ંણ કરે. ૩. વૈશ્ય - વેપંર વંણિજ્ય આગેનુા કંમકંજ દાભંળનંરંઅેંનેં વર્ગ. પ્રજાની જીવન
જરૂરિયંસેં આગે જાણકંરી મેળવી મંલ અથ્ંવં નંણંની અંપલે કરનંર. ૪. શુદ્ર - વદસિમાં દંફ દફંઈની
દેવં કરનંરંઅેંનેં વર્ગ. સેઅેં નગરની સ્વછસં જાળવવંની દેવં કરે. ત્યંરનં દમંજમાં અં ચંર વર્ગ
પ્રજા અને નગરની વ્યવસ્થ્ંં જાળવવં પૂરસં હસં. સે વ્યવસ્થ્ંં કેંઈ પણ જાસનાં કેંમનં ભેતભંવને ધ્યનમાં
રંખીને કરવંમાં અંવી ન હસી. વળી એ દમયે લેંકેંમાં ઉંચનીચનં ભેતભંવ હેંવંનેં કેંઈ ઉલ્લેખ વાંચવં
મળસેં નથ્ીં.
છસાં એવં વર્ગજનેંનં ઉત્ભવની વિચિત્ર્ં કથ્ંં જાણવં મળે છે. જેમ કે બ્રંહ્મણ, યજ્ઞ્ંપુરુષ્ંનં
મુખમાંથ્ીં ઉત્ભવ્યેં, ક્ષ્ંત્ર્િંય હંથ્ંમાંથ્ીં ઉત્ભવ્યેં, વૈશ્ય ઉરુમાંથ્ીં અંવ્યેં અને શુદ્ર સેનં પગમાંથ્ીં ઊત્પન્ન્ં
થ્ંયેં વગેરે. એટલે અં પ્રકંરનાં સેઅેંનં ઉત્ભવની કથ્ંં અથ્ંવં સેં સેઅેંની કંર્યપધ્ધસિને લીધે પંછળથ્ીં
સેઅેંમાં ઉંચનીચનં ભેતભંવ શરૂ થ્ંયં હશે. પણ શરૂઅંસમાં સેઅેંનં દમંજમાં કેંઈ એવં ભેતભંવ
હેંવંની વંસ જાણવં મળસી નથ્ીં.
દિંધુસટીય દાસ્કૃસિમાં ફેરફંરની શરૂઅંસ ગૈંસમ બુદ્ધે સ્થ્ંંપેલં બૈંદ્ધ ધર્મથ્ીં થ્ંઈ હસી. ઈદુની
છઠ્ઠી દતીમાં ગૈંસમ બુદ્ધ થ્ંઈ ગયં. સેમનેં જન્મ રંજકુટાુબમાં થ્ંયેં હસેં. સેમણે ભરજાુવંનીમાં દાદંર
ત્યંગી ધર્મજ્ઞ્ંંન પ્રંપ્ત કર્યું. બધં મંણદેંે દરખં છે, એ સેમનેંે ઉપતેશ હસેં. એ દંથ્ેં સેમણે પેંેસંનં નવં
ધર્મદિદ્ધાંસેં જ્ઞ્ંંન, શીલ અને દમંધિ આગે શીખવ્યં. બુદ્ધનં ધર્મદિદ્ધાંસેંને જાતુઈ દફળસં મળી. કેમ કે
સેમાં એ દમયનં જીવન ધેંરણનં મંળખંમાં ક્રંસિકંરી ફેરફંર તશર્ંવસં દમંનસંનં ધેંરણની વંસ
કરવંમં અંવી હસી. પરિણંમે બૈંદ્ધ ધર્મનેં ફેલંવેં ઝડપથ્ીં ભંરસભરમાં અને ભંરસ બહંરનં તેશેંમાં
થ્ંવં લંગ્યેં. ભંરસમાં સે વખસનં દમ્રંટ અશેંકે પણ બૈંદ્ધ ધર્મનેં સ્વીકંર કયર્ેં હસેં.
બૈંદ્ધ ધર્મ પછી મહંવીર સ્વંમીનં દિદ્ધંસેં પર ભંરસમાં જૈન ધર્મની સ્થ્ંંપનં થ્ંઈ. સેમણે
અહિાદંને કેન્દ્ર સ્થ્ંંને મૂકી. દત્ય, અપરિગ્રહ, અસ્સેય અને બ્રહ્મચર્યનં દિદ્ધંસેં શીખવ્યં. એની પણ દંરી
અદર થ્ંઈ અને તેશમાં ઘણંએ એ ધર્મ સ્વીકંયર્ેં. પણ ભંરસ બહંર સેનેં પ્રદંર થ્ંયેં નહી.
અગંઉ અંપણે જોયુા કે અંયર્ેંમાં વર્ણવ્યવસ્થ્ંં હસી. પણ ઊંચનીચનં ભેતભંવ ન હસં. એ એક
પ્રંચીન દાસ્કૃસિ હસી. છસાં અંતર્શ અને દર્વમંન્ય દાસ્કૃસિ હસી. વખસ જસાં મંનવ જેમજેમ શિક્ષ્િંસ
બનસેં ગયેં સેમસેમ સેનંમાં તૂષ્ંણેં ઉસરી અંવ્યાં. એથ્ીં પંછળથ્ીં બ્રંહ્મણ અને શુદ્રનં ભેતભંવ છસં
થ્ંયં, બ્રંહ્મણ, ક્ષ્ંત્ર્િંય અને વૈશ્ય એમ ત્ર્ંણ વર્ગનં લેંકેં ઊચ્ચ વર્ગનં ગણંવં લંગ્યં. જ્યંરે ફક્સ શુદ્રને
હલકં ગણવંમાં અંવ્યં એ કેવુા તયંજનક કહેવંય! ઉપરનાં ત્ર્ંણ વર્ગનં લેંકેં શુદ્રેંની દંથ્ેં કંમ અને
નંણંની લેવડતેવડ દિવંય બીજો કેંઈ દાબધ રંખસં નહિ. શુદ્રેંને માતિરમાં જવંની છૂટ ન હસી. એથ્ીં પણ
કફેંડી સ્થ્િંસિ શુદ્રેંની ત્યંરે દર્જાઈ, જ્યંરે સેઅેંને સેમનં હલકં કંર્યને લીધે અસ્પૃશ્ય ગણવંમાં અંવ્યં.
ગંમમાં સેઅેંને કેંઈ અડસુા નહિ. છસાં કંમ કરંવી સેઅેંની ઉપર જબરજસ્સી થ્ંસી. એથ્ીં વેઠપ્રથ્ંં શરૂ
થ્ંઈ.
દપ્તદિંધુનં પ્રતેશમાં પાંગરેલી દિંધુસટીય દાસ્કૃસિનં અં સૈયંર થ્ંયેલં દમંજે વખસ જસાં એક
નવુા નંમ ધંરણ કર્યું. સેઅેં જે પ્રતેશમાં વદસં હસં, સે હિંન્તુસ્સંન કહેવંયેં અને એ પરથ્ીં એમનેં ધર્મ
હિંતુ કહેવંવં લંગ્યેં. એવી દમંજવ્યવસ્થ્ંં અને દાસ્કૃસિ પર ઈ.દ. પૂર્વે ૧૫૨૬ - ૧૭૬૧
અફઘંનિસ્સંનનં મેંગલ બંતશંહેંએ દત્ત્ંં દાપંતન કરી. સેઅેંનેં દમંજ અને ધર્મ ભંરસથ્ીં સતન ભિન્ન
પ્રકંરનં હસં. સેઅેં અંપણં તેશમાં મુદલમંન ધર્મ લંવ્યં. એ દંથ્ેં ભંરસમાં પરતેશીઅેંનુા અંગમન
થ્ંયુા. સેમાં પેંર્ટુગલીઅેં, ફ્રંદીદીઅેં અને બ્રિટીશીઅેંનેં દમંવેશ થ્ંસેં હસેં. સેમાં ભંરસમાં દત્ત્ંં હાંદલ
કરવં બ્રિટીશીઅેંને વધુ દફળસં મળી. સેઅેંએ ૧૬૫૭ - ૧૯૪૭ દુધી તેશને પેંસંનં હવંલંમાં રંખ્યેં.
અં નવં પરતેશીઅેં પેંસંની દંથ્ેં ખ્રિસ્સી ધર્મ લઈ અંવ્યં.
અંપણં તેશમાં સૈયંર થ્ંયેલં હિંતુ ધર્મ દંમે બીજં બે નવં ધમર્ેં અંવીને ગેંઠવંઈ ગયં. હિંતુ,
મુદલમંન અને ખ્રિસ્સીઅેં ભિન્ન્ં દિદ્ધાંસેં પર રચંયેલં હેંય સેમનેં દમનવ્ય હિંતુસ્સંનમાં થ્ંવં લંગ્યેં.
ભંરસમાં હિંતુ માતિરેંની દંથ્ેંદંથ્ેં અંપણી ભૂમિ પર મસ્જિત અને ગિર્જાઘરેં ઊભાં થ્ંવં લંગ્યાં. બીજા
ધમર્ેંની અદર દંથ્ેં જીવસાં અંપણં દમંજ અને દાસ્કૃસિમાં કેટલંક ફેરફંર અંવ્યં. બીજા ધમર્ેંની દંમે
પેંસંનં દમંજ અને દાસ્કૃસિને ટકંવી રંખસાં, હિંતુઅેં એ બધં પ્રત્યે દહિષ્ણુ બન્યં. અત્યંરે જે ધંર્મિક
અદહિષ્ણુસં તેશમાં જોવં મળે છે, એવી સેં ક્યંરેય ન હસી. એની ઈસિહંદ દંક્ષ્ીં પૂરે છે. તરેક ધર્મનં
લેંકેં ત્યંરે પ્રેમ અને દહકંરથ્ીં જીવસં અને પેંસપેંસંની દાસ્કૃસિને જીવંડી જાણસં. અંયર્ેંએ શરૂ કરેલી
અને દમયનં વહેણમાં ફેરફંર દંથ્ેં ટકી રહેલી હિંતુ દાસ્કૃસિ ભંરસમાં બીજા ધમર્ેંની દંમે ટકી રહી એ
એક અત્ભૂસ બીનં કહેવંય. હિાતુસ્સંનનુા નંમ કરણ ભંરસ થ્ંઈ ગયુા સેં ય અંજે ભંરસમાં હિંતુ દાસ્કૃસિ
અડીખમ ઊભી છે.
૨૦મી દતીની શરૂઅંસે ગાંધીજીએ ભંરસમાં આગે્રજોનં પરતેશી શંદન દંમે અંઝંતીનુા
રણશિગડુા ફૂક્યુા. સેમની દંથ્ેં તંતંભંઈ નવરેંજી, ફિરેંજશંહ મહેસં, બંળગાગંધર સિળક, દુરેન્દ્રનંથ્ં
બેનરજી, ગેંપંળકૃષ્ણ ગેંખલે, લંલં લજપસરંય, મહમતઅલી ઝીણં, જવંહરલંલ નહેરૂ, વલ્લભભંઈ
પટેલ વગેરે જોડંયં. સેઅેંએ ભંરસમંથ્ીં આગ્રેજોની દત્ત્ંં ઉખંડી નંખવં અદહકંરની અહિંદક લડસ
શરૂ કરી. એ અંઝંતીની લડસમાં ભંરસનાં દર્વ ભંઈબેનેં - હિંતુ,મુદલમંન, શીખ, પંરદી, જૈન, ખ્રિસ્સી
અને બૈદ્ધ દંથ્ેંદંથ્ેં રહ્ય્ંાં હસાં. આગ્રેજોનં લગભગ ૩૦૦ વષ્ર્ંનં શંદનમાં અં બધં ધર્મનં લેંકેં વચ્ચે
અજાયબ એકસં જોવં મળી હસી. એમ બધંની એકસં અને પ્રજાનં અતમ્ય જાુસ્દં દંમે આગ્રજો તેશ છેંડી
ગયં અને અંપણેં તેશ અંઝંત બની ગયેં.
એવં એખલંદભયર્ં વંસંવરણને આગ્રેજો તૂષ્િંસ કરીને ચંલ્યં ગયં. કેમ કે સેઅેં પંરખી ગયં
હસં કે ભંરસીઅેંનં એ એકસં એ જ એમની શક્સિ હસી. એ શક્સિ સેંડી પંડવં ધર્મધર્મ વચ્ચે વૈમનસ્ય
ફેલંવવં આગ્રેજોએ પેંસરેં રચ્યેં. સેમણે સ્વંસાત્ર્ય દેનંની મહમતઅલી ઝીણં દંથ્ેં દંઠગાંઠકરી, સેમને
મુદલમંનેં મંટે પંકિસ્સંનનુા અલગ રંજ્ય મંગવં રંજી કરી લીધં. પરિણંમે ગાંધીજીને મનતુઃખ દંથ્ેં
એ દંમે ઝૂકી જવુા પડ્યુા. એમ અંપણં તેશનં હિાતુસ્સંન અને પંકિસ્સંન એવં બે ભંગ થ્ંઈ ગયં. એ જ
વૈમનસ્યમાંથ્ીં હજાુ અંપણે બહંર નીકળી શકસં નથ્ીં. કેટલંય ભંરસમાં રહેસં મુદલમંનેં પંકિસ્સંન
પ્રત્યે કૂણુ વલણ ધરંવે છે. એથ્ીં ભંરસનં ક્ેટલંક હિાતુઅેં અને અન્યધર્મીઅેં પણ બધં જ મુદલમંનેંને
એક જ ત્ર્ંંજવંમાં સેંળવંનેં પ્રયંદ કરે છે. એથ્ીં અંપણી એકસં તિવદેતિવદે સૂટસી જાય છે.
અંઝંતી પછી જ ભંરસમાં હિંતુ - મુસ્લિમ રમખંણેં ફંટી નીકળ્યાં હસાં. સેમાં લંખેં મંણદેં
ઘરબંર વિનંનં થ્ંઈ ગયાં હસાં. ઘણંની મિલ્કસ લૂાટંઈ ગઈ હસી. કેટલંય પરિવંર જનેં કેંમી અંગમાં
હેંમંઈ ગયાં હસાં. ઘણી સ્ત્ર્ીંઅેં વિધવં બની હસી અને ઘણં મંસપિસં બંળકેં વિનંનાં, સેં કેટલંય
બંળકેં અનંથ્ં બની ગયાં હસાં. એ જ બંબસને કંરણે અંખરે ગાંધીજીને ગેંળીએ તેવંયં.
અં બધી પરિસ્થ્િંસિમાં અંપણં તેશની દાસ્કૃસિ ઘડંસી ગઈ. એ દિંધુસટીય દાસ્કૃસિનં મૂળ
સ્વરૂપે જારી રહી નહી પણ વખસેંવખસ સેમાં તેશની રંજકીય પરિસ્થ્િંસિ અને લેંકેંેની મંન્યસં પ્રમંણે
ફેરફંર થ્ંસં ગયં. ફરી તેશમાં કેંમી એકસં અંકંર લેવં માંડી. હિંતુ, મુસ્લિમ, શીખ, પંરદી, બૈંદ્ધ, જૈન,
અને ખ્રિસ્સી બધં પ્રેમ ભંવથ્ીં રહેવં લંગ્યં. ધંર્મિક અને રંષ્ટ્રીય સહેવંરેં બધં લેંકેં દંથ્ેં મળી ઉમાગથ્ીં
ઉજવસં. અંપણં તેશે દૈંનં દહકંરથ્ીં વિકંદની કેડી પર પગરણ માંડ્યાં. તેશનં જુતંજુતં રંજ્યેંનં
લેંકેંની ભિન્ન્ંભિન્ન્ં મંસૃભંષ્ંં સરેહસરેહનેં પેંષ્ંંક અને વિવિધ ધમર્ેં છસાં તેશભક્સિ મંટે બધંની દમંન
ભંવનં પરતેશનં લેંકેંને તઝંડે સેવી હસી.
જેમ અંપણે જાણીએ છીએ સેમ દત્ત્ંં અને પૈદેં મંણદને ભંન ભૂલંવે છે. ધીમેધીમે અંપણં
રંજકીય નેસંઅેંમાં ખુરશીનેં મેંહ જાગ્યેં અને દત્ત્ંંનેં સ્વંથ્ર્ં વધવં માંડ્યેં. સેથ્ીં સેઅેંએ દત્ત્ંં હાંદલ
કરવં રંજકીય પ્રપાચેં કરવં માંડ્યાં. તેશની એકસં અને અખાડિસસં મંટે જે મૂલ્યેં જળવંઈ રહ્ય્ંાં હસાં,
સેને ધેંઈપીવંની રંજકંરણીઅેંએ સૈયંરી કરી. ફરી એક વંર કેંમી ઝેર લેંકેંનં મનમાં રેડવંમાં અંવ્યુા.
પ્રજંનુા ગમે સે થ્ંંય પણ મને દિંહંદન મળવુા જ જોઈએ; એ સેઅેંની નેમ હસી. જે નીસિ આગ્રેજોએ અપનંવી
હસી, એવી હીન નીસિનેં તેશવંદીઅેંએ અંશરેં લીધેં, એ કેવુા શરમજનક કહેવંય! એથ્ીં તેશમાં કેંમવંતી
દાસ્થ્ંંઅેંેએ જોર પકડ્યુા. સેઅેં રંજકંરણમાં પણ ભંગ લેવં લંગ્યં. અવી સ્થ્િંસિને સેં કંરણમંત્ર્ં જોઈએ.
૧૯૬૮માં ઇઝરંયેલમાં અંવેલી અલ અકદં મસ્જિતને કેંઈએ અંગ લગંડી. એ આગે બધં
તેશેંેમાં મુસ્લિમેં મંરફસે તેખંવેં યેંજાવં લંગ્યં. અંપણં મુસ્લિમેંએ પણ એવં તેખંવેં મેંટંમેંટં શહેરેંમાં
યેંજ્યં. પરિણંમે તેશમાં કેંમી સેંફંનેં ફંટી નીકળ્યાં. એમ અંપણી દર્વધર્મ ભંવનંનેં છેત ઊડી ગયેં.
એનેં લંભ લઈ રંજકીય પક્ષ્ંેંએ કેંમી ભંવનંને વધુ ભડકંવી એટલે હવે સેં અંપણં તેશમાં કેંમી
અરંજકસં એ દંમંન્ય બંબસ બની ગઈ છે. હવે મેંટં ભંગનં રંજ્યેંમાં વષ્ર્ંમાં એકવંર એવાં સેંફંનેં
થ્ંંય છે અથ્ંવં રંજકંરણીઅેં મંરફસે કરંવવંમાં અંવે છે.
એવી સ્થ્િંસિમાંથ્ીં બહંર અંવવુા મુશ્ક્ેલ છે. કેમ કે હિંતુ અને મુસ્લિમ બાનેને સેઅેંની ખંદ
દાસ્થ્ંંઅેં મંરફસે ઉકદંવવંમાં અંવે છે. વળી એવી દાસ્થ્ંંઅેંને ખંદ ધાધંતંરીઅેં અને રંજકંરણીઅેં
ટેકેં છે. અં બે ધમર્ેં વચ્ચે ઘષ્ર્ંણ થ્ંયં બંત શીખેંએ પણ હિંતુ દમંજમાં પેંસંની દાડેંવણી આગેનાં બાધંરણને
પડકંર્યુ હસુા. એટલુા જ નહી પેંસંનં અલગ અને સ્વસાત્ર્ં ખંલીસ્સંનની સેઅેં ચળવણ ચલંવી રહ્ય્ંં છે.
અંજ દુધી ધર્મનં નંમે તેશમાં હજારેં લેંકેં મંયર્ં ગયં છે અને લંખેં નિરંધંર બની ગયં છે. ધર્મનં નંમે
લેંકેં ઉઘંડે છેંગ મસ મંગવં નીકળે છે. પ્રજા પણ એવં પ્રપાચમાં ફદંઈ રંજકંરણીઅેંની વંસને દમથ્ર્ંન
અંપે છે, એ તુઃખની વંસ છે. તેશમાં અંજે ધર્મઝનૂન ફેલંઈ રહ્ય્ુંા છે. એથ્ીં તેશની બિનદાંપ્રતંયિક
રંજ્યવ્યવસ્થ્ંં દંમે ખસરેં ઊભેં થ્ંયેં છે. એવી અરંજકસંમાં ભંરસનાં બે મંજી વડંપ્રધંનેં ઈતિરં
ગાંધી અને રંજીવ ગાંધી હેંમંઈ ગયાં. છસાં એમાંથ્ીં કાઈ બેંધપંઠ લીધં વિનં અંપણેં તેશ હિંદંહેંળીમાં
અંળેંટસેં જાય છે.
અંવી પરિસ્થ્િંસિને કંરણે અંપણં તેશની કલં, મિલનદભર ઉત્દવ ઉજવણી અને અહિાદક
લેંકજીવનમાં પરિવર્સન અંવી રહ્ય્ુંા છે. કેટલીક જગ્યંએ ઉત્દવ ઉજવણી નિમિત્ત્ેં જ કેંમી રમખંણેં તેખં
તે છે, એને કેંણ નંથ્ેં? હજુ સેં અંવસી કંલે શુા વિસશે એની કેંને ખબર, પણ જાણે એની પૂર્વસૈયંરી અંપણે
કરી રહ્ય્ંં છીએ. જે રીસે તેશનેસંઅેં પેંસંને મનફંવે સેવં મનમસાંસરેં ઊભાં કરંવી તેશની દાસ્કૃસિને કેંઈ
ખંદ ઢાંચંમાં ઢંળવં પ્રયત્ન કરી રહ્ય્ંં છે. એવુા અંપણી દરકંર દબાધી પણ કહી શકંય. અંપણેં તેશ
બિનજોડંણની નીસિમાં મંનસેં અંવ્યેં છે. છસાં રશિયં દંથ્ેં મૈત્ર્ીં કરંરેં રંખી, અગંઉની અંપણી
દરકંરેંએ તેશને રૂદી અદરવંળી વિતેશનીસિ અને દંમ્યવંત સરફે કૂણી લંગણી જગંડવં ભગીરથ્ં
પ્રયત્નેં કયર્ં હસં. તુઃખની વંસ એ છે કે રશિયંનેં એ દંમ્યવંત ભંરસમાં પ્રદંરે સે પહેલાં જ કબરમાં
તફનંવંઈ ગયેં છે. વિતેશનીસિમાં અંપણે રશિયં અને સેનં મિત્ર્ં તેશેં સથ્ંં અંરબેં દંથ્ેં દંરં દબાધેં
રંખ્યં ત્યંરે રશિયંનાં પ્રસિસ્પર્ધીઅેં અમેરીકં દંથ્ેં અંપણં દબાધેં રંખવં પૂરસં હસં, એમ કહીએ સેં
ચંલે.
અંપણં લેંકેંને ધર્મ અને ઈશ્વરમાં અપૂર્વ શ્રદ્ધં છે. ત્યંરે દંમ્યવંત નંસ્સિકવંતને પ્રેંત્દંહન
અંપે છે. સેઅેં ઈશ્વરની વંસને હંસ્યંસ્પત ગણે છે. રશિયંનં દંમ્યવંતની થ્ંેંડી ઘણી અદર અંપણં
તેશમાં જોવં મળે છે. અંપણં તેશમાં કેટલંક લેંકેં પેંસંને બૈંદ્વિકવંતમાં મંનસં હેંવંનુા જણંવે છે. સેઅેં
કેંઇ પણ ઇશ્વરીય અથ્ંવં ચમત્કંરિક શક્સિમાં મંનસં નથ્ીં અને પેંસંનેં મસ બીજાઅેંને દમજાવસં જાય
છે.
રશિયં સરફની કૂણી લંગણીને લીધે જ અંપણે અંરબેં દંથ્ેં દંરં દબાધ રંખ્યં અને અંરબેંનં
તુશ્મન ગણંસં ઇઝરંયલ દંથ્ેં રંજદ્વંરી દબાધેં બાંધ્યં ન હસં.
વળી ખરંખેંટંમાં અંપણે અંરબેંની પડખે રહ્ય્ંં છીએ. એટલે જ ઇરંકનં દતંમહુદેનની
છેવટ દુધીની અંડેંડંઇ છસાં અંપણી દરકંરે સેમનં વિરૂદ્વમાં એક હર્ફ ઉચ્ચંયર્ેં ન હસેં. એથ્ીં ઉલ્ટુા ઘર
અાંગણે પંકિસ્સંન જેવં મુસ્લિમ રંષ્ટ્ર દંથ્ેં અંપણં દબાધેં સાગ રહ્ય્ંં કરે છે. વળી એ જ પંકિસ્સંનનં
પ્રશ્ને અંપણં અંરબ મિત્ર્ંેંનેં મસ અંપણંથ્ીં ભિન્ન્ં થ્ંઇ જાય છે!
અંપણી અં રંજ્કીય નીસિને કંરણે ઘણં અંરબ અને અંફ્રિકંનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને અંપણં તેશમાં
વધુ અભ્યંદની દગવડેં અંપીએ છીએ. સેઅેં પેંસંની દંથ્ેં સેમનં તેશની કલં અને દાસ્કૃસિ લઇ અંવી
અંપણં તેશમાં પ્રતર્શનેં યેંજે છે. અથ્ંવં સેમનં જાહેર જીવનમાંથ્ીં પ્રેરણં મેળવી અંપણં ઘણં જાુુવંનેં
સેમનુા અનુકરણ કરે છે. જેમ કે સેમનં જેવાં કપડાં પહેરવાં અને સેમનં જેવાં નૃત્યેં કરવાં વગેરે. અંપણં
ઘણં લેંકેંને અંરબતેશેંમાં ધાધેંરેંજગંર પ્રંપ્ત થ્ંયાં છે. એથ્ીં પણ કેટલંક લેંકેં ત્યાંની બંબસેં અંપણં
તેશમાં લંવી અંપણી દાસ્કૃસિ દંથ્ેં મેળ જમંવં પ્રયત્ન કરે છે.
એમેરિકં દંથ્ેં અંપણે બહુ ગંઢ દબાધેં સેં નથ્ીં જ. છસાં અમેરિકં એ મહંદત્ત્ંં છે. વળી એ
તુનિયંનેં ધનંઢ્ય તેશ કહેવંય છે. એનંથ્ીં અંકષ્ંર્ંઈ અંપણં ઘણં ભણેલંગણેલં લેંકેં ત્યાં પૈદં કમંવં
જાય છે. કેટલંક અભ્યંદ મંટે અને વેપંરધાધં અથ્ર્ેં પણ જાય છે. સેમાંનં ઘણંએ સેં ત્યાં નંગરિક હકેં
પ્રંપ્ત કર્યં છે. એ બધં મેંેટે ભંગે ત્યાં અમેરિકી પ્રજાની રીસભંસ અને રિવંજો જોઈ, અંપણી દાસ્કૃસિ દંથ્ેં
મિલંવવં પ્રયત્ન કરે છે. એમની ભંષ્ંં, ત્યાંનેં પહેરવેશ અને ત્યાંનેં ખેંરંક એ જાણે સેમનુા જીવન બની
ગયુા છે. છસાં ત્યાં ભંરસીયેં દંથ્ેં મળે છે, ત્યંરે પેંસંની દાસ્કૃસિ તશર્ંવવં પ્રયત્ન કરે છે. એમ જાુતંજાુતં
લેંકેંનં દાપર્કથ્ીં અંપણી અંજની દાસ્કૃસિ બતલંસી જાય છે.
અંપણી હેંટલેં અને રેસ્ટેંરાંમાં હવે મેંર્ડન ડંન્દ થ્ંવં લંગ્યં છે. કૈંટુાબિક અને દંમંજિક
પ્રદાગેંમાં હવે પશ્ચિમી ડંન્દ અને પંર્ટીઅેંને દમથ્ર્ંન મળસુા જાય છે. નવરંત્ર્ીંેનં ગરબંઅેંમાં પણ હવે
સંળીઅેંનં અદલ ગરબંને સ્થ્ંંને ડિસ્કેં ગરબં યેંજાવં લંગ્યં છે. પેંષ્ંંકમાં સેં અંપણેં યુવંવર્ગ ફેશનનેં
અંગ્રહી રહ્ય્ંેં છે. હવે કેંણ ધેંસી અને ઝભ્ભેં પહેરે? મેંર્ડન પેન્ટ, શર્ટ, ટીશર્ટ અને ફ્રેંક,સ્કર્ટ-બ્લંઉઝ
વગેરે જાુવંનેં પહેરે છે. દંથ્ેં દંડી, પાજાબી જેવં ભંરસીય પેંષ્ંંકેં પણ વપરંય છે. ભંષ્ંંઅેંમાં આગ્રેજીનુા
સ્થ્ંંન ઊંચુ છે. કેમ કે તેશ-વિતેશનં દાપર્કમાં એ મહત્વનુા મંધ્યમ છે. શંળં, મહંશંળં અને કેંલેજોમાં
આગ્રેજીનુા શિક્ષ્ંણ અંપવંમાં અંવે છે. સહેવંરેંમાં બધં પેંસંનં સહેવંરેં ધંમધૂમથ્ીં ઉજવે છે. તેશનેસંઅેં
મંરફસે મુખ્ય સહેવંરેં જાહેરમાં ઉજવવંની દંરી પ્રણંલી અપનંવવંમાં અંવી છે. તિવંળીમાં તંરૂખંનુા
ફેંડવંની હિાતુ દાસ્કૃસિ હવે ખંનગી પ્રદાગેં અને અન્યધર્મ સહેવંરેંમાં પણ ઉપયેંગમાં લેવંય છે. જ્યંરે
વંરસહેવંરે કેક અને કંર્ડની ખ્રિસ્સી પ્રણંલી ઘણં લેંકેંએ અપનંવી છે. એ જ રીસે ઘર શણગંરવંની પ્રથ્ંં
પર અદરપરદ મિલંવટથ્ીં વિવિધ સ્થ્ંળેંએ જોવં મળે છે.
ઘણીખરી મિલંવટ પછી અંપણે તેશી ઝભ્ભેં નવંનવં રૂપે પુરૂષ્ંેં ઉપયેંગમાં લેસં રહ્ય્ંં છે. એ
જ રીસે સ્ત્ર્ીંઅેંની દંડી અંજે પણ અમર છે. હિાતુ સ્ત્ર્ીંઅેંનં ચાંલ્લં અને દિંતુરની પ્રથ્ંં ઘણંએ સ્વીકંરી
છે. કેટલાંક પરતેશી યુવંનેંએ પણ અંપણં પહેરવેશ અને ચૂડી ચાંતલંને અંવકંયર્ં છે. સ્ત્ર્ીંઅેંમાં બેંબ્ડ
હેરની ફેશન અંવ્યં પછી પણ મેંટં ભંગની સ્ત્ર્ીંઅેં લાંબં વંળ રંખે છે અને અંરંમથ્ીં એનેં એટલેં ગૂ
ાથ્ેં છે.
જેવી રીસે રંજકીય પરિસ્થ્િંસિએ તેશનં લેંકજીવન, સ્થ્ંંપત્ય, કલં અને ધર્મ પર અદર કરી,
એ જ રીસે અંપણી અંઝંતીની દંથ્ેંદંથ્ેં અને પછી થ્ંયેલાં વૈજ્ઞ્ંંનિક દાશેંધનેં તેશમાં પરિવર્સનકંરી રહ્ય્ંાં
છે. અંઝંતીની પૂર્વે જ યાત્ર્ંેંની શેંધ થ્ંઇ ગઇ હસી. વરંળ કેંલદેં અને પેટ્રેંલ વડે ચંલસાં યાત્ર્ંેં શેંધંયાં
અને વિકંદ પંમસાં ગયાં. ત્યંરે અંપણેં તેશ મુખ્ય ગૃહઉદ્યેંગ પર નભસેં હસેં. એથ્ીં એવાં યાત્ર્ંેં અંપણં
તેશમાં વ્યંપક પ્રમંણમાં વંપરવાં કે કેમ, એ એક ચચર્ંનેં વિષ્ંય હસેં. ખુત ગાંધીજી યાત્ર્ંવંતનં વિરેંધી
હસં. કેમ કે યાત્ર્ંેંથ્ીં ગંમેગંમનં ગૃહઉદ્યેંગેં ભંગી પડશે, એવેં સેમને ડર હસેં.
જો અંપણે યાત્ર્ંેં તેશમાં ન સ્વીકંરીએ સેં પરતેશેંમાં યાત્ર્ંેં મંરફસે ઉત્પંતન વધી જાય, જ્યંરે
અંપણે ઉત્પંતનમાં પંછળ રહી જઇએ. પરિણંમે અંપણે પરતેશથ્ીં મંલ અંયંસ કરવેં પડે. એટલે
અંપણી દરકંરે યાત્ર્ંવંતને દમથ્ર્ંન અંપ્યુા. કેમ કે દમયની દંથ્ેં કતમ મિલંવવં જ પડે. ઉત્પંતનમાં
અંપણે પણ બીજા તેશેંની મંફક વિકંદ કરવં લંગ્યં. વળી તેશમાં વધસી જસી વદસિને ધ્યંનમાં રંખી
જીવનજરૂરિયંસની ચીજોનુા ઉત્પંતન વધંરવુા જરૂરી હસુા. શરૂઅંસમાં જરૂરી મીલ અને કંરખંનંનાં યાત્ર્ંેં
અંપણે પરતેશથ્ીં અંયંસ કરસં હસં. વખસ જસાં એવાં યાત્ર્ંેં અને એનં ભંગેં અંપણે તેશમાં જ બનંવવં
લંગ્યં. કંપડઉદ્યેંગમાં સેં ભંરસે કમંલ કરી નંખી! ખૂબ પ્રમંણમાં અવનવુા કંપડ ભંરસમાં જ સૈયંર
થ્ંવં લંગ્યુા. ગુજરંસનં અમતંવંતે કંપડ ઉદ્યેંગમાં નંમનં કંઢી. ત્યાંની દેંએક મિલેંમાં રેંેજનં હજારેં
કંપડનં સંકં સૈયંર થ્ંસં હસં. અંપણે ઉંચી જાસનુા દંરુા કંપડ બનંવી પરતેશ નિકંદ કરવં લંગ્યં.
કેટલંક દમયથ્ીં કંપડનેં ભરંવેં થ્ંસાં અને અપુરસં કેંલદંને કંરણે ઘણી મિલેં હમણાં બાધ પડી છે.
વરંળ યાત્ર્ંેંમાં વપરંસં અઢળક કેંલદંને લીધે તેશમાં સેની સાગી વરસંવં માંડી. એથ્ીં ડિઝલ
અને વિજળી વડે ચંલસાં યાત્ર્ંેં અસ્સિત્વમાં અંવ્યાં. વધુ ઉર્જા ઉત્પન્ન્ં કરવં યુરેનિયમની જરૂર પડે છે. એ
અંપણે પરતેશેં પંદેથ્ીં મેળવીએ છીએ. અંપણી વિતેશનીસિને કંરણે એ મેળવવંમાં અંપણને મુશ્કેલી
પડે છે. પણ દમય અને દાજોગેં પ્રમંણે અંપણે અમેરિકં, ફ્રાંદ અને રશિયં પંદેથ્ીં એ મેળવી અંપણુા
કંમ ચલંવી રહ્ય્ંં છીએ.
અંપણેં તેશ વષ્ંર્ેંથ્ીં આધશ્રદ્ધંમાં જીવસેં અંવ્યેં છે. આગ્રેજોનં શંદનનં દમયમાં સેમાં થ્ંેંડેં
ઘણેં ફેરફંર થ્ંયેં હસેં. કેમ કે ‘દસી પ્રથ્ંં’ અને ‘છેંકરીને તૂધ પીસી કરવી’ જેવં કુરિવંજોમાં લેંર્ડ બેન્ટિાગ
અને રંજા રંમ મેંહન રંયે દુધંરંવંતી પ્રવૃસિઅેં હંથ્ં ધરી હસી અને સેઅેં સેમાં દફળ થ્ંયં હસં.
વૈદ્યકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં અત્યંરે જે દગવડેં ઉપલ્બધ છે, એ વષ્ંર્ેં પહેલાં ન હસી. પરિણંમે મેલેરિયં, કેંલેરં, ફલ્યુ,
શીસળં અને ટી.બી. જેવી બીમંરીથ્ીં હજારેં મંણદેં મૃત્યુ પંમસાં. કેંલેરં અને મેલેરિયં વખસે થ્ંસં
દંમુહિક મરણથ્ીં લેંકેં એને તૈવી કેંપ દમજસં અને તેવતેવીઅેંને ખુશ કરવં બલિતંન ચઢંવસં. એવાં
બલિતંનેંમાં જાનવરેં અને ક્યંરેક મંણદનેં બલિ પણ ચઢંવવંમાં અંવસેં. જેમજેમ વૈતકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં નવીનવી
તવંઅેં અને વંઢકંપનાં દંધનેં પ્રકંશમાં અંવ્યાં, સેમસેમ લેંકેંનુા એવુા અજ્ઞ્ંંન તૂર થ્ંવં લંગ્યુા. લેંકેં
તવંખંનાંઅેંમાં દંરવંર મંટે અંવવં લંગ્યાં. પરિણંમે અંપણે કેંલેરં, ટી.બી. અને મેલેરિયં જેવી
બીમંરી પર કંબૂ કરી શક્યં છીએ. સેમ જ શીસળંને તેશવટેં અંપવંમાં દફળ થ્ંયં છીએ.
વિજળી, મંઈક્રેંફેંન, રેડિયેં, ટેલિફેંન, ટેલિવિઝન કેંમ્પ્યુટર વગેરે અનેક ઈલેક્ટ્રીક ઉપકરણેં
એ વિજ્ઞ્ંંનની ભેટ છે. વિજળીથ્ીં અંપણે ઘર અને રસ્સં પ્રકંશિસ કરી શક્યં છીએ. એ જ વિજળીનં નંનં
રાગબેરાગી ગેંળંઅેંની રેંશનીથ્ીં અંપણાં કૈંટુાબિક, દંમંજિક, રંષ્ટ્રીય અને ધંર્મિક પ્રદાગેંને અંપણે
શેંભંયમંન કરીએ છીએ. ફંનદનં ઝાંખં પ્રકંશનં તિવદેં હવે ચંલ્યં ગયં છે. કેમ કે ગંમડાંઅેંમાં પણ
વિદ્યુસ પહેંંચસી કરવંમાં અંવી છે. વિજળીની રેંશનીથ્ીં હવે વંર સહેવંરે અંપણં ઘરેં, ધંર્મિક સહેવંરેંમાં
માતિર, મસ્જિત, ગુરૂદ્વંરેં અને ચર્ચ સેમ જ રંષ્ટ્રીય સહેવંરેંમાં ગંમ અને શહેરની દરકંરી ઈમંરસેં
ઝગમગંવીએ છીએ. વીજળીની રાગબેરાગી રેંશની દંથ્ેં દી.ડી.પ્લેયર અને કેદેટ પ્લેયર મંરફસે ગીસ
દાગીસની ધુન મંઈક્રેંફેંન દ્વંરં ગુાજસી થ્ંઈ જાય છે.
મંઈક્રેંફેંન વડે અવંજને તૂર દુધી પહેંંચંડવંમાં મતત મળી છે. એથ્ીં નેસંઅેં અને દંધુદાસેંની
વંણી અંપણે એક દંથ્ેં ઘણં લેંકેંને દાભળંવી શકીએ છીએ. અંપણં અંચંરવિચંર અને ધર્મપ્રચંરને
છૂટથ્ીં બીજાઅેં દુધી પહેંંચંડવંનુા દરળ બન્યુા છે. રેડિયેં પણ એ જ રીસે એક દંથ્ેં હજારેં ગંમેં અને
શહેરેંમાં અને અનેક તેશેંમાં પેંસંનં કંર્યક્રમેં દાભળંવે છે. સેમાં ય વળી અં તિવદેંમાં ટેલિવિઝન અંપણં
તેશનં શહેરેશહેર અને ગંમેગંમ પહેંંચી ગયુા છે. પહેલાં સેં રેડિયેં મંરફસે અંપણે ગંસી અથ્ંવં બેંલસી
વ્યક્સિનેં અવંજ દાંભળસં હસં. હવે એ વ્યક્સિને અંપણે ટી.વી.નં પડતે નિહંળી શકીએ છીએ. ટી.વી.
પર અંપણં તેશનં નેસંઅેં, દિનેમંનં કલંકંરેં, રમસવીરેં અને તેશ પરતેશનં જુતં જુતં લેંકેં અંપણે
જોઈ શકીએ છીએ. એ બધં જુતં જુતં લેંકેંનેં પહેરવેશ, એમની ભંષ્ંં અને એમનં વિચંરેં અંપણી
દાસ્કૃસિ ઘડવંમાં મતતરૂપ થ્ંંય છે. કેમ કે સેઅેંની ઘણી દંરી વંસેં જોઈ અંપણે એ અંપણં જાહેર જીવન
મંટે અપનંવી શકીએ છીએ. રમસક્ષ્ેંત્ર્ેં, વિજ્ઞ્ંંનક્ષ્ેંત્ર્ેં, રંજકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં અને અૈંદ્યેંગિકક્ષ્ેંત્ર્ેં શુા બની રહ્ય્ુંા છે,
એનં દમંચંર ઝટ અંપણને ટી.વી. મંરફસે મળી જાય છે. અરે હવે સેં તુનિયંનં કયં તેશેંમાં, કયાં, કેવી
રીસે લડંઈ ચંલી રહી છે, એનુા જીવાસ પ્રદંરણ પણ ટી.વી. પર દમંચંરેંમાં અંપણે જોઈએ છીએ.
લેંકેંની ભાંગફેંડીયંવૃત્ત્િં અને ત્ર્ંંદવંતી મંનદ પણ અંપણને જોવં મળે છે. એથ્ીં કઈ પ્રજા ખુન્ન્ંદ અને
કેંણ શંણુા એ વંસ સ્પષ્ટ થ્ંઈ જાય છે. એ રીસે રેંજબરેંજનં બનંવેં, દાશેંધનેં અને પરિવર્સનેં દંથ્ેં કતમ
મિલંવસાં અંપણં અંચંરવિચંર અને રહનદહનમાં પરિવર્સન અંવસુા જાય છે.
વિશ્વમાં અંપણેં તેશ વદસિનં પ્રમંણમાં ચીન પછી બીજા નાબરે અંવે છે. એ વદસિ વધંરેં
નંથ્ંવં અંપણી દરકંરે કુટુાબ નિયેંજનનેં ખંદ કંર્યક્રમ હંથ્ં ધયર્ેં છે. એ મંટે સ્ત્ર્ીંને ગર્ભધંરણ કરસી
રેંકવં અને પુરુષ્ંનં શુક્રંણુઅેં પર કંબૂ કરવં ખંદ પ્રકંરની તવંઅેં સૈયંર કરવંમાં અંવી છે. લાંબં
ગંળં દુધી અથ્ંવં કંયમ એનેં લંભ લેવં, વંઢકંપની ક્રિયંઅેં પણ કરવંમાં અંવે છે. એથ્ીં અંગળ
વધીને સ્ત્ર્ીંનં ઉતરમાં પેતં થ્ંયેલં ગર્ભને નિવંરવં ‘ગર્ભપંસ’ને કંયતંનુા સ્વરૂપ અંપવંમાં અંવ્યુા છે.
એનેં લંભ કેવળ અંપણં તેશનેં વદસિ વધંરેં રેંકવં લેવંઈ રહ્ય્ંેં હેંય સેં એ અંવકંર્ય છે. જો કે એ
કંર્યક્રમ વડે જ વદસિને આકુશમાં લેવં, અંપણને એકાતરે દફળસં મળી રહી છે. બીજી સરફ એનેં
ગેરલંભ લેવંઈ રહ્ય્ંેં છે. હવે કુાવંરં યુવંનેં પણ જાસીય અંનાત મંણી કુટુાબ નિયેંજનનાં દંધનેંનેં
ઉપયેંગ કરસાં થ્ંયાં છે. પરણેલં મેંટેરાંઅેં પણ એથ્ીં અઘટિસ દબાધેંમાં ઢાંકપીછેંડેં કરી શકે છે. વળી
કેટલંક ડૅંક્ટરેંએ એને પેંસંની કમંણીનુા દંધન બનંવ્યાુ છે. પૈદં ખંસર ઢગલંબાધ ગર્ભપંસનં અેંપરેશનેં
રેંજ કરવંમાં અંવે છે. એથ્ીં અંપણી પ્રજા નૈસિક અધઃપસન સરફ ઉંડી ઉસરસી જાય છે. પહેલાં જે વંસ
બેંલવંની અંપણી દભ્ય દાસ્કૃસિમાં પ્રથ્ંં ન હસી, એ વંસ રેંજબરેંજ અંપણે રેડિયેં, ટી.વી. છંપાંઅેં
મંરફસે દાંભળીએ છીએ. એટલુા જ નહિ, કેટલં બધાં સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંેં એવી અનૈસિક બંબસેંમાં દપડંએલાં
છે.
અંપણી પ્રજા પ્રથ્ંમથ્ીં જ શેહ શરમમાં જીવસી અંવી છે. સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંનં દભ્ય દબાધેંને અંપણે
પ્રેંત્દંહન અંપસં હસં. પણ દિનેમં અને ટી.વી. દંથ્ેં અશ્લીલસંએ તેશની યુવં પેઢીમાં ઉન્મંત જમંડ્યેં
છે. એથ્ીં યુવંન સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંેંથ્ીં નંનં કિશેંરેં પણ જાસીય દબાધેં બાંધવં અંકષ્ંર્ંય છે. એટલુા જ નહિ
દિનેમંનં પડતે જોએલં હિરેંહિરેંઈનનં ખ્વંબેંમાં સેઅેં રંચવં માંડે છે. વળી એથ્ીં કેટલીકવંર અદભ્ય
બંબસેં અથ્ંવં એવી બંબસેંને લીધે અંપઘંસનં કિસ્દં અંપણે પેપરમાં વાંચીએ છીએ. અંવી
અશ્લીલસંએ મેંટેરાંનં મગજ પર પણ અદર કરી છે અને એથ્ીં ઘણં જાહેરમાં બિભત્દ વર્સન કરસં
જોવં મળે છે.
દિનેમં અને ટી.વી. મંરફસે લંભ થ્ંયેં છે, સેં ગેરલંભ પણ છે જ. ચેંરી, લૂાટ, ખૂનનં કેટલંક
બનંવેં પંછળ પણ દિનેમંનં એવં બનંવેંની છંપ રહેલી છે. ઘણીવંર લૂાટંરં અને ખૂનીઅેંએ એવુા
કબૂલ્યુા છે કે કેંઈ ખંદ આગ્રેજી અથ્ંવં હિન્તી ફિલ્મ જોઈ, એને ચેંરી અથ્ંવં ખૂન કરવંનેં વિચંર ઉત્ભવ્યેં
હસેં.
બીજી સરફ એ જ મંધ્યમેં મંરફસે શુદ્ધ જ્ઞ્ંંન, ગમ્મસ અને વિજ્ઞ્ંંનની વંસેં દાંભળવં અને
શીખવં મળે છે.
આધશ્રદ્ધંની બંબસમાં અંપણેં તેશ પહેલેથ્ીં જ મંનસેં અંવ્યેં છે. સેમાં ગંમડંનં અભણ અથ્ંવં
અેંછુા ભણેલં સેમ જ શહેરનં વધુ ભણેલંનેં પણ દમંવેશ થ્ંંય છે. અમુક તિવદને શુભ મંની કંર્યની
શરૂઅંસ કરવી, ગમે સે ભૂવં, દંધુ અને બંપુનં અંશીવર્ંત મેળવવં. પેંસંની પર અંવનંર તુઃખ અથ્ંવં
મુશ્કેલીને દંડંદંસીનં રૂપમાં મંની લેવુા. માસરેલુા પંણી અને તેંરં ધંગંનેં ઉપયેંગ કરવેં વગેરે. એવી
આધ શ્રદ્ધંને લીધે અંપણી દમસ્યંઅેંમાં વધંરેં થ્ંસેં જાય છે. વળી ભૂસપિશંચ અને મેલી વિદ્યંમાં મંનવુા
અને એવી બંબસેંનં જાણકંર મંણદેંનેં દહંરેં લેવેં, એ પણ અંપણી સંરંજી કરી શકે છે.
અં દબાધી આગ્રેજોનં વખસની એક ઘટનં મને યંત અંવે છે. દૈં પ્રથ્ંમ જ્યંરે આગ્રેજોએ રેલ્વે
લંઈન ભંરસમાં નંખી અને સેનં પર અંગગંડીનુા એન્જિન તેંડસુા થ્ંયુા, ત્યંરે રેલ ઉપર તેંડસં કંળંમેશ
એન્જિનને જોઈ ખેસરમાં કંમ કરસાં લેંકેં જીવ લઈને નંદી ગયાં હસાં. સેમને સેં ધુમંડેં કંઢસં કંળં
એન્જિનને જોઈ લંગ્યુા કે કેંઈ ભૂસ ભંગી રહ્ય્ુંા છે! એવી જ બીજી ઘટનં ૨૦ મી દતીમાં બની. ૧૯૬૯ માં
અમેરિકંનં નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગે ચાદ્રની ધરસી પર પગ મૂક્યેં હસેં. એનં દમંચંર મેંડં મેંડં પણ જ્યંરે
ચીનમાં પદંરિસ કરવંમાં અંવ્યં, ત્યંરે ચીનંઅેં ચાદ્રની દંમે જોઈ હદવં લંગ્યં કે અમેરિકં બધંને ખરુા
બુધ્ધુ બનંવે છે! કેમ કે અમે સેં કતી ચાદ્ર પર મંણદને ચંલસં જોયેં જ નહિ.
અજ્ઞ્ંંન અને આધશ્રદ્ધં કેવી ભયાકર વસ્સુ છે, એ અં બંબસેં પરથ્ીં દમજી શકંય છે. અંજે
તુનિયંમાં જ્ઞ્ંંન વિજ્ઞ્ંંનનેં દૂર્ય ઝગમગી રહ્ય્ંેં છે. ભંરસે પણ તરેક ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં પ્રગસિ કરી છે. અંપણી પ્રજામાંથ્ીં
આધશ્રદ્ધં તૂર થ્ંઈ રહી છે. કેટલંક શહેરેંમાં સેં કેટલીક દાસ્થ્ંંઅેંએ એ તિશંમાં દુધંરંવંતી પ્રવૃત્ત્િંઅેં
શરૂ કરી છે. કેંઈપણ આધશ્રદ્ધં ભરેલી બંબસ બને સેં સેઅેં ત્યાં તેંડી જાય છે અને લેંકેંને દત્ય દમજાવવં
કેંશિષ્ં કરે છે. અંપણં તેશનં લેંકેંનં ગળંમાં પહેલાં ઘણં તેંરંધંગં જોવં મળસં. કાઈ થ્ંંય કે સરસ
લેંકેં કેંઈ ભૂવં કે બંપુ પંદે જઈ એવં તેંરંધંગં માત્ર્ંંવી લંવે છે, જાણે એ જ જડીબુટ્ટી હેંય. એથ્ીં પેલેં
ભૂવેં કે બંપુ સેં પેંસંની કમંણી કરી લે છે પણ પેલં આધશ્રદ્ધંળુને એનંથ્ીં કેંઈ લંભ થ્ંસેં જ નથ્ીં.
ક્યંરેક મંનદિક શંસં વળસાં કેંઈકને અંકસ્મિક ફંયતેં થ્ંયેં હેંય શકે એથ્ીં આધશ્રદ્ધંમાં વધંરેં થ્ંસેં
જાય છે, એ એક ખસરનંક બંબસ છે. ડિદેમ્બર ૧૯૯૧ માં મેંરંરીબંપુની રંમકથ્ંં વડેંતરંમાં યેંજાઈ
હસી. ત્યંરે એક પત્ર્ંકંરનં પ્રશ્નનં જવંબમાં સેમણે એમ જણંવ્યુા હસુા કે સે પેંસે તેંરંધંગંમાં મંનસં નથ્ીં
અને કતી એવં તેંરંધંગં કરસં નથ્ીં. એ બહુ મહત્વની વંસ સેમણે છંપંવંળંઅેંને કહી હસી. પુરંસન
દમયથ્ીં અંપણં લેંકેં દાસભક્સ અને ગુરુભક્સ હેંવંની છંપ તશર્ંવે છે. એનેં ગેરલંભ ક્યંરેક ઢગ
ભગસેં ઊઠંવી લે છે. ઘણંનં ઘરમાં જઈ, દાસ પુરુષ્ંનેં તંવેં કરી, લેંકેં પર ખંદ છંપ ઉપદંવી કેટલંક
દંધુદાસેં જુવંન છેંકરીઅેંને પણ ફેંદલંવી લે છે. એવં દાખ્યંબાધ કિસ્દંઅેં પેપરમાં અંવસં રહે છે.
અંવી આધકંરમય દૃષ્ટિમાંથ્ીં બહંર અંવવં વિજ્ઞ્ંંન, દુધંરંવંતી દાસ્થ્ંંઅેં અને ઘણં લેંકેં કંર્ય કરી
રહ્ય્ંં છે.
વૈજ્ઞ્ંંનિક બધી બંબસેં દંચી અને દંરી જ છે, એમ મંની લેવંને પણ કંરણ નથ્ીં. ભંરસનં
લેંકેં ધર્મપ્રિય લેંકેં છે અને અંપણે ઈશ્વરની શક્સિમાં વિશ્વંદ ધરંવીએ છીએ. અંપણી પૃથ્વી, વિશ્વમાડળ
અને સેમાંનુા દર્વસ્વ ઈશ્વરે પેંસે દર્જાવ્યં હસાં, એ અંપણેં વિશ્વંદ છે. જ્યંરે વિજ્ઞ્ંંન દમસ્સ દૃષ્ટિ અંપેંઅંપ
દર્જાઈ ગયંની વંસ કરે છે. એ મંટે સે ઘણી ઉપજાવી કંઢેલી દંબિસીઅેં અંપે છે. એથ્ીં પ્રેરંઈ અંપણેં
ભણેલેંગણેલેં વર્ગ વિશ્વ ઉત્પસિ મંટે વિજ્ઞ્ંંનને અંધંરભૂસ ગણે છે અને પૃથ્વી પરનં જીવનને ઉત્ક્રાંસિવંતની
ઉપજ દમજે છે. અં એક બહુ જ ભ્રંમક અને બિનપંયંતંર બંબસ છે. કેંઈપણ વસ્સુ અંપેંઅંપ દર્જાય
સેં એ ચમત્કંર કહેવંય અને વિજ્ઞ્ંંન ચમત્કંરમાં મંનસુા જ નથ્ીં. પછી વિશ્વ-દર્જન મંટે અંવી કપેંળ
કલ્પિસ ડંર્વિનની વંસેં વિજ્ઞ્ંંન વિશેષ્ંજ્ઞ્ંેંનં મનમાં કેવી રીસે ઉસરી જાય છે, સે દમજાસુા નથ્ીં. વળી જો
ઉત્ક્રાંસિવંત જેવી કેંઈ શક્સિ હયંસ હેંય સેં ઈસિહંદમાં છેલ્લાં ૬૦૦૦ વષ્ર્ંમાં પૃથ્વી પર અમીબંમાંથ્ીં
મંણદ દુધી પહેંંચેલેં જીવ એક તેંરંભર અંગળ વધ્યેં નથ્ીં, એ એક હકિકસ છે. જો અમીબંમાંથ્ીં
મંણદ બન્યેં સેં હવે મંણદમાંથ્ીં ફરિશ્સેં અને પછી ભગવંન પ્રગટ થ્ંવં જોઈએ ને. વિજ્ઞ્ંંન આધશ્રદ્ધંને
સ્થ્ંંને દંચી શ્રદ્ધં જગંવવં માંગે છે, એ અંવકંર્ય છે પણ ઉત્ક્રાંસિવંતનં નંમે બિનપંયંતંર બંબસ
લેંકેંનં મગજ પર ઠદંવવી એ શરમજનક કહેવંય!
ઉત્ક્રાંસિવંતનેં મસ દમજાવવં કેટલંક અવશેષ્ંેં શેંધી કઢંયં છે, સેનેં અંધંર લેવંય છે. વષ્ંર્ેં
પહેલાં ચીનમાંથ્ીં એક અસિપુરંણેં હંડકાંનેં ટુકડેં મળી અંવ્યેં હસેં. વિજ્ઞ્ંંનીઅેંએ એની ચકંદણી પછી
એ દતીઅેં પહેલાં થ્ંઈ ગએલં નીનડંરથ્ંંલ મંણદનેં હેંવંનુા સંરણ કંઢ્યુા હસુા. એ દંમે શ્રદ્ધંળુઅેંનુા
એક શિષ્ટમાડળ પણ એ હંડકાંની સપંદ અથ્ર્ેં ગયુા. એ ધર્મશ્રદ્ધંળુા શિષ્ટમાડળમાં પણ વૈજ્ઞ્ંંનિકેંનેં દમંવેશ
થ્ંસેં હસેં. સેઅેંએ પેલેં હંડકંનેં ટુકડેં હંથ્ીંનં જડબંનેં હેંવંની વંસ દંબિસ કરી બસંવસાં નીનડરથ્ંંલની
વંસ બનંવટી નીકળી હસી. એથ્ીં પેલં વૈજ્ઞ્ંંનિકેંની સ્થ્િંસિ તયંજનક બની ગઈ હસી.
અં રીસે રંજકીય અને વૈજ્ઞ્ંંનિક પરિસ્થ્િંસિમાંથ્ીં પદંર થ્ંસાં ભંરસની દાસ્કૃસિ ઘડંસી અંવી
છે. અથ્ંવં બીજા શબ્તેંમાં કહીએ સેં અંપણી દાસ્કૃસિ પર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંનેં પ્રભંવ
જાવં મળે છે. પરિણંમે અંપણી દાસ્કૃસિને ઘણી જગંએ દંરેં વળાંક મળ્યેં છે અથ્ંવં દત્ય દમજાયુા છે.
સેં બીજી બંજુ કેટલીક બંબસેંથ્ીં અંપણી દાસ્કૃસિ કલાકિસ થ્ંઈ છે. કેટલીક બંબસેં વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય
ક્ષ્ેંત્ર્ંેંથ્ીં પર હેંવં છસાં એ એની દંથ્ેં દાકળંઈ ગઈ છે. જેમ કે પહેલાં અંપણી દમંજ વ્યવસ્થ્ંં પ્રમંણે
તેશમાં દાયુક્સ કુટુાબ પ્રણંલી જોવં મળસી હસી. પિસં અને પુત્ર્ંેં દંથ્ેં રહેસં. તીકરંઅેંે મેંટં થ્ંઈ લગ્ન
કરસં, એક જ ઘરમાં રહેસં. સેથ્ીં કુટુાબમાં પ્રેમ જળવંઈ રહેસેં. બીજી સરફ જીવન દુખંકંરીને લગસી
કેટલીક ઉણપેં પણ વસર્ંસી. અંજે વિકદેલી વૈજ્ઞ્ંંનિક પ્રણંલીને અંધંરે વિજ્ઞ્ંંન, સત્વજ્ઞ્ંંન અને યાત્ર્ંજ્ઞ્ંંન
મંટે દગવડેં ઉભી થ્ંઈ છે. સેમ જ અંજનં રેંકેટયુગમાં એક બે જણંની કમંણીથ્ીં પુરં દાયુક્સ કુટુાબની
જરૂરિયંસેં દાસેંષ્ંંસી નથ્ીં. એ મંટે ભણવં, નેંકરી કરવં કે ધાધેં કરવં લેંકેંને ગંમ બહંર કે તેશ બહંર
જઈ કમંવંની જરૂર પડે છે. એથ્ીં ગંમની વદસિ શહેરેં સરફ પગ કરી ગઈ છે. પરિણંમે દાયુક્સ કુટુાબની
ભંવનં અથ્ંવં પ્રથ્ંં પડી ભાંગી છે. બહંર ગયેલં લેંકેં વંર સહેવંરે અથ્ંવં કૈંટુાબિક પ્રદાગેંમાં વષ્ર્ંમાં
એકવંર અથ્ંવં બે પાંચ વષ્ર્ેં એક વંર ભેગાં મળે છે.
અંપણેં તેશ બિન દાંપ્રતંયિકસંમાં મંને છે. અંપણં તરેક ગંમ અને શહેરેંમાં વિવિધ ધર્મનં
લેંકેં રહે છે. અંવં લેંકેં વચ્ચે મિત્ર્ંંચંરી વધસાં કૈંટુાબિક ભંવનં બાધંય છે. ઘણીવંર બે ભિન્ન્ં ધર્મનં
યુવંનેં વચ્ચે પ્રણય દબાધ ફંલસાં એ લગ્ન દબાધમાં બાધંય છે. એથ્ીં ધર્મ પરધર્મનં વંડંઅેં તૂર થ્ંસં
લંગેે છે. એવી બંબસેંને દમંજનં રૂઢિચૂસ્સેંનેં ટેકેં નથ્ીં પણ દરકંર એને પ્રેંત્દંહન અંપે છે. દરકંરી
મેરેજ રજીસ્ટંર એવાં લગ્ન કરી અંપે છે, એટલુા જ નહિ કંયતેં એવાં નવપરણીસેંને રક્ષ્ંણ અંપે છે. એ જ
રીસે પરતેશમાં વદસં ભંરસીયેંમાં અાંસર્તેશિય ભંવનં જોવં મળે છે. સેઅેં કેટલીક પરતેશી રીસરદમથ્ીં
બાધંય છે. જેમ તેશમાં જોયુા સેમ, કેટલંકે પરતેશીઅેં દંથ્ેં પણ લગ્ન કરેલાં છે. એવી સ્થ્િંસિમાં પણ સેઅેં
ભંરસીય દાસ્કૃસિને જીવંડવં પ્રયત્નશીલ રહે છે, એ પ્રદાશનિય છે.
પહેલાં અંપણં પુરુષ્ંેં ઝભ્ભેં અને ધેંસિયુા પહેરસં અને મંથ્ેં ટેંપી પણ મૂકસં. પુરુષ્ંનાં કપડાં
પણ મેંટે ભંગે દફેત અથ્ંવં કેંઈ એક જ ઝાંખં રાગનાં રહેસાં. હવે રાગબેરાગી કંપડનં ઉત્પંતનને લીધે
અને ચંલુ દમયની ફેશનને લીધે જુવંનિયંઅેં અને મેંટેરાંઅેં પણ રાગીન અને છંપકંમવંળાં કપડાં
પહેરવાં પદાત કરે છે. ટેંપી સેં ખંદ કેંઈ પહેરસુા નથ્ીં અને ધેંસિયંને સ્થ્ંંને પેન્ટ પહેરવંમાં અંવે છે.
પહેલાં સ્ત્ર્ીં અને પુરૂષ્ંનં સદૃન ભિન્ન્ં પેંષ્ંંકને કંરણે સેઅેં સરસ અલગ અેંળખંઈ અંવસાં. હવે સેં
ધીમેધીમે જુવંન છેંકરંછેંકરીઅેંનેં પેંષ્ંંક દરખેં બનસેં જાય છે. એ દિવંય પહેલાં પેંષ્ંંક પરથ્ીં હિંતુ,
મુદલમંન અથ્ંવં ખ્રિસ્સી વગેરે કેટલેક આશે જુતં સરી અંવસં. અંજકંલ સેઅેંનં પેંષ્ંંકમાં પણ દંમ્ય
અંવસુા જાય છે.
અંપણી જુતીજુતી કલંએ પણ અંપણી દાસ્કૃસિને જીવંડી રંખવં યેંગતંન કર્યું છે. સેમાં નંટક,
ગીસેં, દિનેમં, કઠપુસલીનં ખેલ, રંમલીલં, ભવંઈ, ચિત્ર્ંકંમ, શિલ્પકંમ, મંટીકંમ, કંષ્ટકંમ વગેરેનેં
દમંવેશ થ્ંંય છે. અં બધાં મંધ્યમેં તેશની પ્રજા સેમનેં પહેરવેશ, એમનુા જીવન અને દાસ્કૃસિ તશર્ંવવં
પ્રયત્ન કરે છે. જો કે અંજે અં દંધનેં પેંસંનુા અસ્સિત્વ ટકંવી રંખવં કેવળ મનેંરાજનને જ પ્રંધંન્ય અંપે
છે. એટલે પહેલાંનં જેવી દાંસ્કૃસિક દચેંટ છંપ સેમાં જોવં મળસી નથ્ીં. વળી અં તિવદેંમાં મનેંરાજનાં
બીજાા દંધનેંેે અસ્સિત્વમાં અંવસાં સેઅેંનુા ભંવિ ઉજળુા લંગસુા નથ્ીં. શિલ્પકંમ, મંટીકંમ અને ચિત્ર્ંકંમમાં
મેંડર્ન થ્ીંયરી અપનંવ્યં છસાં એ પહેલાંનં જેવાં દૈંાતર્યમય લંગસાં નથ્ીં. વળી એવાં દંધનેંની અંવરતં
પણ ઘટી રહી છે.
તેશની જુતીજુતી કલં અને કલંકંરીગીરી પર રંજકીય અને વૈજ્ઞ્ંંનિક પરિબળેંની સ્પષ્ટ અદર
જણંય છે. લેંકેંનં ઘરેંમાં ટી.વી. અંવી જસાં હવે દિનેમં, નંટક, ભવંઈ, રંમલીલં અને કઠપુસલીઅેંમાં
લેંકેંને પહેલાંનં જેવેં રદ રહ્ય્ંેં નથ્ીં. પ્લંસ્ટીકની ચીજવસ્સુઅેં ધંસુ-મંટી-કંષ્ઠથ્ીં દસ્સી પડસી હેંવંથ્ીં
લેંકેં ગૃહ ઉદ્યેંગેંમાં સૈયંર થ્ંયેલી કલંત્મક વસ્સુઅેં ખરીતવં સૈયંરી બસંવસં નથ્ીં.
અંટઅંટલાં પરિવર્સનેં અંવ્યં છસાં અંપણં તેશમાં મંસપિસં અને બંળકેં, પસિ એન પત્ની
સથ્ંં ગુરુ અને શિષ્યનં દબાધેં જળવંઈ રહ્ય્ંં છે. અંજે પણ સેઅેંની વચ્ચે મંન, મયર્ંતં અને પ્રેમભંવ
જોવં મળે છે, એ ગૈંરવની વંસ છે. એ જ રીસે પશ્ચિમી પેંષ્ંંકેંનુા અંકષ્ર્ંણ છસાં એકાતરે અંપણં તેશનેં
પુરુષ્ં અને સ્ત્ર્ીંઅેંનેં પેંષ્ંંક જળવંઈ રહ્ય્ંેં છે. સ્ત્ર્ીંઅેં વંળ લાંબં રંખી કેશકુફન કરે છે. ઘરેણાંમાં પણ
ફેરફંર અંવ્યં છસાં હજુ બાગડી, છડં, તેંરેં, એરીંગ વગેરે પહેલાંની રીસે જ પહેરવંમાં અંવે છે. સેમાંથ્ીં
પગમાં રણકસાં ઝાંઝર કેડે પહેરવંનેં કાતેંરેં અને ગળંમાં પહેરવંની ભંરેખમ હાંદડી હવે ખંદ તેખંસાં
નથ્ીં. પહેલાં સ્ત્ર્ીંઅેં ભંરેખમ ઘરેણાં પહેરસી હસી એને સ્થ્ંંને હવે હલકાં અને કલંત્મક ઘરેણાં પહેરવંમાં
અંવે છે. હમણાં હમણાં કંનનાં લટકણાં લાંબાં થ્ંસાં જાય છે અને કંનની બુટ્ટી ઉપરનં ભંગે વધંરે છેત
કરી કંન દુશેંભિસ કરંય છે. સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંનાં પગરખાં પહેલાં દંતાં હસાં પછી સેમાં વિવિધસં અંવી અને
હવે પહેલાંનં જેવી મેંજડીઅેં, ચાપલ અને બુટ વપરંવં માંડ્યં છે.
લેંકેંનંમાં પેંસંનં ધર્મની ભંવનં અકબાધ જળવંઈ રહી છે પણ કેટલંકનંમાં ‘દર્વધર્મ દમંન’ની
ભંવનં જાગી છે. ભિન્ન્ંભિન્ન્ં ધર્મનં લેંકેં એકબીજાને પેંસંનં ધર્મ સહેવંરેંએ અંમાત્ર્ેં છે. કૈંટુાબિક પ્રદાગેંમાં
પણ એ જ રીસે અંમાત્ર્ંણ અંપવંની પ્રથ્ંં છે. કેટલંક નેસંઅેંેનં સ્મંરકેં પર દર્વધર્મ પ્રંથ્ર્ંનં કરવંમાં
અંવે છે. એથ્ીં બીજા ધમર્ેં પ્રત્યે દૈંને અંતરની લંગણી જન્મે છે.
અંજની વિજ્ઞ્ંંનની શેંધેંને પરિણંમે અંપણં અંવંદેં સ્વચ્છ, દુાતર અને વ્યવસ્થ્ંંવંળં બને એ
મંટે ભગીરથ્ં પ્રયત્નેં કરવંમાં અંવે છે. ઘણી જગંએ ગાતી અને ગીચ વદસિ તૂર થ્ંઈ ગઈ છે અને એને
સ્થ્ંંને નવં વ્યવસ્થ્િંસ અંવંદેં ઊભં કરવંમાં અંવે છે. વંહનેંની અવરજવર મંટે મંગર્ેં પહેંળં, જરૂરી
નિશંનેં અને દૂચનેંવંળં બનંવવંમાં અંવ્યં છે. મંગર્ેં અને વદસિમાં વિજળીનં તિવં પુરસં પ્રમંણમાં
મૂકવંમાં અંવે છે. કેટલીક જગંએ મરક્યુરી અને દેંડિયમ લંઈટેં પ્રકંશ પંથ્ંરે છે. મેંટાં નગરેં અને
શહેરેંમાં નંટ્યગૃહ, દિનેમંઘરેં અને બંગબગીચંની વ્યવસ્થ્ંં કરવંમાં અંવી છે. તરેક જગંએ શંળંઅેં,
હંઈસ્કૂલેં અને કેંલેજોની વ્યવસ્થ્ંં પણ પૂરી પંડવંમાં અંવે છે.
જો કે અંજકંલનાં મકંનેં પંકાં ખરાં પણ એ અંપણી કલંનેં વંરદેં પૂરેં પંડસાં નથ્ીં. જ્યંરે
પહેલાંનં બાંધકંમેં પર ચિત્ર્ં, શિલ્પ, કેંસરકંમ કે કંષ્ટકંમ જરૂર જોવં મળસુા. એ પરથ્ીં ત્યંરનં લેંકજીવન
અને કલંનેં ખ્યંલ અંવસેં. અંજકંલનાં બાંધકંમેં સેં દગવડવંળાં બન્યાં એટલે બદ.
જીવનનાં કેટલાંક મૂલ્યેં જાળવવં અંપણે દફળ થ્ંયં છીએ. અંપણુા કૈંટુાબિક જીવન મૂળ
સ્વરૂપે સેં નહિ પણ નવં ભંરસીય સ્વરૂપે બહંર અંવ્યુા છે. અંપણી ઉજવણીમાં ઝંકઝમક અંવ્યં છસાં
સહેવંરેંનુા મૂલ્ય જળવંઈ રહ્ય્ુંા છે.
શરૂઅંસમાં અંપણે જોયેલી દિંધુસટીય દાસ્કૃસિમાં વખસ જસાં વૈતિક વ્યવસ્થ્ંં પરિવર્સન લંવી.
સેમાંથ્ીં દમય વિસસાં વર્ણવ્યવસ્થ્ંં ઉસરી અંવી હસી, એ અંપણે જોઈ ગયં. એ જ વર્ણવ્યવ્સ્થ્ંં જોકે
કંર્યવહેંચણી મંટે કરવંમાં અંવી હસી પણ પંછળથ્ીં એનં લીધે ઉંચનીચનં ભેતભંવ ઘર કરી ગયં.
એ દંમે રંષ્ટ્રપિસં ગાંધીજી અને અાંબેડકર જેવં તેશનેસંઅેંએ અસ્પૃશ્યસં નિવંરણ આગે
ભગીરથ્ં પ્રયત્નેં કયર્ં. વળી ત્યંરની અંપણી દરકંરે એ વંસને મેંટુા દમથ્ર્ંન અંપ્યુા. એનં પરિણંમે ગંમ
અને શહેરેંમાં શંળંઅેં અને બીજી બધી દરકંરી દાસ્થ્ંંઅેંમાં ભણવંનેં અને નેંકરી કરવંનેં તરેકને
દમંન હક પ્રંપ્ત થ્ંયેં. સેમાં પણ અસ્પૃશ્યેંને ખંદ અંરક્ષ્િંસ સ્થ્ંંનેં મળ્યાં. શહેરનાં હેંટલ અને થ્િંયેટરેંમાં
બધાં દંથ્ેં બેદી મઝં મંણસાં. પરિણંમે અંજે ઉંચનીચનં ભેત નંમનં રહી ગયં છે. હવે સેં ખંનગી અને
દરકંરી દાસ્થ્ંંઅેંમાં બધી જાસનં અને કેંમનં લેંકેં દહકંરથ્ીં કંર્ય કરે છે અને અરદપરદ એકબીજાની
દંથ્ેં મિત્ર્ંચંરીનં દાબધેં થ્ીં બાધંય છે. કૈંટુાબિક પ્રદાગેં ખચર્ંળ બન્યં છે. દર્વધર્મ ભંવનં એકતારે ઠીક
પ્રમંણમાં જોવં મળે છે. દંથ્ેં રંજકીય ઉત્ત્ેંજનંને લીધે સેમાં હિદાંનેં અંશરેં પણ લેવંય છે. વૈજ્ઞ્ંંનિક
પરિવર્સન અંપણને જ્ઞ્ંંનદભર કરવંમાં મતતરૂપ રહ્ય્ુંા છે. છસાં અંપણં બધાંનં જીવનને નવં સ્વરૂપમાં
ઢંળવં એને વરદેં નીકળી જશે.
વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંની અદર દ્વંરં ભંરસીય દાસ્કૃસિને કેટલંક લંભ થ્ંયં છે સેં
એ દંમે ગેરલંભ પણ થ્ંયેં જ છે. રંજકીય ફેરફંરથ્ીં ગેરલંભ વિશેષ્ં જણંય છે. જ્યંરે વૈજ્ઞ્ંંનિક
ફેરફંરથ્ીં લંભ વિશ્ેંષ્ં થ્ંયેં હેંય સેમ લંગે છે. કેટલીક વૈજ્ઞ્ંંનિક બંબસેં ભ્રંમક પણ નીકળી છે. અં
બધંની વચ્ચે જીવસાં ભંરસીય દાસ્કૃસિ એક નવં રૂપમાં ઢળી રહી છે, એ જીવી રહી છે. મંટે સેં રેંજનં
હજારેં પરતેશી દહેલંણીઅેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ મંણવં અંપણં તેશની યંત્ર્ંં કરે છે. સેઅેં ભંરસીઅેંને
એમની મૂળ દાસ્કૃસિમાં જોવં ઈચ્છે છે.
ભંરસીય દાસ્કૃસિનં હંર્તદમં હિંતુ યંત્ર્ંંધંમેં, મેંગલ બાંધકંમેં જાુતેજાુતે સ્થ્ંળે યેંજાસં અંપણં
ધર્મમેળંઅેં, કલંકંરીગીરીનં નમૂનંઅેં અંપણં રજસઉત્દવેંે અને સહેવંરેં જોઈ પરતેશીઅેં તાગ રહી
જાય છે. ભંરસનેં અૈંદ્યેંગિકક્ષ્ેંત્ર્ેં ઝડપી વિકંદ થ્ંઈ રહ્ય્ંેં છે. છસાં અંપણે અંપણી દાસ્કૃસિનેં અમર
વંરદેં જાળવી શક્યં છીએ. તેશનં લેંકેંની અંચંરદાહિસં રંજકીય અને વૈજ્ઞ્ંંનિક પરિબળેંનુા તબંણ
હેંવં છસાં ભંરસીય દાસ્કૃસિ રૂપે જવવંઈ રહી છે, એ ધન્યવંત ને પંત્ર્ં છે.
મહંરંજા દયંજીરંવ યુનિવર્દિટી મંરફસે ગુજરંસનં નંગરિકેં મંટે યેંજેલી કૈ. દયંજીરંવ ત્ર્ીંજા સ્મંરક દાશેંધન ઈનંમી
નિબાધ સ્પધર્ંમાં (૧૯૯૧--૯૨) પ્રંપ્સ થ્ંયેલં ગુજરંસી નિબાધેંમાં અં નિબાધને પ્રથ્ંમ પંરિસેંષ્િંક મળ્યુા હસુા.
૩
સ્વતેશ-ત્યંગ શં મંટે?
અમેરિકંનુા એફ. -૧૬ રશિયંનુ મિગ, ફ્રાંદનુા મિરંજ બ્રિટનનુ જગુઅંર અને ઇદરંયલનુા
કફીર વગેરે હવંઇ જહંજોનાં નંમ તુનિયંમાં જાણીસાં છે. અંજકંલ અમેરિકં, રશિયં અને ફ્રાંદ
એકએકથ્ીં ચડિયંસાં વિમંનેં બનંવવંનં તંવં કરે છે. તરેક વિમંન એની ઝડપમાં, ડિઝંઇનમાં,
ભંરવહનમાં, લાંબં ગંળંનં ઉડ્ડયનમાં અને લશ્કરી કંમગીરીની બંબસેંમાં અંગવી વિશિષ્ટસં
ધરંવસુા હેંય છે. કેટલંક વિમંનેં વિશે ભંરે ગુપ્તસં જાળવવંમાં અંવે છે. એની યાત્ર્ંદંમગ્રી અને
દારચનં વિશે કેંઇને જાણ ન થ્ંંય, એ મંટે દાપૂર્ણ સકેતંરી રખંય છે.
મિગ-૨૫, એક એવુા ગુપ્ત રૂદી વિમંન છે. વિશ્વનુા એ ખૂબ ઝડપી વિમંન ગણંય છે.
કલંકનં ૩૩૯૫ કિ.મિ.ની એની ઝડપ છે. એટલે કે અવંજની ગસિથ્ીં લગભગ બમણી ઝડપ! મિગ-
૨૫ લડંઇ ક્ષ્ેંત્ર્ેંમહત્ત્વનુા હેંઇ, રશિયંનુા દારક્ષ્ંણ ખંસુા એને દાભંળે છે. નેંટેંનં લશ્કરી તળેં એને
‘ફ્રેંક્દબેટ’ નં નંમે અેંળખે છે.
એવં મિગ-૨૫ની ઉઠાંસરી કરી, રશિયંઇ પંયલેંટ લેફટનન્ટ વિક્ટર ઇવંનેંેવીચ બેલેન્કેં
૬ દપ્ટેમ્બર ૧૯૭૬નં રેંજ જાપંનનં હેંકેંડંટે નંગરિક હવંઇ મથ્ંકે ઊસયર્ેં. પિસ્સેંલથ્ીં હવંમાં બે
અવંજ કરી, સેણે જાહેરંસ કરી કે પેંસે અમેરિકંમાં શરણ લેવં મંગે છે. વિમંનમાં પૂરસુા પેટ્રેંલ નહિ
હેંવંથ્ીં સેને જાપંનમાં ઊસરવંની ફરજ પડી હસી. પંયલેંટનં કહેવંથ્ીં વિમંનને સરસ કેનવંદથ્ીં
ઢાંકી તેવંયુા હસુા. અં બનંવે લેંકેંમાં ભંરે જિજ્ઞ્ંંદં પ્રેરી છે અને તુનિયંભરમાં ચકચંર જગંડી છે.
બનંવનં ચેંવીદ કલંક બંત જાપંની રડંરમાં દેંળ વિમંનેં અંવસાં ઝિલંયાં હસાં. એની
સપંદ મંટે જાપંને સરસ પેંસંનાં એફ-૪ જેટ ફેન્ટમ લશ્કરી વિમંનેં ઉડંડ્યં હસાં પણ પેલં દેંળેય
વિમંનેં કેંઇ પણ જાસની તરમ્યંનગીરી વિનં ત્યાંથ્ીં ફરંર થ્ંઇ ગયાં હસાં. સે ક્યાંનાં હસાં, સે સેં
સ્પષ્ટ થ્ંયુા નથ્ીં પણ એ રૂદી વિમંનેં હસાં, એમ નક્કી મંનવંમાં અંવે છે. લેફ.બેલેન્કેંએ અમેરિકંમાં
અંશ્રય મંગ્યેં હેંઇ, ત્યાં ઉચ્ચ ભૂમિકં પર વંટંઘંટેં થ્ંઇ. દંધંરણ રીસે પેંસંનં તેશમાં દસંવણી
વેઠસં પરતેશીઅેં શરણંગસિ સ્વીકંરે સેં સેઅેંને રંજ્યંશ્રય અંપવંની અમેરિકંની નીસિ છે. એટલે
પ્રેદિડેન્ટ ફેંર્ડે રૂદી પયલેંટને સ્વીકંરી લેવં દામસિ તશર્ંવી.
રશિયંએ પેંસંનેં મંણદ અને વિમંન પરસ કરવં જાપંનને વિનાસી કરી પણ જાપંને સે
કબૂલ રંખી નહિ. અમેરિકંની દામસિ મળસાં જ લેફ.બેલેન્કેંને વિમંન દ્વંરં અમેરિકં મેંકલી
અંપવંમાં અંવ્યેં. પછી રશિયંએ વિમંન મંટે મંગણી કરી. સેનં જવંબમાં જાપંને જણંવ્યુા કે,
પેંસંનં તેશમાં ગેરકંયતેદર ઘૂદી ગયેલં વિમંન પર પેંસંનેં દાપૂર્ણ અધિકંર છે. જાપંનની દરકંરે
મિગ-૨૫ને સપંદ મંટે પેંસંનં દારક્ષ્ંણ ખંસંને દુપરસ કર્યું છે. દારક્ષ્ંણ ખંસુા વિમંનનં ભંગેં છૂટં
પંડી, સેને હંકેંડંટેનં નંગરિક હવંઇ અડ્ડં પરથ્ીં ખદેડી લેશે અને અમેરિકી ઇજનેરેં દંથ્ેં મળી
સેનેં અભ્યંદ કરશે.
અં એક બીનં પંછળ કેટલેં મેંટેં ઇસિહંદ હશે, એ સેં લેફ.બેલેન્કેં અમેરિકંમાં પેંસંનુા
હૃતય ખંલી કરે ત્યંરે જ ખબર પડે! સેમ જ અં બનંવ રશિયં, અમેરિકં અને જાપંનનં દાબાધેં પર
કેવી અદર કરશે, એની પણ કલ્પનં જ કરવી રહી. છસાં એક ઉચ્ચ સ્થ્ંંને પહેંંચેલ વ્યક્સિ, પેંસંનં
તેશમાંથ્ીં ભંગી જઇ પરતેશમાં અંશ્રય મંગે એ બંબસ વિચંર મંગી લે છે.
જાપંને અં બંબસ પર પ્રકંશ પંડસાં જણંવ્યુા છે કે, રશિયંથ્ીં જાપંન નંદી અંવી
પરતેશમાં અંશરેં મંગસી લેફ.બેલેન્કેં પાતરમી વ્યક્સિ છે. ઇ.દ. ૧૯૫૪થ્ીં શરૂ કરી અગંઉ ચૈંત
મંણદેં ત્યાં ગયં, સેમાંથ્ીં અગિયંરે અમેરિકંમાં અંશરેં લીધેં હસેં; જ્યંરે બંકીનં ત્ર્ંણમાંથ્ીં એક
જર્મની, એક ઇટંલી, અને એક ઇદરંયલ ગયેં હસેં. અં સેં રશિયંથ્ીં જાપંન ગયેલં પાતર જણંની
વંસ થ્ંઇ પણ બીજા કેટલં દીધં પરશતેશ પહેંંચી ગયં હશે અથ્ંવં કેટલં નંદી છૂટસાં ઝડપંઇ
ગયં હશે, એની કેંને ખબર! દવંલ એ થ્ંંય છે કે, રશિયં જેવં અંગળ પડસં તેશમાંથ્ીં લેંકેં કેમ
નંદી જસં હશે? ત્યાં પડતં પંછળ એવુા સે શુા બનસુા હશે?
રશિયંની ગણનં તુનિયંનં દમૃદ્ધ તેશેંમાં થ્ંંય છે. દારક્ષ્ંણ અને ટેકનેંલેંજીનં ક્ષ્ેંત્ર્ેં એ
અમેરિકંની બરેંબરી કરે છે. અમેરિકં પંદે તરિયંથ્ીં જમીન પર અને તરિયંમાં પ્રહંર કરનંરેં
ભયાકર નૈંકંકંફલેં અને વિનંશિકંઅેં છે; સેં રશિયં પંદે એક એકથ્ીં ચડિયંસી મહંકંય
દબમરીનેં અને દબળ નૈંકંતળ છે. અમેરિકંનાં દુપરદેંનિક એફ. -૧૬ અને ગાજાવર જેટ લશ્કરી
વિમંનેં ભંરે હેરફેર કરી, ગમે ત્યાં, ગમે ત્યંરે, બૅંમ્બવંષ્ંર્ં મંટે પહેંંચી જવં સૈયંર હેંય છે; સેં
રૂદી મિગની તુનિયંમાં બેંલબંલં છે. અમેરિકં પંદે ‘મેગ્નીફંઇંગ’ શક્સિ વંળાં તુશ્મની પ્રહંરને
પકડી પંડસાં રડંર છે; સેં રશિયં પંદે તુશ્મન પ્રહંરને જડમૂળથ્ીં ખસમ કરી નંખસાં ‘દંમ’
મિદંઇલ છે. અમેરિકંની જાદૂદી દાસ્થ્ંં દી.અંઇ.એ. સેનાં પરંક્રમેં મંટે તુનિયંભરમાં પ્રચલિસ છે;
સેં રશિયંનં છૂપં ઉપગ્રહેં તુનિયંભરની ખબર લેસં રંસતિન ગગનમાં વિહરસં રહે છે. અંમ
દારક્ષ્ંણ-ક્ષ્ેંત્ર્ેં અમેરિકં અને રશિયં એકબીજાથ્ીં ચડિયંસં હેંવંનેં તંવેં કરે છે.
વિજ્ઞ્ંંન-ટેનેંલેંજીની દૃષ્ટિએ જોઇએ સેં, અમેરિકંનુા એપેંલેં મંનવીને ચાદ્ર પર ઉસંરવં
દફળ પુરવંર થ્ંયુા છે. રશિયંએ પણ પેંસંનાં સ્વયાદાચંલિસ યાત્ર્ંેં વડે ચાદ્રનેં અભ્યંદ જારી રંખ્યેં છે
અને અંવકંશમાં મંનવ-ઉડ્ડયનનં દૈંથ્ીં વધુ કલંકેં ગંળી વિક્રમ દજ્યર્ેં છે. બીજી બંજુ અમેરિકંનાં
વંઇકિંગ-૧ અને ૨ માગળનં ગ્રહ પર અત્ભુસ કંમગીરી બજાવી રહ્ય્ંાં છે. માગળ પર જીવન શક્ય
છે કે કેમ? અવકંશી કેંઇ ગ્રહમાં મંનવીને વદંવી શકંય કે કેમ? એ બંબસે બન્ન્ેં તેશેં પૈદંનુા પંણી
અને છેલ્લંમાં છેલ્લાં વિજ્ઞ્ંંન-ટેકનેંલેંજીનેં ઉપયેંગ કરી રહ્ય્ંં છે.
અમેરિકીઅેંનં શબ્તેંમાં કહીએ સેં રૂદી લેંકેં સેમને ચંહે છે, જ્યંરે અમેરિકં સેમને શાકંની
નજરે જુએ છે. અમેરિકીઅેંમાં એવુા સે શુા હશે જે સેમનં પ્રસિસ્પર્ધીઅેંમાં પ્રેમ ઉપજાવી શકે અને
રૂદીઅેંમાં એવુા સે શુા હેંય, જે અમેરિકીઅેંમાં શાકંસ્પત બની રહે?
રશિયં દંમ્યવંતી રંષ્ટ્ર છે. ત્યાં પ્રજા નહિ પણ તેશ પર વધુ ભંર મુકંય છે; જ્યંરે
પ્રજાસાત્ર્ંવંતી તેશેંમાં પ્રજાને પ્રથ્ંમ સ્થ્ંંન અપંય છે. જો કે દંમ્યવંતી તેશેંમાં પણ નેંકરી-રેંજગંર,
જીવનજરૂરિયંસ અને રંજકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં પ્રજામાં દમંનસં જળવંય એ દરકંર જુએ છે. તરેકને દમંન
હક અને સક મળે એની કંળજી રખંય છે. છસાં ત્યાં તેશનં હિસમાં દરકંરને ફંવે સેમ કંયતંઅેં
કરવંમાં અંવે છે અને એની દંમે પ્રજાએ અવંજ ઊઠંવવંની દતાસર મનંઇ ફરમંવંય છે.
દરકંર પ્રજા પર લશ્કર કંયતંની રૂએ કંબૂ ધરંવે છે. સેમનં કંયતં મુજબ, તરેક ગુનંની દજા થ્ંવી
જ જોઇએ. ગુનંની વ્યંખ્યં દરકંર ધંરે સેમ કરી શકે.
રશિયંનુા બાધંરણ ધર્મસ્વંસાત્ર્યની છૂટ અંપે છે, પણ તેશને મહત્ત્વ અંપવંને બહંને ધર્મને
તબંવી તેવં, ત્યાં બધં જ પ્રયત્નેં થ્ંંય છે. રંજકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં એ જોવંય છે કે,, તેશનેં નેસં નંસ્સિક હેંવેં
જોઇએ. સેમનુા મંનવુા છે કે, ઇશ્વર સેં મનની ખેંટી ભ્રમણં છે, બીક છે. એવી ધંક રંખીને મંણદ
કાઇ ન કરી શકે. જ્યંરે રશિયંનેં અવકંશવીર યૂરી ગંગંરિન દૈં પ્રથ્ંમ અવકંશમાં વિહરી અંવ્યેં
ત્યંરે સેણે ધર્મપરંયણ લેંકેંની મજાક કરસાં કહ્ય્ુંાઃ ‘ઇશ્વર સેં ઉપર ક્યાંયે તેખંયેં નહિ.’ એનં
જવંબમાં ચાદ્ર પર પ્રથ્ંમ ડગ માંડનંર અમેરિકી અવકંશવીર નીલ અંર્મસ્ટ્રૅંાગે ચાદ્રનુા દૈંાતર્યપંન કરસાં
ઇશ્વરનેં મહિમં ગંયેંઃ ‘ઇશ્વરે વિશ્વનુા અત્ભુસ દર્જન કર્યું છે. મનુષ્ય સેં શુા વિદંસમાં કે સેની સ્સુસિ
કરે?’
રશિયંમાં દંહિત્યક્ષ્ેંત્ર્ેં ખૂબ દંવધંની રંખવંમાં અંવે છે. દમંચંર-પત્ર્ંેં, મંદિકેં અને
અન્ય દંહિત્ય દરકંર કહે એમ તેંરવંય છે. તેશ અને એનં અંતેશેંનં દાતર્ભમાં અઢળક દંહિત્ય
છંપવંમાં અંવે છે. વળી તેશ જેની સરફતંરી કરસેં નથ્ીં, એવં ધંર્મિક વંસંવરણ અને પરતેશી
દાસ્કૃસિ દંમે વિરેંધી પ્રચંર કરવંમાં અંવે છે. કેંઇ પણ પરતેશી ત્યાં જાય સેં રૂદી ભંષ્ંંમાં પેંસંનં
તેશનુા કે ધર્મનુા કેંઇ પણ દંહિત્ય દંથ્ેં ન લઇ જાય, એની કંળજી લેવંય છે; જ્યંરે શંળંનં
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને ઉપયેંગી સ્ટેશનરી અને જોઇસાં પુસ્સકેં દાબાધે નિષ્કંળજીભર્યું વલણ જોવં મળે છે.
રશિયંમાં લગભગ ત્ર્ીંદ લંખ યહૂતીઅેં છે, જે રશિયંની કુલ વદસિનં ૨% જેટલં થ્ંંય.
સેઅેં યિદ્દીશ ભંષ્ંં બેંલે છે પણ સેમની મંસૃભંષ્ંંમાં સેમનુા કેંઇ દંહિત્ય છંપવં તેવંસુા નથ્ીં. વળી
યિદ્દીશ ભંષ્ંંનં શંળંશિક્ષ્ંણ પર દરકંરી આકુશ રખંય છે. એક વંર છ યહૂતી જુવંનેંએ ભેગં મળી
ઇદરંયલ નંદી જવંનેં પેંસરેં રચ્યેં. ઝડપભેર ઘરભેગં થ્ંવં સેમણે એક રૂદી વિમંનની ઉઠાંસરી
કરી પણ ઊડસાં પહેલાં જ સેઅેં ઝડપંઇ ગયં. બદ ખેલ ખસમ... છએ જણને ગેંળીએ ઉડંવી
તેવંમાં અંવ્યં. ત્યાંનં યહૂતીઅેં હવે સેંબં પેંકંરી ગયં છે અને સ્વતેશ જવં ઝાખે છે પણ રશિયંઇ
દરકંર સેઅેંને જવં તે સેં ને!
એનં દાતર્ભમાં ફેબ્રુઅંરી ૧૯૭૧માં બેલ્જિયમમાં બ્રદેલ્દ ખંસે એક ચળવળિયં પરિષ્ંત
ભરવંમાં અંવી હસી. ‘લેટ મંટ પીપલ ગેં’ એ દૂત્ર્ંભંરી બ્રદેલ્દ પરિષ્ંતે રશિયંઇ યહૂતીઅેંને
સ્વતેશ મેંકલવં દાબાધે તુનિયંભરમાં પડઘેં પંડ્યેં હસેં. ત્યંર બંત ઘણં યહૂતીઅેંને ઇદરંયલ જવં
રશિયંએ પરવંનગી અંપી હસી પણ ફરી અંરબ ઇદરંયલ યુદ્ધ જાગસાં એ પ્રવંહ બાધ થ્ંઇ ગયેં.
પેંસંનં તેશમાંથ્ીં બધં યહૂતીઅેંને ઇદરંયલ મેંકલી તેવં રશિયં સૈયંર નથ્ીં. કેમ કે સેઅેંમાં ૧૫%
ડૅંક્ટરેં, ૯% લેખકેં અને પત્ર્ંકંરેં, ૧૦% ન્યંયંધીશેં અને વકીલેં, ૮% અભિનેસંઅેં, દાગીસકંરેં
અને કલંકંરેં છે. વળી કેટલંક સેં ત્યાંનં અગ્રગણ્ય વિજ્ઞ્ંંનીઅેં, બૈંદ્ધિકેં અને દંમ્યવંતી દેનંમાં
મહત્ત્વનુા સ્થ્ંંન ધરંવસં વડં છે. પછી સેં એવં મલંઇદમ લેંકેંને રશિયં કેમ જવં તે?
એ દિવંય ત્યાંનં તેશી લેંકેંને મંથ્ેં પણ હામેશાં ખસરેં રહે છે. ત્યાંની દરકંર
વિજ્ઞ્ંંનટેકનેંલેંજી અને દારક્ષ્ંણ ક્ષ્ેંત્ર્ેં જેવુા મન પરેંવે છે, એવુા પેંસંનં લેંકેં મંટે નહિ. તુનિયંનં
દમૃદ્ધ ગણંસં અમેરિકં, ફ્રંન્દ, બ્રિટન, જાપંન વગેરે તેશેંમાં જીવનજરૂરિયંસની બધી ચીજો જોઇસં
પ્રમંણમાં, અેંછી કીંમસે મળે છે; જ્યંરે રશિયંમાં એ પૂરસં પ્રમંણમાં ઉપલબ્ધ નથ્ીં. એ દંમે
મનેંરાજન પંછળ ખૂબ ખર્ચ કરવંમાં અંવે છે. અનંજની બંબસમાં સેં રશિયં મેંટે ભંગે અમેરિકં
પર અંધંર રંખે છે. ઇ.દ. ૧૯૭૫માં રશિયંએ જે ઘઉં અંપણને વેચ્યં હસં, એ અમેરિકી ઘઉં હસં
એમ અંપણં વર્સમંનપત્ર્ંેંમાં ખૂબ ચચર્ંયુા હસુા.
રશિયંમાં છે સેવં દખસ કંયતં કંનૂનેં કેંઇવંર ઉપયેંગી પણ નીવડે છે. ચંલુ દંલે
મેંન્ટ્રિયલ-કેનેડં ખંસે યેંજાયેલ અેંલિમ્પિક રમસેંમાં દંમ્યવંતી તેશેં મેંટંભંગનં ચાદ્રકેં જીસી ગયં.
સેનં દાતર્ભમાં એવાં માસવ્યેં વ્યક્સ થ્ંયાં છે કે, સેઅેંનં કડક કંયતંકંનૂનેં સથ્ંં શિસ્સ પંલનને લીધે
દંમ્યવંતી જુવંનેંએ એ વિજય હાંદલ કયર્ેં છે; જ્યંરે અમેરિકં અને ઇંગ્લેન્ડનં જુવંનેં કેફી વસ્સુઅેં
અને જાસીય મનેંરાજનનેં ભેંગ થ્ંઇ પડ્યં છે. કેટલેક આશે એ દંચુા છે.
કહેવંય છે કે ચીનમાં રશિયં-અમેરિકંનં અવકંશી પ્રદાગેં વિશે પ્રજાને આધંરંમાં રંખવંમાં
અંવી હસી. સેઅેંએ અંજથ્ીં બે વષ્ર્ં પર જ પહેલી વંર જાણ્યુા કે, અમેરિકંએ સેનં મંણદેંને ચાદ્ર
પર મેંકલ્યં હસં, અને ત્યંરે એ વંસને ચીનીઅેંએ હદી કંઢી. એટલે સેં અંજે ચીનની
૮૦,૦૦૦,૦૦૦૦ની વદસિ ગરીબ, અભણ અને આધશ્રદ્ધંળુ છે.
સેં એ દંમ્યવંત શં કંમનેંઃ જે પ્રજાને આધંરંમાં ગેંંધી રંખે? એ દંમ્યવંત કેટલેં
ઉપયેંગી, જે પેંસંનં લેંકેંનેં રક્સપંસ કરસાં ખચકંય નહિ? હવે એવં દંમ્યવંતી તેશેંની પ્રજા ત્ર્ંંદી
ઊઠી છે. એટલે સેં અમેરિકીઅેં કહે છે કે, રૂદીઅેંનં હૃતયમાં અમંરં મંટે પ્રેમ છે, પણ અમે એમને
શાકંની નજરે જોઇએ છીએ. દંમ્યસંનેં ઠેકેં લઇ બેઠેલં દંમ્યવંતીઅેં એ ભૂલે છે કે અમેરિકંમાં
બદેં વષ્ર્ંની લેંકશંહીમાં એક દંમંન્ય ફેક્ટરી કંમતંર પેંસંની મેંટર લઇ કંમે જાય છે, જેમ એક
ધનંઢ્ય પુરુષ્ં કંરમાં વિહરસેં હેંય! એ જ સેં સ્વસાત્ર્ંસંનેં જાતુ છે જેણે લેફટનન્ટ ફર્સ્ટ પંયલેંટ
વિક્ટર બેલેન્કેંમાં રશિયંનાં બાધનેંથ્ીં મુક્સ થ્ંવં દંહદ પ્રેર્યું.
અંની અદરેં શુા થ્ંશે? રશિયંએ જાપંનને પંઠવેલં એક દાતેશંમાં જણંવ્યુા છે કે, લેફ.
બેલેન્કેં સેમની પત્ની અને પુત્ર્ીંને રશિયંમાં છેંડી ગયં છે. કેટલેં ગર્ભિસ દાતેશેં! શુા શુા વીસશે એ મં
તીકરી પર! દંમ્યવંતનં લેંખાડી પડતં પંછળની એ વંસ કેંણ જાણશે?
૧૯૭૭માં અંપણં વડાંપ્રધંન સ્વ.ઇંતિરંગાંધીએ ભંરસમાં કટેંકટી લંતી હસી. એટલે અંખેં તેશ અંજનં કરસાં કાઇક જુતી
જ સ્થ્િંસિ અનુભવી રહ્ય્ંેં હસેં. ત્યંરે અંપણે રશિયં દંથ્ેં ઘનિષ્ટ દાબાધેં હસં. એથ્ીં ઘણં તેશવંદીઅેંને રશિયં જેવેં મહંન, વિકદિસ, શક્સિશંળી અને નીસિમંન તેશ બીજો કેંેઇ તેખંસેં ન હસેંે. મેંટંમેંટં લેખકેં અને વિચંરકેં પણ રશિયંની વંહવંહ કરસં. ત્યંરે બધં એ હકીકસથ્ીં સેં વંકેફ હસં જ કે ત્યાં મંનવ હકેંની ધરંર અવગણનં થ્ંઇ રહી છે. એ દમયે રશિયંની સ્થ્િંસિ અને ભંરસની કટેંકટીને અનુલક્ષ્ીંને લખેલેં અં લેખ ‘નવનીસ દમર્પણ’ મંટેનેં મંરેં પ્રથ્ંમ જ લેખ હસેં. એને એ વષ્ર્ંનં શ્રેષ્ઠ મંહિસી લેખ સરીકે પંરિસેંષ્િંક અંપવંમાં અંવ્યાુ હસુા.
‘નવનીસ દમર્પણ’ - ફેબ્રુઅંરી ૧૯૭૭
૪
વિશ્વશાંસિ
શાંસિ એટલે પ્રથ્ંમ મનની શાંસિ, વ્યક્સિની પેંસંની શાંસિ. જેમાં વ્યક્સિ પેંસે પરમદુખથ્ીં
જીવે અને મંનવમંનવ પ્રેમદેસુથ્ીં ગાઠંઇ જાય. એવાં દહકંર ભંવનંથ્ીં દંમંજિક શાંસિ ઉત્ભવે.
દમંજમં પ્રેમભંવ અને દહકંર જાગસાં, તેશ ઉન્ન્ંસ અને બળવંન બને એથ્ીં તેશમાં ઐકય અને શાંસિ
જળવંઇ રહે. મંણદ-મંણદ વચ્ચે, જાસિ-જાસિ વચ્ચે, ધર્મ-ધર્મ વચ્ચે એખલંદને ભંવનં જાગે અને
અંખુા વિશ્વ એક બની જાય. ત્યંરે જ વિશ્વબાધુત્વની ભંવનં ફળે અને એમાંથ્ીં મધપૂડંનં મધની જેમ
ટપ્ટપ્ટપ્ વિશ્વશાંસિ ટપકે.
વિશ્વ દાસ્થ્ંં યુનેંએ ૧૯૮૬ની દંલને વિશ્વશાંસિ વષ્ર્ં સરીકે ઉજવવં જાહેર કર્યું છે. ત્યંરે
તુનિયંમાં ચંરે કેંર અશાંસિનેં ઉકળંટ વ્યંપેલેં જણંય છે. રેંજ દમંચંર મંધ્યમેં એવં અશાંસ
બનંવેંને જોરશેંરથ્ીં ચગંવે છે.
અકસ્મંસે પેલાં ભાૂગળંમાંથ્ીં વંસંવરણમાં ફેંકંએલં હવંપ્રતુષ્ંણેં. રશિયંનં ચેનેંર્બિલ
અણુમથ્ંકનાં અણુ વિકિરણેં મહંદાહંરક છે. એથ્ીં ૧૦,૦૦૦ મંણદેં અને અગણિસ પશુપાખીઅેં
રેંગિષ્ટ બન્યાં છે, જુઅેં પેલેં તક્ષ્િંણ અંફ્રિકંનેં મંનવ દમંજ એમની વચ્ચે તંરૂણ હિંદં ફંટી
નીકળી છે. ત્યાં લેંકેં છે કંળં, પણ રંજ છે ગેંરંઅેંનુા. એથ્ીં ગેંરંઅેં કંળંઅેંને આતરેં આતર લડંવી
મંરે છે. હવે રહીરહીને ગેંરંઅેં કંળંઅેંને રંજવ્યવસ્થ્ંં દેંંપવં સૈયંર થ્ંયં છે. જુઅેં પશ્ચિમનં અં
રાગીલં નગરેંમાં લેંકેં એશ અંરંમ કરે છે. સેં ત્ર્ીંજા વિશ્વનં લેંકેં પંણી અને ખેંરંક મંટે વલખાં
મંરે છે. પેલી ગમ રંજંશંહી, દરમુખત્યંરી અને દંમ્યવંતનં ઊાડં કૂવંમાં ઊસરેલં લેંકેં સ્વસાત્ર્ંસંને
ઝાખે છે. છસાં સેઅેંને મંનવ હકેંથ્ીં વાચિસ રંખવંમાં અંવે છે.
અમેરિકં, રશિયં, ચીન, ફ્રાંદ અને બ્રિટન જેવી મહંદત્ત્ંંઅેં વિશ્વને ફંવે એમ નિચેંવી લે
છે. વિશ્વની અંર્થ્િંક અને ભરણપેંષ્ંણની જવંબતંરી કરસાં સેઅેંને દારક્ષ્ંણની વધંરે ચિંસં છે.
સેઅેંએ અણુ, લેદર, રદંયણ અને જીવશસ્ત્રંસ્ત્ર્ંેંેનેં એવેં ખડકલેં કયર્ેં છે, કે વિશ્વશાંસિને એમાં
દહેલંઇથ્ીં ટૂાપી તઇ શકંય. એમને એમની જવંબતંરીનુા ય ભંન નથ્ીં, એમ નહિ. એથ્ીં સેંે રશિયંનં
વડં મિખંએલ ગુબર્ંચેંવ અને અમેરિકંનં રંષ્ટ્રપસિ રેંનંલ્ડ રેગન અણુશસ્ત્ર્ંેંનં પ્રસિબાધ કરંર મંટે
ઘણીવંર મળ્યં અને દંરુા પરિણંમ લંવ્યં હસં. ઇરંક યુદ્ધ પછી મહંદત્ત્ંં છસાં મંનવહકેંને
રશિયંમાં પ્રસિપંતન કરવં પ્રયત્નેં બતલ ગુબર્ેંચેંવનેં ભેંગ લેવંયેં. પરિણંમે અંખુા રશિયં ટૂકડે
ટૂકડં થ્ંઇ અનેક રંજ્યેંમાં વહેંચંઇ ગયુા. બહુ અશાંસિનં વંસંવરણમાં એ બધાં રંજ્યેં જીવી રહ્ય્ંાં
છે. ઇરંકનં યુદ્ધ પછી મહંદત્ત્ંંઅેં શુા કરી શકે; એ સેંે ખબર છે ને? તુનિયંનં રહીશેં પર ઝેરી
પ્રક્ષ્ંપંસ્ત્ર્ંેં ઝીાકી મંણદેંનં મુડતાંનેં ઢગલેં કરી તઇ શકે. કેવેં ભયાકર હશે એ તિવદ, જ્યંરે ધરસીનુા
સંપમંન ઘટી જશે. એથ્ીં વનસ્પસિ નંશ પંમશે. સેમ જ ઝેરી પતંથ્ંર્ેંથ્ીં મંણદેં અને પશુપાખીઅેં
ગુાગળંઇ, રેંગિષ્ટ બની, સરફડી સરફડીને મરશે. અંવી સ્થ્િંસિને જન્મ અંપનંરં અશાંસિને ધેંળીને
પી ગયં છે. કેમ કે એમને મેંઢે શાંસિની વંસેં નીકળસી નથ્ીં.
અશાંસિ એ જ કેટલંકનં જીવનનુા ધ્યેય હેંય છે. એમાં અંસાકવંતીઅેંનેં દમંવેશ થ્ંંય છે.
પ્રશ્ન સેઅેંનં પેંસંપણં અથ્ંવં તેશ આગે છે. એથ્ીં એમણે ઝુાબેશ ઊપંડી છે. નિતર્ેંષ્ંેંનાં ખૂન
વહંવવંની! અંવં લેંકેંમાં અંપણં તેશવંદીઅેંથ્ીં માંડીને મેંટં ભંગનં પરતેશીઅેંનેં પણ દમંવેશ
થ્ંંય છે, ગયાં વરદેં તરમિયંન વિમંન અકસ્મંસેંનેં અાંક બહુ ઊાચેં રહ્ય્ંેં. એમાંનં કેટલાંક વિમંનેં
સેં અંસાકવંતીઅેંએ ફૂાકી મંયર્ંં હસાં.
પ્રજા અને વિશ્વ મળીને વિશ્વશાંસિની વંસેં કરે સેં ડહંપણ કેળવ્યુા ગણંય પણ રેંજ ઊઠીને
અંપણે લડંઇઅેંની વંસેં દાંભળીએ છીએ. ઇરંન-ઇરંક, ઇઝરંયલ-લેબેનેંન, અફઘંનિસ્સંન-
પંકિસ્સંન, અમેરિકં લિબિયં, શ્રીલાકંનેં અાંસર વિગ્રહ વગેરે. એ દિવંય કેટલંક તેશેંમાં કાગંળ
અંર્થ્િંક સ્થ્િંસિને કંરણે, ન્યંયી હકેં મંગવં પૂરસુા અને બીજાા ઘણાં કંરણેંને લીધે અાંતેંલનેં જાગે છે.
ત્યંરે દરકંરને એ દંમે શંમ, તંમ, ભેત અને તાડની નીસિ અપનંવવી પડે છે. એથ્ીં પ્રજા અને
દરકંર વચ્ચે દાઘષ્ર્ં જાગે છે.
એ દિવંય આતરેંઆતર મંરફંડ, હિંદં, લાૂટ વ્યભિચંર જેવં બનંવેં વધસં જાય છે. રેંજ
પેપરમાં એવં અદાખ્ય બનંવેં અંવે છે. અંપણં તેશમાં રેંજ ખૂન, ચેંરી, લૂાટ જેવી બંબસેં બહુ
દંમંન્ય થ્ંઇ પડી છે.
કેટલં બધં તેશેંમાં તુકંળની સ્થ્િંસિ પ્રવર્સે છે. લેંકેંને જીવસં જીવ ખેંરંક પંણી ન મળે,
એ કેટલી મેંટી અશાંસિ! અંફ્રિકંમાં ઇથ્િંયેંપિયં, દુતંન, ઝાબંવે, દેંમંલિયં; એશિયંમાં ભંરસ,
બાંગ્લંતેશ, ચીન જેવં તેશેંમાં સેમજ તક્ષ્િંણ અમેરિકંનં ઘણાં રંજ્યેંમાં તુકંળનેં ભય વ્યંપ્યેં છે.
અંવસં વરદેંમાં જો તુકંળ રંહસ વ્યવસ્થ્ંં ગેંઠવવં અંપણે નિષ્ફળ જઇશુા, સેં ઘણં લેંકેં મેંસનં
મુખમાં ધકેલંઇ જઇ શકે.
એથ્ીં પણ ભયંનક તુર્તશં દર્જી છે, અંપણી નૈસિકસંએ. વિશ્વમાંથ્ીં નૈસિક મૂલ્યેં ધેંવંઇ
રહ્ય્ંાં છે. નંની ઉંમરે જાસિયસંનુા શિક્ષ્ંણ અંપવંની પ્રણંલીએ કિશેંરેંને જાસિયઘેલં કયર્ં છે.
અપરણિસ મંસંપિસંનં બનવંનં કિસ્દં વધસં જાય છે, એથ્ીં પણ શરમજનક સ્થ્િંસિ વિકદિસ
તેશેંએ દર્જી છે. દજાસિય વ્યવહંરેંમાં સેઅેંને કશુા અજુગસુ લંગસુા નથ્ીં. એથ્ીં જ એઇડ્દ
(એકવંયર્ડ ઇમ્યુનેં ડેફિદીન્દી દિન્ડ્રેંમ) નંમની મહંમંરીની શરૂઅંસ ત્યાંથ્ીં થ્ંઇ છે. શરીરમાં
પ્રવંહી કેફી દ્રવ્યેં, લેંહી અને વિર્ય વંટે ફેલંસી અં બીમંરી ભંરસ દુધી અંવી પહેંંચી છે!
વિશ્વશાંસિ આગે કંમ કરસં યુનેંને છેંસંળીદ વરદ પૂરાં થ્ંયાં છે. કેટલંક પ્રશ્નેં ઉકેલવંમાં
યુનેં મતતરૂપ થ્ંયુા છે, સેં બીજા કેટલંય નવં પ્રશ્નેં ઊભં થ્ંયં છે. ઇઝરંયલ, ઉત્ત્ંર કેંરિયં અને
તક્ષ્િંણ અંફ્રિકં જેવં નંનં તેશેં યુનેંનં ઠરંવેંની ધરંર અવગણનં કરે છે. તુનિયંમાં મંનવ હકેં
આગે તેખરેખ રંખસી એમનેસ્ટી ઇન્ટરનેશનલ દાસ્થ્ંંએ એકત્ર્ીંદ વરદ પૂરાં કયર્ં છે. એણે નંનં
તેશેંથ્ીં માંડી મેંટં તેશેંમાં નંગરિક હકેંની થ્ંસી અવહેલનં આગે વંરાવંર આગુલી નિર્તેશ કયર્ેં છે. પણ
કેંણ દાંભળે છે?
શાંસિ પ્રયંદેં હામેશાં નિષ્ફળ જસં નથ્ીં. છેલ્લં બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંથ્ીં અમેરિકં વિશ્વનં બે કટ્ટર
તુશ્મનેંને શાંસિવંસર્ં મંટે એક ટેબલ પર લંવવં ઇચ્છસુા હસુા એ ઇઝરંયલ અને પી.એલ.અેં.એ હવે
હંથ્ં મિલંવ્યં છે. દપ્ટેમ્બર ૧૯૯૩માં સેઅેંની વચ્ચે શાંસિ દાધિ થ્ંઇ ગઇ છે. એ પ્રમંણે
ઇઝરંયલની હકુમસવંળં ગંઝં અને યરેખેંની અંદપંદનં પ્રતેશમાં પેલેસ્ટીનીઅેં સેમનુા સ્વંયત્ત્ં
રંજ્ય સ્થ્ંંપી શકશે. યુનેંએ પણ અં શાંસિ પ્રયંદેંમાં પ્રશાદનિય કંમગીરી બજાવી છે.
અંધ્યંત્મિકવંત વિશ્વને શાંસિ સરફ તેંરી શકે, એવી અંશં રંખી શકંય પણ અંજે
તુનિયંનં કેટલંક ધર્મશ્રદ્ધંળુઅેં હિંદંમાં દાયડેંવંયેલં છે. એમને કેંણ રેંકે? મહેશ યેંગી વષ્ંર્ેંથ્ીં
વિશ્વશાંસિ આગે કેંઇ યેંગવિદ્યં અજમંવવંની વંસેં કરે છે. ભૂસકંળમાં એ આગે મેંટુા ભાડેંળ ઊભુા
કરવં, દમંચંર પત્ર્ંેંમાં વંચ્યુા હસુા.
શાંસિ એવી બહુમુલ્ય અને કિંમસી છે કે, કેંઇ પણ ભેંગે એની કિંમસ ચૂકવી ને એ પ્રંપ્ત કરી
શકંય નહિ. એને મંટે નંણંભાડેંળની કેંઈ જરૂર નથ્ીં. હકીકસમાં શાંસિ મફસમાં મફસ છે. જેને
ખરીતવં એક પૈદેં પણ અંપવંની જરૂર નથ્ીં.
મેંટં ભંગનં ધમર્ેં હિંદંનં વિરેંધીઅેં છે. એવેં દાતેશ શુા મંણદનં હૃતય દેંાદરેં ન
ઊસંરી શકંય? જો એ શક્ય બને સેં પૂરં મંનવ દમંજમાં દંચી ધર્મભંવનં જગંડી શકંય.
વિજ્ઞ્ંંન મંને છે કે બધાં જીવેં એક કેંષ્ીં જીવમાંથ્ીં ઉત્ભવ્યાં છે. એટલે પ્રથ્ંમ એક પુરુષ્ં
અને એક સ્ત્ર્ીં હસાં. એમાંથ્ીં અંખી મંનવ દૃષ્ટિ ઉત્પન્ન્ં થ્ંઇ, ધર્મપ્રિય લેંકેં એવં જીવેં ઇશ્વરે
દજ્યર્ં હેંવંનુા મંને છે. સેમાં પણ પ્રથ્ંમ એક નર-નંરીમાંથ્ીં મંનવ જીવન પાંગર્યું હેંવંનુા મનંય છે.
એટલે હકીકસમાં સેં એક જ મં અને બંપનાં બધં દાસંનેં થ્ંયાં. એ રીસે વિશ્વમાં વદસાં બધાં ભંઇ-
બેન એકબીજાનાં આગસ દગપણમાં જ અંવે. છસાં અંજે અંપણી વચ્ચે ધિક્કંર, વેરભંવ, અપ્રેમ,
વંદનં, ત્ર્ંંદ, હિંદં જેવાં તૂષ્ંણેં વ્યંપેલાં છે. એવં તૂષ્ંણેં નિર્મૂળ કરવં ધમર્ંધિકંરીઅેંએ અંગળ
અંવવુા જોઇએ અને બધાં ધર્મજનેંને પ્રેમગાંઠે બાધંઇ જવં અંહ્વંન અંપવુા જોઇએ. લેંકેં એકબીજા
પ્રત્યેનં વેરભંવ ભૂલી શાંસિનં મંર્ગ સરફ વળે, એવુા શિક્ષ્ંણ અંપવુા જોઇએ સેં પરમેશ્વરની અંશિષ્ં
પણ અંપેંઅંપ મળી રહે.
અત્યંરે કેટલં બધં લેંકેં રક્સતંન, કિડનીતંન અને કન્યંતંન કરવંમાં ગૈંરવ દમજે છે.
સેં શુા પંરકંનુા લેંહી વહેસુા અંપણે ન અટકંવી શકીએ? એ મંટે તરેક નંગરિકે પ્રથ્ંમ વિશ્વશાંસિ
દેવક બનવુા પડે. પેંસે અખાડ શાંસિનુા પંલન કરવુા અને બીજાઅેંને પણ એવી પ્રેરણં અંપસં રહેવુ.
એમ વ્યક્સિ-વ્યક્સિ વચ્ચે વિશ્વશાંસિ દેસુ દાંધી ધર્મ-ધર્મ વચ્ચે એનુા ભવ્ય જોડંણ કરી શકંય.
ધમર્ંધ્યક્ષ્ંેંને તેશનેસંઅેં પણ મંનથ્ીં જુએ છે. એ મંટે ધમર્ંધ્યક્ષ્ંેંએ શાંસિ-સ્વરૂપ ઘડી,
તેશનેસંઅેંનુા અનુમેંતન મેળવવુા જોઇએ. એવી શાંસિ નીસિ પ્રજા અને તેશ-પરતેશમાં લંગુ કરી શકંય.
બધંનં દહકંર વડે ગમે સેવં બે તુશ્મનેંને પણ મનંવી શકંય. એમ વિશ્વશાંસિ પ્રક્રિયંને વેગવંન
કરી અણુશસ્ત્ર્ંેંને નંકંમ કરવંની યેંજનં અમલમાં મૂકી શકંય. એવં શસ્ત્ર્ંેંને તરિયંનં પેટંળમાં
તફનંવી લશ્કરી ખર્ચમાં ઘટંડેં કરી શકંય. એથ્ીં બચેલાં નંણંનેં મંનવહિસનં કંર્યમાં ઉપયેંગ કરી
શકંય.
પ્રથ્ંમ અંપણે વિશ્વશાંસિ પડકંર ઝિલી લેવેં પડે. પછી મેંટી વિશ્વશાંસિ ઝુાબેશ ઉપંડી
શકંય. એ બધુા દફળ થ્ંંય સેં, અંવસી કંલનં પરમદુખી વિશ્વનુા અંપણે ઘડસર કરી શકીએ. જેમાં
કેવળ શાંસી મહેકસી હેંય!
રંજકેંટનં આકુર ટ્રસ્ટ મંરફસે ૧૯૮૬માં વિશ્વશાંસિ વષ્ર્ં નિમિત્ત્ેં નિબાધ સ્પધર્ં યેંજાઇ હસી. સેમાં મંરં ઉપરેંક્સ
નિબાધને પંરિસેંષ્િંક એનંયસ થ્ંયુા હસુા. એ નિબાધ જરૂરી ફેરફંર દંથ્ેં રજુ કયર્ેં છે.
૫
અવકંશમાં કતમ
અંકંશમાં તિવદે દૂર્ય પ્રકંશે છે અને રંત્ર્ેં ચાદ્ર સથ્ંં સંરંઅેં ઝગમગે છે. ક્યંરેક વંતળેંમાં
રાગબેરાગી અંકંરેં બતલંય છે અને ચેંમંદંનં તિવદેંમાં દપ્તરાગી મેઘધનુષ્ં તેખંય છે, અં બધુા બહુ
દેંહંમણુા લંગે છે. એથ્ીં ચાદ્રકથ્ંંઅેં અને સંરંઅેંનં પ્રતેશની પરીકથ્ંંઅેં લેંકેંની કલ્પનંમાં અંવી.
અંકંશ એટલે અવકંશ. ખંલી જગં. ત્યાં બીજુા શુા હેંય શકે? ત્યાં જવંનુા કેંને મન થ્ંંય? કેવળ કલ્પનંનં
ઘેંડં જ તેંડે ને! દમય જસાં શક્સિશંળી તૂરતર્શક યાત્ર્ંેં વડે અંકંશ તર્શન થ્ંયુા. દૂરજ, ચાદ્ર અને ગ્રહેંની
સ્થ્િંસિ દમજવં પ્રયત્નેંે હંથ્ં ધરંયં. સેં પણ લંખેં મંઇલ તૂર અંવેલં ગ્રહેં અને જ્યેંસિઅેંનેં દાપૂર્ણ
ખ્યંલ સેંે ક્યાંથ્ીં અંવે.
અવકંશ સળેનં વંસંવરણમાં વિમંન, હેલીકેંપ્ટર, બલૂન અને પક્ષ્ીંઅેં ઊડે છે પણ શુા એથ્ીં
ઊાચે અવકંશમાં ઊડી શકંય? વિજ્ઞ્ંંનને સેં વંચં ફૂટવી જોઈએ. પછી અંપેંઅંપ એ દબાધી અખસરં
શરૂ થ્ંઇ જાય. બીજા વિશ્વવિગ્રહ વખસે જર્મનેંએ યુદ્ધ રેંકેટેંનેં ઉપયેંગ કયર્ેં હસેં. એ દબાધી ૫૦’નં
તંયકંમાં અવકંશીક્ષ્ેંત્ર્ેં મેંટુા દાશેંધન હંથ્ં ધરંયુા. અને એવી વંસ બહંર અંવી કે અમેરિકં અને રશિયં
અવકંશમાં તૂર દુધી ઊડી શકે એવાં રેંકેટેં બનંવવં દફળ થ્ંયાં છે. શરૂઅંસમાં જેટ વિમંનેંને ઊડસાં
જોઇ શહેરમાં અને ગંમડાંમાં લેંકેં ટેંળે વળી જસાં; કહેસાં, જુઅેં પેલુ રેંકેટ ચંલ્યુા! કેમ કે જેટની પંછળ
ધુમંડંની લાંબી પૂાછડી બાધંય છે.
૧૯૫૭માં રશિયંએ સ્પુસનિક-૧ નંમનેં પ્રથ્ંમ ઉપગ્રહ છેંડ્યેં અને સરસ ૧૯૫૮માં
અમેરિકંએ એક્દપ્લેંરર-૧ ઊડંડ્યેં. અં અખસરં અવકંશનેં અભ્યંદ કરવં મંટે હસં. કેંઇ પણ
પતંથ્ર્ં વંસંવરણમાંથ્ીં અવકંશમાં પ્રવેશસાં ભંરે ઘષ્ર્ંણ થ્ંવંને લીધે ગરમ થ્ંઇ, દળગી ઊઠે છે. એનં
લીધે અમેરિકી રૂદી રેંકેટેં ‘નૅંઝ કેંન’ની શાકુ અંકંરની રચનંથ્ીં બનંવંયાં. એથ્ીં વંસંવરણ અને
શૂન્યંવકંશનં ઘષ્ર્ંણની અદર એનં પર થ્ંસી નથ્ીં. શુા અવકંશમાં મંનવનિર્મિસ વંહન દરળસંથ્ીં ફરી
શકે? કેમ કે ત્યાં અંવકંશમાં કાઇ જ નથ્ીં. એની વંહન પર કેવી અદર થ્ંંય? પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષ્ંંની
બહંર નીકળસાં વંહનને બીજુા કેંઇ બળ લંગે ખરુા? એ સપંદવં વંરાવંર સ્વયાદાચંલિસ ઉપગ્રહેં
અવકંશમાં છેંડવંમાં અંવ્યં. એ બધં અવકંશમાં જેમ ને સેમ ફરસં રહ્ય્ંં. અવકંશમાં એમનુા અસ્સિત્વ,
એમાં રહેલં બળસણ પર નિર્ભર હસુા. એવાં અવકંશી રેંકેટેં બનંવવંમાં અંવ્યાં. જે પૃથ્વી પરથ્ીં અવકંશમાં
ઊડી ગયાં અને નિધર્ંરિસ દમયે પૃથ્વી પર પંછાં અંવ્યાં. અં અખસરંએ મંણદ મંટે અવકંશયંત્ર્ંંનેં
મંર્ગ મેંકળેં કયર્ેં. શરૂઅંસમાં રશિયંએ એક કૂસરીને પેંસંનં યંનમાં મુદંફરી કરંવી, જ્યંરે અમેરિકંએ
ઉંતર અને વાંતરંઅેંને અવકંશમાં મેંકલ્યાં. અં જાનવરેં પર અંવકંશમાં થ્ંયેલી અદરનેં અભ્યંદ
કરવંમાં અંવ્યેં. સેઅેં બધાં દલંમસ મંલૂમ પડ્યાં એથ્ીં મંણદને અવકંશમાં ઊડંડવંની યેંજનં હંથ્ં
ધરંઇ. મંણદને અંવકંશમાં લઇ જવં ખંદ પ્રકંરનુા યંન સૈયંર કરવંમાં અંવ્યુા. સેમાં એને બેદવં,
ઊઠવં, દૂવં, પ્રયેંગેં કરવં, નિત્યક્રમે જવં વગેરેની વ્યવસ્થ્ંં કરવંમાં અંવી. ઇ.દ. ૧૯૬૧માં દૈં
પ્રથ્ંમ રશિયંનેં યુરી ગંગંરીન વંસ્સેંક-૧ નંમનં આસિક્ષ્ંયંનમાં અવકંશમાં ઊડ્યેં. એણે આસરિક્ષ્ંની
એક પરિક્રમં કરી તુનિયંને સંજુબ કરી તીધી. એ પછી અમેરિકંનેં શેપર્ડ ફ્રિડમ-૭ વડે અવકંશમાં ઊડયેં.
અવકંશની મુદંફરી જાણે પરતેશની મુદંફરી બની ગઇ! અં દમંનવ ઉડ્ડયનેં વડે અવકંશને નરી અાંખે
જોઇ શકંયુા. માગળ, બુધ, ગુરુ, શુક્ર, શનિ અને દૂર્ય સથ્ંં ચાદ્રનં સ્થ્ંંન, ભ્રમણકક્ષ્ંં, સેમનાં કત વગેરેનેં
સ્પષ્ટ ખ્યંલ અંવવં લંગ્યેં. પછી સેં વંરાવંર અંવાં ઉડ્ડયનેં અવકંશમાં થ્ંસાં રહ્ય્ંાં. એ દંથ્ેં દંથ્ેં નવસર
પ્રયેંગેં હંથ્ં ધરંયં.
અવનવં અખસરં અને અનુભવ
અવકંશયંનમાં બેદી તૂર અંકંશમાં ઊડવુા, એ દંધંરણ વંસ નથ્ીં. વિમંનની મુદંફરી કરસાં
અં સદ્દન જુતી વંસ છે. કેમ કે અવકંશમાં કેંઇ પણ પતંથ્ર્ંને ગુરુત્વંકષ્ર્ંણ જેવુા બળ લંગસુા ન હેંય, કેંઇ
પણ વસ્સુ ઉપર વજન વિહીન સ્થ્િંસિમાં અંવી જાય છે. એટલે એવી સ્થ્િંસિમાં યંનમાં કેવી રીસે રહેવુા એ
આગેની ખંદ સંલીમ અંપવંમાં અંવે છે. સેમાં સેમણે કેમ ખંવુા, દૂવુા, ઊઠવુા, બેદવુા, નિત્યક્રમે જવુા વગેરે
બધુા જ શીખવુા પડે છે. મેંટંભંગે બટકુા ભરીને ખંવંનેં ખેંરંક સેમને અપંય છે. કેમ કે ખેંરંક મેંંમાં
મૂકવં જસાં કતંચ હવંમાં સરસેં થ્ંઇ જાય સેં? નિત્યક્રમે જવં મંટે પણ એવી જ મુશ્કેલી રહેલી છે. એક
અમેરિકી અવકંશયંત્ર્ીંને સેં એનેં અનુભવ થ્ંઇ ચુક્યેં છે. કેમ કે હંજસે જસાં એનેં મળ મળપંત્ર્ંમાં
બરંબર ન ઝિલંસાં, હવંમાં સરસેં થ્ંઇ ગયેં હસેં!
એક વખસ રૂદી અવકંશયંત્ર્ીંઅેં સેમનં યંન પંદે કેંઇ ચળકસં પતંથ્ંર્ેંને સરસં જોઇ ગભરંઇ
ગયં હસં. સેમણે નીચે ભૂમિકેન્દ્રને જાણ કરી. ભૂમિકેન્દ્રનં પડતં પર એ પતંથ્ર્ં તેખંસેં ન હસેં. સેમણે
અવકંશયંત્ર્ીંઅેંને એનુા બરંબર નિરીક્ષ્ંણ કરવં જણંવ્યુા. થ્ંેંડીવંરમાં બે ચળકસં ડબંઅેં યંનની નજતીક
અંવી પહેંંચ્યં. અવકંશયંત્ર્ીંઅેંને અંશ્ચર્ય થ્ંયુા, કેમ કે એ સેં સેમણે અવકંશમાં ફાગેંળી તીધેલાં મળ
પંત્ર્ંેં હસાં!
દૂવં મંટે સેમણે કેંથ્ંળીમાં ભરંઇને દૂવુા પડે છે. સેમણે ખંદ પ્રકંરનેં અંકંશી પેંશંક પહેરવેં
પડે છે. જેમાં સેમનં શરીરને વંસંવરણવિહીન અવસ્થ્ંંની અદર ન થ્ંંય અને જીવનજરૂરી પ્રંણવંયુ
મળસેં રહે. ૮૦ તિવદ અવકંશમાં ગંળનંર કિલમુક નંમનેં રૂદી અવકંશયંત્ર્ીં લખે છેઃ ‘જ્યંરે હુા
વજનવિહીન સ્થ્િંસિમાં અંવ્યેં, ત્યંરે મંરં શરીરનં બધં અવયવેં છૂટં પડી સરસં હેંય એમ લંગ્યુા. મંરં
ગળંમાં ડૂમેં ભરંયેંે. મેં વજનવિહીન તશંનેં દંમનેં કરવંની સંલીમ લીધી હસી. સેમ છસાં જયંરે
ખરેખર દસસ એ તશંમાં, એટલે કે ગુરુત્વંકષ્ર્ંણમુક્સ તશંમાં રેહવુા પડ્યુા, ત્યંરે મેં સ્વસ્થ્ંસં ગુમંવી
તીધી. હુા મંરુા શરીર જોઇ શકસેં હસેં પણ એનં વિષ્ેં અભંન હસેં. મંરુા શરીર છે જ નહિ, એમ મને
લંગસુા. વજન વિનંની અાંગળીઅેં વડે મેં મંરં પટ્ટં છેંડ્યં સરસ હુા સરવં લંગ્યેં અને મંરં દંથ્ીં દંથ્ેં
અથ્ંડંસાં રહી ગયેં! ૧૯૭૩નં ડિદેમ્બરમાં દેંયુઝ -૧૩ મંરુા અસરિક્ષ્ંયંન હસુા.’
અવકંશમાં યંન બહંર નીકળવુા, તેંરી વડે લટકંઇ રહેવુા એવં પ્રયેંગેં થ્ંયં. રેશમની તેંરી વડે
યંન બહંર હવંમાં વધુ દમય ગંળવંનેં પ્રથ્ંમ પ્રયેંગ અમેરિકંએ દિદ્ધ કયર્ેં હસેં.
અવકંશમાં ટનબાધી વજનવંળં ઉપગ્રહેં, અવકંશયંનેં અને પ્રયેંગશંળંઅેં હવંમાં ફાગેંળવાં
એ પણ મહત્ત્વની વંસ છે. એ મંટે ભૂમિ રેંકેટેં મતતરૂપ થ્ંંય છે. ચાદ્ર પર મેંકલેલં એપેંલેં યંનને
આસરિક્ષ્ંમાં ફેંકવં દેટર્ન-૫ નંમનં રેંકેટનેં ઉપયેંગ થ્ંયેં હસેં. એ ૩૬૧ ફૂટ ઊાચુા હસુા, અને ૪૫-૯૦
ટન જેટલુા વજન હવંમાં ફેંકવંની એની ક્ષ્ંમસં હસી. રશિયં એનાં અવકંશયંનેંને આસરિક્ષ્ંમાં ઊડંડવં
એદ-એદ-૯ રૅંકેટનેં ઉપયેંગ કરે છે. એ મંટે અવકંશમાં ફેંકંનંર પતંથ્ર્ંને રેંકેટની ટેંચે બેદંડવંમાં
અંવે છે. પછી એને રેંકેટનેં શક્સિશંળી ધક્કેં મંરવંમાં અંવે છે. એ દંથ્ેં જ અગ્નિજ્વંળંઅેં છેંડસુા
યંન અવકંશમાં ધદી જાય છે.
ચાદ્ર પર ચઢંઇ
૬૦’નં તંયકં તરમિયંન રશિયં-અમેરિકંનાં સ્પધર્ંત્મક ઉડ્ડયનેં થ્ંસાં રહ્ય્ંાં. અવકંશમાં વધુ
પરિક્રમંઅેં કરવી, વધંરે કલંકેં ઊડવુા, વધંરે ઊાચાુ ઉડંણ ભરવુા. એમ કરસાં કરસાં સેઅેં ચાદ્રની નજીક
પહેંંચી ગયં. ચાદ્ર જેમ તેખંય છે સેમ, ઠાડેં અને શાંસ છે ચાદ્રને પેંસંનુા અજવંળુા નથ્ીં પણ દૂર્યપ્રકંશનાં
કિરણેં પરંવર્સિસ કરી, એ પ્રકંશિસ લંગે છે. અવકંશી અખસરં પહેલાં વિજ્ઞ્ંંને અં શેંધી કંઢ્યુા હસુા.
એથ્ીં ચાદ્રકિરણેં કે ગરમીની અવકંશયંત્ર્ીંઅેંને ધંસ્સી લંગી નહિ. અમેરિકંનં નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગ ૧૯૬૯માં
પ્રથ્ંમ ચાદ્ર પર પગ મુક્યેં. ત્યંરે એની દંથ્ેં બીજો યંત્ર્ીં એડવીન અેંલ્ડ્રીન હસેં. ચાદ્ર ઊડંણમાં અમેરિકંનં
એપેંલેં-૧૧ યંનનેં ઉપયેંગ થ્ંયેં હસેં.
ઍપેંલેં-૧૧ ચાદ્ર દુધી ઊડી ગયુા. ચાદ્રની ભ્રમણકક્ષ્ંંમાં ઊડસાં, એમાંથ્ીં લ્યુનંર મેંડ્યુલ નંમનુા
ચાદ્રયંન છૂટુા પડ્યુા. સ્ટુલની જેમ ચંર પગેંની બેઠકવંળુા યંન ઝેંલં ખંસુા ચાદ્ર ઉપર પેંસંનં પગ ગેંઠવી
ઊભુા રહ્ય્ુંા. સેમાંથ્ીં બહંર અંવવંનં તરવંજા પંદે દીડી ગેંઠવી નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગ બહંર નીકળ્યેં. ધીરેધીરે
દીડી ઉસરી એણે ધીમે પગે ચાદ્રધરં પર પગ મૂક્યેં. તુનિયંનં ઇસિહંદમાં અવકંશક્ષ્ેંત્ર્ેં એ મેંટી દિદ્ધિ
બની ગઇ. ચાદ્ર પર અવકંશયંત્ર્ીંઅેં પં-પં પગલે બંળકેંની જેમ ફરવં લંગ્યં. કેમ કે ત્યાં વંસંવરણ
અને ગુરુત્વંકષ્ર્ંણ ન હેંવંથ્ીં, નંનુા ડગ ભરસાં, લાંબુ ડગ ભરંઇ જસુા અને લાંબુા ડગ માંડસાં, કૂતકેં વંગી
જસેં. યંત્ર્ીંઅેંને ચાદ્ર એક વેરંન પ્રતેશ લંગ્યેં. સેમણે ચાદ્ર પર અમેરિકંનેં ધ્વજ લહેરંવ્યેં અને રેંમનં
પેંપે સેમને અંપેલં બંઇબલનં કેટલાંક વચનેંની પ્રસ ત્યાંની ધરસીમાં તબંવી. ત્યાંની જમીન વિષ્ેં ચકંદણી
કરવં એક પેંલી ધંસુની નળી જમીનમાં ઠેંકી બેદંડી, એને પંછી ખેંચી કંઢી, અને બાને બંજુથ્ીં દીલ કરી
સેમણે સે લઇ લીધી. સેમ જ ત્યાંની મંટીનં બીજા અનેક નમૂનં પણ સેમણે એકઠં કયર્ં.
ચાદ્ર પર પેંસંનં પ્રયેંગેં પસંવી, બાને યંત્ર્ીંઅેં યંનમાં ગેંઠવંયં અને લ્યુનંર મેંડ્યુલનાં યાત્ર્ંેં
ફરી ગસિમંન કયર્ાં. ચાદ્રયંન ઊાચકંયુા અને ઉડસુા ઉડસુા એપેંલેં પંદે જઇ પહેંંચ્યુા. ત્યંરે એપેંલેં ચાદ્રની
અંદપંદ પરિક્રમં કરસુા હસુા. લ્યુનંર મેંડ્યુલ અને ઍપેંલેંનુા ફરી મિલન થ્ંયુા. બાને અવકંશયંત્ર્ીંઅેં
ચાદ્રયંનમાંથ્ીં નીકળી ઍપેંલેંમાં જઇ ગેંઠવંઇ ગયં. એ દંથ્ેં જ ચાદ્રયંનને ઍપેંલેંથ્ીં છૂટુા પંડી તેવંમાં
અંવ્યુા. એ છૂટુા થ્ંઇ એકલુા ફરી વેરંન ચાદ્રની ધરસી પર જઇ પડ્યુા.
જે ચાદ્ર-નમૂનંઅેં અવકંશયંત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં લંવ્યં હસં, એ અમેરિકંની હ્ય્ુંસ્ટન લૅબેંરેટરીમાં
સપંદવંમાં અંવ્યં. એ પરથ્ીં ફલિસ થ્ંયુા છે કે ચાદ્રની મંટીમાં કેંઇ ભેજ નથ્ીં, પંણી નથ્ીં કે ધંસુ પણ
નથ્ીં. એથ્ીં ત્યાં જીવનની પણ કેંઇ શક્યસં નથ્ીં.
એ દંથ્ેં રશિયંએ પણ ચાદ્ર પર સ્વયાદાચંલિસ યંન ઉસંર્યું હસુા. સેમાંથ્ીં એક ચંલણગંડી છૂટી
પડી ચાદ્રપ્રતેશમાં ચંલવં લંગી. રશિયંનં ભૂમિકેન્દ્રેંએ એનુા દાચંલન કર્યું હસુા. ફરી અમેરિકંએ ચાદ્રની
એક દફર કરી. સેમાં અવકંશયંત્ર્ીંઅેં ચાદ્ર ઉપર ઊસરી, નંની મેંટરમાં બેદી અંમસેમ ફયર્ં. અગંઉ
સેમનુા ચાદ્રયંન જ્યાં પડ્યુા હસુા, ત્યાં જઇ સેમણે ચાદ્રયંનનં કેટલંક ભંગેં છૂટં કરી લઇ લીધં. પૃથ્વી પર
એ ભંગેંની ચકંદણી કરવંમાં અંવી. સપંદમાં એ ભંગેં પર ધૂળ, કેંઇ રજકણ, ડંઘ, કંટ અથ્ંવં ફૂગ
કે ભેજની કેંઇ અદર મંલૂમ પડી નહિ. એ પરથ્ીં સ્પષ્ટ થ્ંંય છે કે ત્યાં પંણી, ભેજ કે વંસંવરણ છે જ
નહિ. ત્યંરથ્ીં થ્ંેંડં દમય મંટે અમેરિકંએ ચાદ્ર ઉડ્ડયન થ્ાંભંવી તીધુા. ભવિષ્યમાં ચાદ્રનેં ઉપયેંગ કરી
અવકંશમાં ઉડ્ડયનનં વિસ્સૃસ પ્રયેંગેં કરવંની અમેરિકંની યેંજનં છે.
અવકંશી ગ્રહેં અને ઉપગ્રહેં
ચાદ્ર પર ચઢંઇ પછી અમેરિકં અને રશિયંને અવકંશમાં રહેલં બીજા ગ્રહેંનુા ઘેલુા લંગ્યુા. એથ્ીં
ચાદ્ર ઉડ્ડયનેં થ્ાંભંવી તઇ બીજા ગ્રહેં પર ઊડવંનં પ્રયેંગેં કરવંમાં અંવ્યં. અં બધં ગ્રહેં ચાદ્રથ્ીં ઘણં તૂર
હેંઇ, ત્યાં અંજ દુધી અમંનવ ઉડ્ડયનેં થ્ંસાં રહ્ય્ંાં છે. ત્યાં પહેંંચસાં પણ ઘણેં લાંબેં દમય નીકળી જાય.
અમેરિકંનુા સ્વયાદાચંલિસ વંઇકિંગ માગળનં અભ્યંદે ગયુા. પંયેંનિયર શુક્ર ઉપર ગયુા અને ગુરુની યંત્ર્ંં
પણ કરી. જ્યંરે મેરિનર અને હેંલિયેંદે બુધ અને દૂર્યનેં અભ્યંદ કયર્ેં. અં બધં ગ્રહેંનાં દાખ્યંબાધ
ચિત્ર્ંેં અમેરિકંએ મેળવ્યાં. સેનેં વિગસવંર અભ્યંદ કરસાં, ત્યાં જીવન હેંવંની કેંઇ શક્યસં જણંસી
નથ્ીં. કતંચ માગળની જમીનમાં ભેજ હેંય શકે અને ભેજ હેંય સેં પંણીની શક્યસં ખરી અને જ્યાં પંણી
હેંય ત્યાં જીવનની શક્યસં પણ નકંરી ન શકંય.
છસાં અં ઘડીએ મંણદને કેંઇ પણ ગ્રહમાં વદંવવંની અંશં નહિવસ્ છે. અગંઉ લેંકેં
માગળલેંકની કલ્પનં કરસં હસં. એ કપેંળકલ્પિસ ઠરી છે. અવકંશમાં ક્યંરેક કેંઇ રકંબી જેવેં પતંથ્ર્ં
સરસેં તેખંય છે. એ શુા કેંઇ બહુ વિકદિસ ગ્રહનુા યંન હશે? એ દાબાધી પણ બહુ ચચર્ં થ્ંઇ છે. વિજ્ઞ્ંંન એને
યુ.એફ.અેં. (અન અંઇડેન્ટીફંઇડ અૅંબ્જેક્ટ એટલે કે વણઅેંળખંયેલેં પતંથ્ર્ં) સરીકે અેંળખંવે છે.
૧૯૮૬માં હૅલીનેં ધૂમકેસુ ૭૫ વરદનં લાંબંગંળં પછી અંકંશમાં ફરી તેખંયેં હસેં. તરેક
વિજ્ઞ્ંંનીને એનં જીવનમાં એક વંર અં ધૂમકેસુ જોવંનુા ભંગ્ય પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. એનેં દવિશેષ્ં અભ્યંદ કરવં
વિજ્ઞ્ંંનીઅેં સૈયંર રહે છે. એથ્ીં વિશ્વનં મેંટં ભંગનં તેશેં હૅલીનં અભ્યંદમાં ભંગ લે છે. ૧૯૮૬માં
રશિયંનાં બે, અમેરિકંનાં બે અને જાપંનનાં પણ બે એમ છ અવકંશયંનેંએ હૅલીનેં અભ્યંદ કયર્ેં હસેં.
અમેરિકંનુા અમંનવયંન વેંરિયર હૅલીનેં અભ્યંદ કરી યુરેનદ પંદેથ્ીં પદંર થ્ંઇ દૂર્યની મંહિસી પણ
મેળવી હસી. એટલે ૧૯૬૯ પછી ૧૯૮૬નુા વરદ અવકંશી અભ્યંદ મંટે મહત્ત્વનુા દંબિસ થ્ંયુા હસુા.
ગ્રહેંનં અભ્યંદની દંથ્ેં દંથ્ેં અમેરિકં,રશિયં, ફ્રાંદ, બ્રિટન, જર્મની, ભંરસ, ઇન્ડેંનેશિયં
અને બીજા કેટલંક તેશેંએ અવકંશમાં પેંસંનં ઉપગ્રહેં સરસં મૂક્યં છે. એમાંનં કેટલંક વહેલી પરેંઢે
અથ્ંવં મેંડી દાંજે નરી અાંખે ફરસં જોઇ શકંય છે. ક્યંરેક તૂર અંકંશમાં ફરસં સંરં તેખંય છે; એ
એવં ઉપગ્રહેં છે. અં ઉપગ્રહેં દાતેશંવ્યવહંર અને તૂરતર્શનમાં ખૂબ મતતરૂપ છે. કેટલંક ઉપગ્રહેંમાં
તૂરબીન ગેંઠવંયેલાં છે. એ પૃથ્વી પર કેંઇ પણ જગંની જાણ કરી શકે છે. એથ્ીં જાદૂદીનં કંમ મંટે પણ
ઉપગ્રહેં મહત્ત્વનેં ભંગ ભજવે છે. રશિયંનેં કેંસ્મેંદ અને અમેરિકંનેં અર્લીબર્ડ એવી પ્રવૃત્ત્િંમાં દંમેલ
છે. અં ઉપગ્રહેં મંરફસે પ્રસિસ્પર્ધી તેશનાં અણુ દાસ્થ્ંંનેં, લશ્કરી મથ્ંકેં અને બીજાા વ્યૂહંત્મક સ્થ્ંંનેં પર
નજર રખંય છે. અવકંશમાં અંપણાં ઉપગ્રહેં ગેંઠવવંમાં રશિયં, અમેરિકં અને ફ્રંન્દ અંપણને મતત
કરે છે. ભંરસે છેંડેલં ઉપગ્રહેંમાં અંર્યભટ્ટ, ભંસ્કર, ઍપલ, ઇન્દેટ-૧ અને ઇન્દેટ-૨નેં દમંવેશ થ્ંંય
છે. અંપણં તેશમાં હમણાં તૂરતર્શન પ્રદંરણનેં ફેલંવેં બેફંમ વધી રહ્ય્ંેં છે. એ ઉપર્યુક્સ ઉપગ્રહેંને
અંભંરી છે. અત્યંરે અવકંશમાં ઉપગ્રહેં મંટે દલંમસ ગણંસેં વિસ્સંર ઉપગ્રહેંથ્ીં છલકંવં લંગ્યેં છે.
એમ સેં આસરિક્ષ્ં કલ્પનંમાં ન અંવે, એવુા વિશંળ છે, છસાં સેમાંનેં બધેં વિસ્સંર ઉપગ્રહેં મંટે દલંમસ
નથ્ીં.
અવકંશમાં પ્રયેંગશંળંઅેં
અવકંશમાં અંવવં-જવં ખૂબ અણુશક્સિ વપરંય છે અને બીજી બધી દંમગ્રી પંછળ અઢળક
ખર્ચ થ્ંંય છે. એવેં ખર્ચ ઘટંડવં મંટે અવકંશમાં લાંબેં દમય રહી, દાશેંધન કરવં મંટેનાં કેન્દ્રેં ઊભં
કરવં યેંજનંઅેં ઘડંઇ. એને પરિણંમે ૧૯૭૩માં અમેરિકંએ ‘સ્કંયલેબ’ નંમની સેંસિંગ પ્રયેંગશંળં
અવકંશમાં સરસી મૂકી. એ પ્રયેંગશંળં ત્ર્ંણ શયનખાડ જેવડી મેંટી હસી. એની લાબંઇ ૧૧૮ ફૂટની હસી.
પૃથ્વીની અંદપંદ અને તર ૯૩ મિનિટમાં એક ચક્કર લગંવસી હસી. સેમાં અવકંશી દાશેંધન આગેની
અત્યંધુનિક યાત્ર્ંદંમગ્રી ગેંઠવવંમાં અંવી હસી. એ વખસે ત્યંરનુા છેલ્લી કક્ષ્ંંનુા એ દાશેંધન-કેન્દ્ર હસુા.
૧૯૭૩માં સેમાં ત્ર્ંણ અવકંશયંત્ર્ીંઅેંએ પ્રથ્ંમ ૨૮ તિવદ પછી ૫૯ તિવદ અને છેલ્લે ૮૪ તિવદ દુધી
પ્રયેંગેં કયર્ં હસં. કુલ ૧૭૧ તિવદની એની મંહિસી આગે અંજે પણ દાશેંધન ચંલી રહ્ય્ુંા છે. સેમાં ફક્સ
દૂર્યને લગસાં જ ૧,૭૫,૦૦૦ ચિત્ર્ંેં લેવંયાં હસાં.
વખસ જસાં એમાં મુશ્કેલી દર્જાઇ. એની તુરસ્સી મંટે પૃથ્વી પરથ્ીં ત્યાં ઇજનેરેં મેંકલવંમાં
અંવ્યં. સેમણે અવકંશમાં સ્કંયલેબની મરંમસ કરી પણ સે લાંબેં દમય ન ટકી. ૧૯૭૯માં અમેરિકંએ
એને પૃથ્વી પર સેંડી પંડવંની યેંજનં જાહેર કરી. વિશ્વનં તેશેંને દંવધંન રહેવં દૂચનં અંપવંમાં
અંવી. કેમ કે એનાં યાત્ર્ંેં બરંબર કંમ કરસાં ન હેંવંથ્ીં એ ગમે ત્યાં પડે, એવી સ્થ્િંસિ હસી અને બન્યુા પણ
એવુા જ. ભડકે બળસી સ્કંયલેબ અૅંસ્ટ્રેલિયંનં પથ્ર્ં શહેરની પંદે હિંતી મહંદંગરમાં ખંબકી હસી.
એ દંથ્ેં રશિયંએ પણ દંલ્યુસ નંમની પ્રયેંગશંળં અવકંશમાં મેંકલી હસી. ૧૯૮૫નં
અૅંક્ટેંબરમાં દંલ્યુસની ૭મી કક્ષ્ંંની પ્રયેંગશંળં દલંમસ પૃથ્વી પર ઉસંરી લેવંઇ. રશિયંનં
અવકંશયંત્ર્ીંઅેં છેલ્લાં બે વષ્ર્ંથ્ીં સેમાં પ્રયેંગેં કરસં હસં. એમને પુરવઠેં પહેંંચંડવં પ્રેંગ્રેદ નંમનુા
સ્વયાદાચંલિસ યંન વપરંસુા હસુા. જ્યંરે યંત્ર્ીંટેંળીઅેંની હેરંફેરી મંટે દેંયુઝ યંન અંવ-જા કરસુા હસુા.
એ જ સ્કંયલેબમાં અંપણેં અવકંશયંત્ર્ીં રંકેશ શમર્ં બે રૂદી યંત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં એપ્રિલ ૧૯૮૪માં થ્ંેંડં
તિવદ રહી અંવ્યેં હસેં. રંકેશને લઇ જનંરુા યંન દેંયુઝ-૧૧ હસુા જ્યંરે એ દેંયુઝ-૧૦માં સે પંછેં ફયર્ેં
હસેં. રશિયંની દંલ્યુસ પ્રયેંગશંળં અવકંશમાં ૨૪૦ કિ.મી. ઊાચે ઊડસી હસી. એની લાબંઇ ૧૫ મીટર
અને વજન ૨૦ ટન જેટલુા હસુા. અં પ્રયેંગશંળંમાં ત્ર્ંણ રૂદી અવકંશયંત્ર્ીંઅેંએ દળાગ તેંઢવષ્ર્ં દુધી
રહી વિશ્વવિક્રમ સ્થ્ંંપ્યેં હસેં!
હવે બાને તેશેં એથ્ીં પણ અદ્યસન અને ભવ્ય પ્રયેંગશંળંઅેં સૈયંર કરવંમાં પડ્યં છે. રશિયં
“રેડ સ્ટંર’’ નંમની પ્રયેંગશંળંનુા નિમર્ંણ કરી રહ્ય્ુંા છે. સેનેં અંકંર ગેંળ પૈડં જેવેં હશે. સેમાં યંત્ર્ીંઅેં
દહેલંઇથ્ીં વષ્ર્ંથ્ીં પણ વધંરે દમય ગંળી શકશે. કૃત્ર્િંમ ગુરૂત્વંકષ્ર્ંણ પેતં કરવંની એમાં શક્સિ હશે.
એવાુ મહંકંય સ્કંયલેબ અમેરિકં પણ સૈયંર કરી રહ્ય્ુંા છે. સેમાં લાંબં દમય દુધી રહેવંની દગવડ હશે.
સેમાં અમેરિકંનાં ફેરીબેંટ (શટલેં) અંવ-જા કરશે. અં પ્રયેંગશંળં ૧૯૯૦થ્ીં અવકંશમાં સૈયંર થ્ંઈ
રહી છે. સેને ઈન્ટરનેશનલ સ્પેશ સ્ટેશન એવુા નંમ અંપ્યુા છે. અમેરિકંનાં બધાં જ શટલેં સેની દંથ્ેં
જોડંઈ સેને બાંધવંની દંમગ્રી પૂરી પંડે છે.
ક્રાંસિકંરી અવકંશી શટલેં
૧૯૮૧ દુધી કેવળ રશિયંનાં અવકંશયંનેં જમીન પરથ્ીં ઊડી, પંછાં જમીન પર અંવસાં.
અમેરિકંનાં અપેંલેં યંન ઊડસાં સેં જમીન ઉપરથ્ીં, પણ ઉસરંણ મંટે એમને તરિયંમાં ખંબકવુા પડસુા.
કેમ કે પંછાં ઉસરસાં એમની ગસિ પૂરસી ઘટંડી શકંસી ન હસી. એથ્ીં યંન જમીન પર ટકરંઇ જવંની
તહેશસ રહેસી હસી.
અમેરિકં ૧૯૬૦થ્ીં કેંઇ નવં જ યંનની શેંધમાં હસુા, જે ખર્ચમાં કરકદરીયુા, નીવડે. એમનં
પ્રયત્નેં ફળ્યં અને ૧૯૮૧માં સેમણે પ્રથ્ંમ શટલ કેંલાબિયંનુા દર્જન કર્યું. સે ઊડસી વખસે બુસ્ટર રેંકેટેંની
મતતથ્ીં આસરિક્ષ્ંમાં ઊડ્યાુ, અને ગ્લંઇડરની મંફક જમીન પર ઊસર્યુ. અત્યંર દુધીમાં રૂદી-અમેરિકી
યંનેં એક વંર વંપયર્ં પછી નકંમાં થ્ંઈ જસાં એનં બતલે અમેરિકંએ કેંલાબિયંનેં વંરાવંર ઉપયેંગ કરી
નવેં ઇસિહંદ દજયર્ેં. એવં શટલનેં વધંરેમાં વધંરે ૧૦૦ વંર ઉપયેંગ થ્ંંય એવી એમાં ક્ષ્ંમસં રહેલી
છે.
અંવં એક શટલનં ઉત્પંતન પંછળ તદેક અજબથ્ીં વધંરે ડંલરનેં ખર્ચ થ્ંંય છે. એનુા વજન
૧૨,૦૦,૦૦૦ કિલેંગ્રંમથ્ીં વધંરે થ્ંંય. સેમાં પૃથ્વી પર દાતેશેંની અંપ-લે કરવં ૬,૦૦,૦૦૦ થ્ીં વધંરે
કેંમ્પ્યુટર જોડંણ હેંય છે. સેમાં ૧૫,૦૦૦ ગેલન પ્રવંહી પ્રંણવંયુ અને ૩,૭૦,૦૦૦ ગેલન પ્રવંહી
હંઇડ્રેંજનવંયુ ભરેલં નળંકંરેં હેંય છે. શરૂઅંસનં કેંલાબિયંમાં બે યંત્ર્ીંઅેં હસં. અંજનાં ડિસ્કવરી
અને એટલાંટીદ જેવં શટલમાં ૭ થ્ીં વધંરે યંત્ર્ીંઅેં મંટેની દગવડેં હેંય છે. શટલનં નિમર્ંણ દાબાધી
અમેરિકંએ
કહ્ય્ુંા
કે!
‘અમે અવકંશનુા ઉદ્યેંગીકરણ કરવં મંગીએ છીએ. અવકંશમાં દંધનદંમગ્રી લઇ જઇ, ત્યાં અમે
ઉત્પંતન કરીશુા.’
૧૯૮૫નં એપ્રિલમાં અમેરિકંનં ચેલેન્જર શટલમાં પાંચ યંત્ર્ીંઅેં ઊડ્યં હસં. સેમણે ત્યંરે
ચંર વષ્ર્ં પહેલાં છેંડેલં અમેરિકી ઉપગ્રહ મેક્દ-૧૬ની મરંમસ કરી હસી. દૈંરશક્સિ પ્રંપ્ત કરનંરાં એનાં
ઉપકરણેં ખરંબ થ્ંઇ ગયાં હસાં. યંત્ર્ીંઅેંએ પ્રથ્ંમ એનેં પીછેં કરી એની દંથ્ેં થ્ંઇ ગયં, બે
અવકંશયંત્ર્ીંઅેં યંન બહંર નીકળ્યં અને ઉપગ્રહ દુધી અવકંશમાં ચંલ્યં. સેમણે ઉપગ્રહને પકડી લીધેં
અને ચેલેન્જર પંદે ખેંચી લંવ્યં. ચેલેન્જર ઉપર ગેંઠવેલેં ૪૦ ફૂટ લાંબં યાંત્ર્િંક હંથ્ંને કંર્યરસ કરવંમાં
અંવ્યેં. એ હંથ્ેં મેક્દ-૧૬ને મજબૂસ પકડી લીધેં અને યંનનં ભાડંરિયંમાં મૂકી તીધેં. ત્યાં ચેલેન્જર
યંત્ર્ીંઅેંએ યંનમાં બેઠાં બેઠાં એને તુરસ્સી કરી ફરી પંછેં અવકંશમાં ફાગેંળી તીધેં!
અમેરિકંએ અંવાં શટલેંની ચંર અંવૃત્ત્િં બનંવી છેઃ કેંલાબિયં, ચેલેન્જર, ડિસ્કવરી અને
એટલાંટીદ. અંવાં શટલેં મંરફસે અવકંશમાં બધાં મળી ૪૦ જેટલાં ઉડ્ડયનેં થ્ંયાં છે. સેમાં તરેક ઉડ્ડયન
વેળં શટલ અેંછંમાં અેંછેં એક ઉપગ્રહ સેં દંથ્ેં લઇ જાય છે. અમેરિકંએ અંજ દુધી બ્રિટન, ઇન્ડેંનેશિયં,
જર્મની, ફ્રાંદ, જાપંન અને ભંરસ મંટે અવકંશમાં ઉપગ્રહેં સરસં મૂક્યં છે. વળી શટલેં મંરફસે અગંઉ
જોઇ ગયં સેમ ઉપગ્રહેંની તુરસ્સીનુા કંમ પણ થ્ંંય છે. જાન્યુઅંરીની શરૂઅંસે સેમનુા શટલ ડિસ્કવરી
અવકંશમાં જઇ અંવ્યુા. અને ફરી સરસ શટલ ચેલેન્જરને ૨૮મી જાન્યુઅંરીએ અવકંશમાં ઉડંડવંમાં
અંવ્યુા. સેમાં બે સ્ત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં કુલ દંસ યંત્ર્ીંઅેં હસં. ઊડસંની દંથ્ેં ફકસ દંથ્ેં ફકસ ૧૬ કિ.મી.ની
ઊંચંઇએ જસાં, એક જ મિનિટમાં ચેલેન્જર અંગનેં ગેંળેં બની ફંટી ગયુા અને સેમાં બેઠેલાં બધાં યંત્ર્ીંઅેં
મંયર્ં ગયાં. ત્યંર બંત કેંલાબિયં પણ તુર્ઘટનંગ્રસ્સ થ્ંયુા અને સેમાં ભંરસની કલ્પનં ચંવલં મંરી ગઈ.
છસાં પ્રમુખ રેંનંલ્ડ રેગનનં જણંવ્યં મુજબ ચેલેન્જરનેં આસ એ શટલ-કંર્યક્રમનેં આસ નથ્ીં.
હંલ પૂરસેં શટલ કંર્યક્રમ મેંફૂક રખંયેં છે. ભવિષ્યમાં વધુ ઉડ્ડયનેં હંથ્ં ધરશે.
સંરક-યુદ્વ યેંજનં
પ્રથ્ંમ આસરિક્ષ્ંનેં ઉપયેંગ ત્યાંની જાણકંરી મેળવવં, ગ્રહેંનેં અભ્યંદ કરવં, તૂરતર્શન અને
દાતેશવ્યવહંરમાં મતત કરવં થ્ંયેં. હવંમંનની જાણ રંખવં અને દૈંૈરશક્સિનં વિશેષ્ં ઉપયેંગ મંટે પણ
આસરિક્ષ્ં ઉડ્ડયનેં મહત્વનાં બની રહ્ય્ંાં. આસે આસરિક્ષ્ંને યુદ્વ મેતંનમાં પલટંવી નાંખવં પ્રયત્નેં થ્ંઇ રહ્ય્ંં
છે.
૧૯૮૨માં રશિયંએ કેંસ્મેંદ -૧૩૭૯ ઉપગ્રહ મંર્ગ વડે અગંઉ છેંડેલં બીજા કેંસ્મેંદનેં
પીછેં કયર્ેં. ગણસરીનં કલંકમાં એક મધ્યમ તૂરનુા એદ.એદ. ૨૦ પ્રશ્રેપંસ્ત્ર અને દબમરીન પર ત્ર્ંંટકનંર,
પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર અને એમનાં બે બેલેસ્ટિક અવરેંધકેં છેંડીને આસરિક્ષ્ંમાં યુદ્વનેં દફળ પ્રયેંગ કયર્ેં હસેં.
એનં જવંબમાં અમેરિકંએ દપ્ટેમ્બર ૧૯૮૫માં ઉપગ્રહ-મંરક પ્રયેંગ કયર્ેં. જેમાં એફ-૧૫
જેટ વિમંનમાંથ્ીં ઉપગ્રહ મંરક શસ્ત્ર પ્રશાંસ મહંદંગર પર ૧૩,૫૦૦ મીટર ઊંચે ઉડંડવંમાં અંવ્યુા.
એણે અવકંશમાં ઊડી જઇ ૨૦૦ રસલ વજનવંળં નંકંમ બની ગયેલં એક ઉપગ્રહને ખસમ કરી નંખ્યેં.
એથ્ીં પણ મેંટં પંયં પર અમેરિકંએ સ્ટંરવેંર એટલે સંરક-યુદ્વ યેંજનં બનંવી છે.
સેમાં હુમલંખેંરનાં ઊડસાં પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેં આગે જાણકંરી મળસાં એને બુસ્ટ અવસ્થ્ંંમાં જ જમીન
પર ખસમ કરી તેવંશે.
જે પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેં બુસ્ટ અવસ્થ્ંંમાં બચી જશે, એમને બીજા સબક્કંમાં પ્રવેશસાં, એનં મંથ્ંંમાં
ફટકેં મંરી એનેં દફંયેં કરી તેવંશે. કેમ કે એનં મંથ્ંંમાં બીજાા શસ્ત્ર્ંેં લઇ એ ઊડસુા હેંય છે.
સેમાંથ્ીં ઊડીને જે શસ્ત્ર્ંેં આસરિક્ષ્ંમાં કૂચ કરશે, એમને અેંળખી કંઢી સેંડી પડંશે. ત્યાંથ્ીં પણ
બચી જસાં અસ્ત્ર્ંેંને એમની યંત્ર્ંં પૂરી કરસાં કરસાં નષ્ટ કરી તેવંશે. પણ અં બધુા કુલ ૨૦ મિનિટની આતર
આતર કરવંનુા રહેશે.
જો એક દંથ્ેં ૨૦૦૦ પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેં છૂટે સેં સેમાંનુુા તરેક એક દંથ્ેં ૧૦ પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેં છેંડે.
એટલે ૨૦,૦૦૦ પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેંનેં પાંચથ્ીં દંસ મિનિટમાં ખંસમેં કરવેં પડે. સેમાં પણ પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેં
પંદે લંખેંની દાખ્યંમાં ડેકેંય અસ્ત્ર્ંેં હેંય છે. એમને પણ ખસમ કરવાં પડે. અં બધુા ૨૦ મિનિટમાં પસંવી
તેવુા પડે. એટલે હુમલંખેંરનં લંખેં શસ્ત્ર્ંંસ્ત્ર્ંેં દંમે દાપૂર્ણ શક્સિશંળી રક્ષ્ંણ પૂરુા પંડવુા એ એક મેંટુા
દંહદ છે.
અવકંશમાં પરમંણુ શસ્ત્ર્ંેં પર નિયાત્ર્ંણ છે. એટલે ૧૦૦ કિ.મી. ની ઊંચંઇએ ઝડપથ્ીં પહેંંચી
જઇ,હુમલંખેંરનં પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેંનેં દાપૂર્ણપણે નંશ કરવેં પડે.
અંવં યુદ્વપ્રયેંગેંમાં લેદર અને પંર્ટિકલ કિરણેંનેં શસ્ત્ર સરીકે ઉપયેંગ કરવંમાં અંવશે. કેમ કે
લેદર ઘંસક કિરણેં પેતં કરે છે. એ એક દેકાડમાં ૩,૦૦,૦૦૦ કિ.મી. થ્ીં અધિક ગસિએ તેંડે છે. પંર્ટિકલ
કિરણ એકદિલેટરનં યાત્ર્ંમાંથ્ીં નીકળી પ્રકંશની ગસિએ તેંડનંર પરમંણુ કણેં છે. રશિયંએ અં બાનેનેં
દંરેં વિકંદ કયર્ેં છે. થ્ંેંડં દમયમાં એ પેંસંનુા યુદ્વ કેન્દ્ર અવકંશમાં સ્થ્ંંપી તે સેં નવંઇ નહિ!
જોકે અમેરિકી સ્ટંરવેંરનેં હેસુ કાઇક જુતેં જ છે. કેમ કે સેમાં પેંસંનં તેશ પર કે દંથ્ીં તેશ પર
હુમલંખેંરનેં પરમંણુ શસ્ત્ર્ંેંનેં હુમલેં થ્ંંય સેં, એવાં શસ્ત્ર્ંેં નંકંમ કરી નંખવંની યેંજનં છે. એથ્ીં
સ્ટંરવેંરનં હુમલંમાંથ્ીં દલંમસ બચી શકે, એવુા દુરક્ષ્િંસ પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર બનંવવુા હુમલંખેંર મંટે મુશ્કેલ
બની જશે. એથ્ીં કતંચ હુમલંખેંરેં મંટે પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેં બનંવવંની યેંજનંને ખેંરાભી શકંય અને એમ
થ્ંંય સેં અંણ્વિક શસ્ત્ર્ંેંની ઘેલછં ઘટી જાય.
દહકંર અને ભંવિ
પહેલવહેલાં અવકંશમાં જાનવરેં મેંકલવંમાં અંવ્યાં, પછી પુરૂષ્ંેં ગયં અને હવે સ્ત્ર્ીંઅેં પણ
અંકંશમાં ઊડે છે. રશિયંની સ્વેસલંનં દંવિત્દકંયં પ્રથ્ંમ મહિલં અવકંશયંત્ર્ીં હસી. એ પછી અમેરિકંએ
પણ સ્ત્ર્ીંને અવકંશમાં મેંકલી હસી. ભવિષ્યમાં દગભર્ં સ્ત્ર્ીંને અવકંશમાં મેંકલી એનં પર થ્ંસી અદર
સપંદંશે.
સેમ
જ
આસરિક્ષ્ં-પ્રદુસિ કરંવવંની પણ રૂદી યેંજનં છે. એનં અનુદાધંનમાં થ્ંેંડં દમય પહેલાં એક
દેંવિયેસયંનમાં વંનરેં કેટલીક વનસ્પસિ, મંછલીઅેં અને દગભર્ં ઉંતરડીઅેં અવકંશમાં મેંકલવંમાં
અંવી હસી. અં બધં પર શૂન્યંવકંશની અદરેં વિષ્ેં અભ્યંદ થ્ંઇ રહ્ય્ંેં છે કે અંવં પ્રયેંગેંમાં અમેરિકંની
પણ ભંગીતંરી છે.
અંવેં એક દહિયંરેં પ્રયંદ ૧૯૭૫ માં થ્ંયેં હસેં. એ અરદંમાં અમેરિકંએ અવકંશમાં બે
યંનેંને જોડવંની ક્રિયં હસ્સગસ કરી હસી. એ અંધંરે રશિયં અમેરિકંનાં યંનેં પેંસપેંસંનં તેશમાંથ્ીં
ઊડ્યાં, આસરિક્ષ્ંમાં એકબીજાની નજતીક અંવ્યાં અને રેલ્વે એન્જિન જેમ ડબ્બં દંથ્ેં જોડંઇ જાય સેમ,
બાને યંનેં એકબીજાની દંથ્ેં મજબૂસ પકડમાં પકડંઇ ગયાં. અં પ્રયેંગ બાને તેશેંનાં એ વખસનં નિખંલદ
દાબાધેંની પ્રસિસિ કરંવે છે. એ દિવંય અવકંશમાં બે ઘંસુઅેંને જોડવંનેં પ્રયેંગ, આસરિક્ષ્ંયંન અને
ઉપગ્રહેંની મરંમસ, ધરસી અને તરિયંનં પેટંળમાં દમંયેલાં ખનીજ દ્રવ્યેં શેંધવંની અાંસરિક સપંદ
વગેરે બંબસેં વિષ્ેં આસરિક્ષ્ં ઊડ્ડયનેંમાં દંરુ દાશેંધન થ્ંયુા છે. અંજે પણ ‘સ્પેશ સ્ટેશન’ પર રશિયં-
અમેરિકં દંથ્ેં જ કંમ કરે છે.
અં બધં પ્રયેંગેં મંણદ જાસની દુખંકંરી મંટે થ્ંસં હેંય સેં કેવુા દંરુા! રશિયં-અમેરિકંએ
એવી અંશં રંખી હસી કે અવકંશી ગ્રહેંમાં જઇ સેઅેં ધંસુનં ઢગ, સેલભાડંરેં અને યુરેનિયમ શેંધી
કંઢશે. ગ્રહેંમાં ભેજ કે દંધંરણ હવંવંળુા વંસંવરણ હશે, સેં ત્યાં મંનવીનં અંવંદેં ઊભં કરંશે.
અવકંશમાં તૂરતૂર ઊડવં ગ્રહેંમાં આસરિક્ષ્ંમથ્ંકેં ઊભાં થ્ંઇ શકશે પણ અંજ દુધીની સપંદમાં ગ્રહેંમાં
કાઇ પણ મળવંની શક્યસં જણંઇ નથ્ીં. જો કે ભવિષ્યમાં ચાદ્ર પર અવકંશીમથ્ંક સ્થ્ંંપવંની અમેરિકી
યેંજનં છે. અમેરિકંનાં શટલેંએ આસરિક્ષ્ંયંત્ર્ંં વિમંનની મુદંફરી જેવી દરળ બનંવી તીધી છે. એ
ઉપરાંસ અવકંશમાં પ્રયેંગશંળંઅેં ઊભી કરી લાંબં દમય દુધી ત્યાં પડ્યં રહેવંનેં એક વિચંર છે. કેમ
કે પૃથ્વી પર જો અણુયુદ્વ થ્ંંય સેં, દલંમસી મંટે અવકંશમાં છટકી જઇ શકંય. જો કે અં વિચંર બર
અંવવંની ખંદ શક્યસં નથ્ીં. કેમ કે અવકંશી મથ્ંકેંનેં નંશ કરી શકે, એવાં અંણ્વિક શસ્ત્ર્ંેં અસ્સિત્વમાં
અંવી રહ્ય્ંાં છે.
જેમ દમુદ્રને પેંસંની હત છે, સેમ જમીન અને પૃથ્વીની હત છે. જેમ કેંઇ અવકંશી ગ્રહ કે ચાદ્રને
હત છે, સેમ દૂર્યને પણ પેંસંની દીમં છે. સેં શુા આસરિક્ષ્ંને કેંઇ દીમં હેંય? કરેંડેં સંરંઅેં સંરંગણેં,
ગ્રહેં, નક્ષ્ંત્ર્ંેં વગેરેથ્ીં અંકંશ ભરેલુા છે, સેંય એ ખંલી છે.
સેમાં દૂર્યથ્ીં અધિક મેંટં સંરંઅેં છે. સેઅેં દૂર્યથ્ીં અબજો મંઇલ તૂર હેંવંથ્ીં નરી અાંખે જોઇ
શકંસં નથ્ીં. આસરિક્ષ્ં અગંધ, અદીમિસ અને ખૂબ વિશંળ છે. એની હત કેંણ મંપી શકે? પૃથ્વી મંનવને
એવાં બૃહત આસરિક્ષ્ંનં રહસ્યેંનુા કેવી રીસે જ્ઞ્ંંન થ્ંયુા?
‘અંકંશેં જે સમંરં હંથ્ંનાં કૃત્યેં છે. અને ચાદ્ર સથ્ંં સંરંઅેં જેઅેંને સમે ઠરંવ્યં, સેઅેં વિષ્ેં હુા
વિચંર કરુા છુા. ત્યંરે હુા કહુા છુા કે મંણદ સે કેંણ કે સમે સેની મુલંકંસ લેં છેં? કેમ કે સમે સેને ઇશ્વર કરસાં
થ્ંેંડેં જ ઊસરસેં દર્જયેં છે.’
ચાદ્રનં પ્રથ્ંમ અવકંશયંત્ર્ીં નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગે ઉપર્યુક્સ બંઇબલ વચનેં ચાદ્રનં પેટંળમાં તફનંવ્યાં
હસાં. અને હજુ જોઇએ એકવીદમી દતીનેં વિજ્ઞ્ંંનયુગ મંણદને આસરિક્ષ્ંમાં ક્યાં ક્યાં લઇ જાય છે!
હૃતયદ્રંવક અવકંશી અકસ્મંસ
પચીદ વષ્ર્ંનં ગંળંમાં અગંઉ ન બન્યેં હેંય એવેં પ્રથ્ંમ આસરિક્ષ્ં અકસ્મંસ, ૨૮ જાન્યુઅંરી
૧૯૮૬નં રેંજ બન્યેં! અમેરિકંનં કેપ કેનેડીથ્ીં હવંઇ શટલ ‘ચેલેન્જર’ ઊપડ્યુા ત્યંરે ત્યાં હંજર રહેલં
દહુ અને ઘેરઘેર ટી.વી. જોસં હસં. સેમાં પણ ખંદ બંળકેંએ સંળીઅેં અને ખુશીનં અવંજથ્ીં એને
વધંવી લીધુા હસુા. ફકસ એક જ મિનિટમાં એ દૈંનાં મેંં પર ગમગીની છવંઇ ગઇ અને ઘણંની અાંખેંમાંથ્ીં
અાંદુ વહી રહ્ય્ંાં હસાં. ! અમેરિકંનં હ્ય્ુંસ્ટન હવંઇ મથ્ંકે દેંપેં પડી ગયેં હસેં અને જાણે દર્વસ્વ ખસમ
થ્ંઇ ગયુા હેંય, એમ ત્યાંનં વડંઅેંનં ચહેરં નિસ્સેજ બની ગયં હસં.
ક્રિસ્ટં મેકેંલિફ, ફ્રંન્ડીઝ સ્કેંફ - કમંન્ડર, જ્યુડી રેદનિક - મિશન સ્પેશિયંલિસ્ટ, મંઇકલ
સ્મિથ્ં - પંયલટ, અેંલિદન અેંનિઝકં, ગ્રેગેંરી જર્વીદ અને રેંનંલ્ડ મેકનંયક એમ દંસ યંત્ર્ીંઅેંને
આસરિક્ષ્ંમાં લઇ જસાં ફકસ ૧૬ કિ.મિ.ની ઊંચંઇએ ચેલેન્જર અંગનેં ગેંળેં બની ધડંકં દંથ્ેં ફંટી ગયુા
હસુા, એનેં ભાગંર અંટલાંટિક દંગરનં ૨૦૦ કિ.મી. વિસ્સંરમાં વિખેરંઇ ગયેં હસેં. ૭૫ દેકાડની
આતર હ્ય્ુંસ્ટન મથ્ંકે શટલનેં દાપર્ક સૂટી જસાં પ્રથ્ંમ પ્રમુખ રેંનંલ્ડ રેગનને એની જાણ કરંઇ હસી. એ
દંથ્ેં હવંઇતળમાં ૧૨ વિમંનેં અને ૧૩ નૈંકં જહંજોમાં ૧૦૦ મંણદેં અને યાત્ર્ંમંનવ-રેંબેં ટને બચંવ
કંર્ય મંટે રવંનં કરવંમાં અંવ્યાં હસં. કલંકેં દુધીની મથ્ંંમણ પછી સેઅેં કેંઇને જીવસં અથ્ંવં મરેલં
શેંધી શક્યં ન હસં. એટલુા જ નહિ પણ ચેલેન્જરનં ટૂકડંઅેં શેંધવંમાં પણ સેમને ભંરે મુશ્કેલી પડી
હસી. બીજા તિવદે મહંમહેનસે ચેલેન્જરનેં ઉપરનેં ભંગ મળ્યેં હસેં, જેમાં મંહિસી યાત્ર્ંેં હેંય છે. એ યાત્ર્ંેં
વડે અને હ્ય્ુંસ્ટન આકુશ મથ્ંકે નેંાધંયેલી મંહિસી અનુદંર અં તુર્ઘટનમાં ભેત ખેંલવં પ્રયત્ન થ્ંશે.
આસરિક્ષ્ંયુગની અં અસિ કરૂણ અને મેંટી તુર્ધટનં છે. એથ્ીં અમેરિકંમાં દંસ તિવદનેં શેંક
જાહેર કરવંમાં અંવ્યેં હસેં. સેમ જ ૩૧મી જાન્યુઅંરીએ હ્ય્ુંસ્ટનમાં યેંજાયેલી પ્રંથ્ર્ંનં દભંમાં પ્રમુખ
રેગને હંજરી અંપી હસી.
અં શટલમાં પાંચ પુરૂષ્ંેં અને બે સ્ત્ર્ીંઅેં હસાં. સેમાંની શ્રીમસી ક્રિસ્ટં મેકેંલિફ શિક્ષ્િંકં હસી. એ
પેંસંનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પાતર મિનિટનં બે પંઠ શટલમાંથ્ીં ભણંવવંની હસી. એથ્ીં તેશભરનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
અં કંર્યક્રમને ઉત્દુકસંથ્ીં નિહંળી રહ્ય્ંં હસં. શટલનં યંત્ર્ીંઅેં દ્વંરં હલીનં ધૂમકેસુનેં પણ અભ્યંદ
થ્ંવંનેં હસેં. અમેરિકંનાં ત્ર્ંણ શટલેં દ્વંરં થ્ંસાં ઉડ્ડયનેંમાં અં પચીદમુા ઉડ્ડયન હસુા. ઉડ્ડયન પહેલાં
ચેલેન્જરનાં યાત્ર્ંેંની દાપૂર્ણ ચકંદણી કરવંમાં અંવી હસી અને પછી જ ‘દબ દલંમસ’ નેં અંતેશ અંપ્યેં
હસેં. જો કે સેમાં બચંવગંડી કે પરેશ્યુટની કેંઇ વ્યવસ્થ્ંં ન હસી.
ચેલેન્જર ૧૦૦ ટન વજન ધરંવસુા હસુા અને એની પંછળ ૧૦૨ કરેંડ ડંલરનેં ખર્ચ થ્ંયેં હસેં.
અગંઉ અંવં નંનં-મેંટં અકસ્મંસેં દર્જાયં છે. ૬૦નં તંયકંમાં એક રૂદી યંત્ર્ીં કેંમંરેંવ
એની યંત્ર્ંં તરમિયંન મંયર્ેં ગયેં હસેં. ફરી ૧૯૭૧માં ત્ર્ંણ રૂદી યંત્ર્ીંઅેં એમની આસરિક્ષ્ં યંત્ર્ંં પૂરી
કરસાં મંયર્ં ગયં હસં. ૧૯૬૭માં અપેંલેં રેંકેટનં ત્ર્ંણ યંત્ર્ીંઅેં પ્રયેંગ મંટે જ્યંરે અપેંલેંમાં ગેંઠવંયં
કે સરસ અંગ ફંટી નીકળસાં ત્ર્ંણે બળીને ભડથ્ુંા થ્ંઇ ગયં હસં.
અં વરદે અમેરિકી શટલનાં ૧૫ ઉડ્ડયનેં થ્ંવંનાં છે. સેમાંનં એકમાં ઊડવં મંટે ભંરસની એક
સ્ત્ર્ીંની પદાતગી થ્ંઇ ચૂકી છે. અગંઉ ૧૯૮૪માં અંપણેં રંકેશ શમર્ં રૂદી યંનમાં આસરિક્ષ્ંમાં ઊડી
અંવ્યેં હસેં પણ અં અકસ્મંસથ્ીં હંલ પૂરસુા, જ્યાં દુધી પૂરી સપંદ ન થ્ંંય ત્યાં દુધી, અમેરિકંએ
પેંસંનાં શટલ ઉડ્ડયનેં થ્ાંભંવી તીધાં છે. જો કે પ્રમુખ રેગને ભંરે હૈયે જણંવ્યુા છે કે અં સેં શરૂઅંસ છે.
ભવિષ્યમાં શટલ ઉડ્ડયનેં જારી રહેશે. વિશ્વનં મેંટં ભંગનં તેશેંએ અમેરિકંનં અં હૃતયદ્રંવક અકસ્મંસ
આગે પ્રમુખ રેગનને શેંકદાતેશંઅેં પંઠવ્યં છે.
‘આસરિક્ષ્ંમાં મંનવીય વૈજ્ઞ્ંંનિક પ્રવૃત્ત્િંઅેં’ એ વિષ્ંયે ૧૯૮૪માં ‘વેધશંળં’ દુગણિસમ્ દાચંલિસ શ્રી હરિહર નિબાધ સ્પધર્ં
મંટે ઉપરેંક્સ નિબાધને પંરિસેંષ્િંક મળ્યુા હસુા. એને થ્ંેંડં ફેરફંર દંથ્ેં અહિ રજૂ કયર્ેં છે.
‘રાગસરાગ’ ફેબ્રુઅંરી ૧૯૮૬
૬
જૂનાં-નવાં મૂલ્યેં
‘અંજની તુનિયં અને પ્રજા જોસાં, એ તિવદેં અંજે યંત અંવે છે. એ જમંનેં
અંજ્ઞ્ંંપંલન, મંન અને શિસ્સનેં હસેં. છેંકરાં મંસપિસં અને વડીલેંનુા મંન જાળવસાં.
અનંજ્ઞ્ંાંકિસપણુા કેંઇ ચલંવી લેસુા નહિ અને ગેરશિસ્સ કેંઇને ખપસુા નહિ. અંજે સેં પરિસ્થ્િંસિ
વિપરીસ લંગે છે. જાણે એ તિવદેં હવે ચંલ્યં ગયં એવેં વદવદેં વડીલેંનં હૃતયપટ પર રહી
ગયેં છે. અમે અંજ્ઞ્ંંપંલન અને શિસ્સમાં મંનીએ છીએ પણ કેંઇને સંબે થ્ંવંમાં, કેંઇની ગુલંમી
ગરવંમાં અને કેંઇની ખેંટી ખુશંમસ કરવંમાં અમે જરં ય મંનસં નથ્ીં. અંપણે હવે અંઝંત
છીએ એટલે અમે અંઝંતી ભેંગવવંમાં મંનીએ છીએ. ત્યંરે તેશમાં પરસાત્ર્ંસં હસી એટલે ન છૂટકે
પ્રજાને બધુા મંથ્ેં ચઢંવવુા પડસુા. એને શિસ્સમાં કેમ ખપંવી શકંય. અમે હવે ભણ્યંગણ્યં અને
મેંટં થ્ંયં. અમને અમંરં ભણસર પ્રમંણે નેંકરી, છેંકરી અને બીજી જરૂરિયંસેં મળવી જ
જોઇએ. એવુા જ્યંરે અશક્ય બને છે ત્યંરે અમે લડસનેં મંર્ગ લઇએ છીએ. નહિ સેં અમંરે
સ્વંસાત્ર્ય દાગ્રંમ જેવી લડસ હવે ક્યાં લડવંની રહે છે!’
એમ મેંટેરાંઅેં અને યુવંપેઢી વચ્ચે વંરાવંર વંક્યુદ્ધ થ્ંસુા રહે છે.
પેંસંનં ઘરઅાંગણે હરસુાફરસુા બંળક જ્યંરે પેંડેંશીનં ઘેર મહેંલ્લંમાં કે દેંદંયટીમાં ફરે
છે ત્યંરે સેને નવુાનવુા જોવં મળે છેઃ પેંસંનેં પહેરવેશ અને દંમેનંનેં, પેંસંની ભંષ્ંં અને અન્યની,
પેંસંની નીસિ અને બીજાની નીસિ. એમ એ દમંજનં દાપર્કમાં અંવી એનં કૈંટુાબિક જીવનથ્ીં કાઇક
જુતી બંબસેં પેંસંનં જીવનમાં કેળવવં માંડે છે.
પહેલાં બંળકેંને વંસર્ંઅેં દાંભળવી બહુ ગમસી. ધંર્મિક, રમુજી, ભૂસપ્રેસ, શૈંર્ય અને
તેશભક્સિની વંસેં બંળકેં રેંજ તંતંતંતી, મંસપિસં, ભંઇબેન અથ્ંવં અન્યની મંરફસે દાંભળસાં.
એવી વંસેં દાંભળીને એવાં જ બનવંનેં શેંખ જાગે ને! એ એમનં બંપતંતંનેં વંરદેં હસેં. અંજનં
તિવદેં કાઇક જુતં છે. અંજનાં બંળકેંને એવી વંસર્ંઅેં દિનેમં કે ટેલીવિઝન પર જોવી ગમે છે.
એથ્ીં બંળકેં અને કિશેંરેંમાં ટી.વી અને દિનેમં જોવંનેં શેંખ વધ્યેં છે. પરિણંમે દિનેમંનુા
ગીસદાગીસ, દિનેકલંકંરેંની વંસેંે અને ધિંગંમસ્સી બંળકેંનં જીવન દંથ્ેં ય વણંવં લંગ્યાં છે. એથ્ીં
બંળકેંને કૈંટુાબિક જીવન અને શંળંમાં મઝં અંવસી નથ્ીં પણ સેઅેંને બહંરનં મુક્સ જીવનમાં
રંચવુા ગમે છે.
ઘરમાં બંળકેં કૈંટુાબિક અંચંરદાહિસંનુા પંલન કરે છે. એ દંથ્ેં બહંર નીકળસાં સેઅેં
મુક્સ જીવનનેં પણ અનુભવ કરે છે. શંળંમાં શિવંજી, બંબર અને રંણી લક્ષ્મીબંઇની શૂરવીરસં
વિશે શીખી બહંર ચલચિત્ર્ંેંમાં તશર્ંવેલી શંહરૂખખંન, અમિસંભ બચ્ચન અને અનીલકપૂરની
કપેંળકલ્પિસ બહંતુરીની સંરીફ કરે છે. શંળંમાં તેશભક્સિ અને પ્રેમનાં કંવ્યેં શીખી, રસ્સંમાં
ચંલસાં ચંલસાં દિનેમંનં અશ્લીલ ગીસેંનં શબ્તેં ગણગણે છે. શંળં-કેંલેજોમાં ગાંધીજીની અહિંદક
સ્વંસાત્ર્ય લડસ વિશે ભણીને ગલીમાં સેંફંની ટેંળં દંથ્ેં ભળી પથ્થ્ંરબંજી કરવં લંગી જાય છે. ઘર
અને શંળંમાં શ્રીકૃષ્ણ, મહામત પયગાબર, ગૈંસમ બુદ્ધ અને ઇદુ ખ્રિસ્સનં પ્રેમ, અહિંદં અને શાંસિ
દાતેશને બિરતંવી, શહેરનં દાંપ્રતંયિક હુલ્લડેંમાં ભંગરૂપ બની જાય છે. એ બધં મંટે કેંણ
જવંબતંર છે?
અંપણે જ્યંરે પરસાત્ર્ં હસં ત્યંરે બહુ અેંછાં બંળકેં શંળંમાં ભણવં જસાં. ઘણાંને સેં
બળજબરીપૂર્વક નિશંળમાં લઇ જવંસં. સેં પણ ત્યંરે જેઅેં શંળંમાં જસં એ બધં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
દમયદર જસં, ખાસથ્ીં અભ્યંદ કરસં અને ગુરુજીનુા દન્મંન રંખસં. અંજે કાઇક જુતી જ પરિસ્થ્િંસિ
દર્જાઇ છે. તેશની અંઝંતી પછી મફસ પ્રંથ્ંમિક શિક્ષ્ંણની નીસિ અપનંવવંમાં અંવી છે. છેંકરીઅેં
મંટે સેં દરકંર ખૂબ ઉતંર બની છે અને કેંલેજ દુધીનેં અભ્યંદ વિનં મૂલ્યે થ્ંઇ શકે છે. શિક્ષ્ંણ
પ્રત્યે દરકંરની અંટલી ઉતંર નીસિ પછી પણ જુવંનેંમાં શિક્ષ્ંણ આગે નિરદસં જોવં મળે છે.
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં શિક્ષ્ંણનેં પૂરેપૂરેં લંભ લેસં નથ્ીં. કેટલાંક ગરીબ કુટુાબેં બંળકેંને નંનપણથ્ીં ભણવંને
બતલે કંમ કરવં બેદંડી તે છે. એથ્ીં અંજે પણ તેશમાં ૫૦% જેટલં લેંકેં નિરક્ષ્ંર છે.
જો કે એ મંટે બીજાા ઘણાં કંરણેં જવંબતંર છે. શંળંમાં જવં રેંજ દંરાં કપડાં પહેરવાં
જરૂરી છે. કપડાં સ્વચ્છ રંખવાં જરૂરી છે. રેંજનેં ખેંરંક પણ દમયદર મળવેં જોઇએ. શંળંનં
દમય તરમિયંન નિયમિસ હંજર રહેવુા પડે. સેમ જ શિક્ષ્ંણ આગે જરૂરી પુસ્સકેં, નેંટબુકેં અને
દંધનેં પેંસંનં ખર્ચે વદંવવાં પડે. અં બધુા કેટલંક વંલીઅેં મંટે અશક્ય હેંવંથ્ીં સેઅેં પેંસંનાં
બંળકેંને શંળમાં તંખલ કરસાં નથ્ીં.
તેશની બધી શંળંઅેંમાં કેંઇપણ વિદ્યંથ્ર્ીં નંસજાસનં બંધ વિનં તંખલ થ્ંઇ શકે છે. એથ્ીં
બ્રંહ્મણથ્ીં હરિજન દુધીનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને દંથ્ેં બેદી ભણવંની સક મળી છે. પરિણંમે અંજનં
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં જાસિભેતને ભૂલી દમંનસંને ધેંરણે રહેસાં શીખ્યં છે. અહિ એ કબૂલવુા પડશે કે પહેલાં
અસ્પૃશ્યેંને શિક્ષ્ંણ અને દમુહજીવનનેં લંભ નહિ અંપીને, સેઅેંને હામેશાં દમંજમાં પછંસ અને
અભણ રંખવંની જે અનીસિ હસી, સે અંજે જળમૂળથ્ીં ઊખળી ગઇ છે. અંજે શંળં, મહંશંળં અને
વિશ્વવિદ્યંલયેંમાં દર્વ ધર્મ અને જાસિનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં દંથ્ેંદંથ્ેં અભ્યંદ કરે છે. ઘણં સેં પ્રેમભંવે
બાધંઇ મિત્ર્ંેં બની જાય છે અને દંથ્ેં જીવન જીવે છે.
જૂની પેઢીને વિચંરીએ સેં ઘણં અેંછં લેંકેં ત્યંરે ભણેલં હસં. ત્યંરે મેટ્રીક પંદ એટલે
ધંડ મંરી. કેંલેજની ઉપધિ મેળવી એટલે અધધધ થ્ંઇ ગયુા અને આગ્રેજી બેંલસાં અંવડે એટલે મેંટં
ગેંરં દંહેબ થ્ંઇ ગયં! છસાં ત્યંરે અેંછુા ભણેલંને કાઇ પણ કંમ મળી રહેસુા. ફેક્ટરીમાં કે મીલમાં
નેંકરી મળી જાય અથ્ંવં પટંવંળંની જગં મળે જ. વળી ત્યંરે ગમે સે કંમ કરવંમાં લેંકેંને શરમ
ન હસી. અંજે સેં ન છૂટકે જ કેંઇ પટંવંળંની નેંકરી કરવં સૈયંર થ્ંંય. બીજી સરફ અંજકંલ
ભણસરની કિંમસ ઘટી જસાં, દંરીદંરી જગંઅેં મંટે ડીગ્રીધંરીઅેં લંઇન લગંવે છે અને
પટંવંળંની જગં પણ મહંમુશ્કેલીએ મળે છે.
‘અમંરેં જમંનેં ભણસરનેં ન હસેં. ૮૦% થ્ીં વધંરે લેંકેં અભણ હસં. છસાં ભણસરની
કિંમસ જરં ય અેંછી ન હસી. ભણેં બેટં ભણેં. ભણશેં સેં કાઇક પંમશેં. અમને સેં ભણવંની સક
ન મળી અને ભણવં મંટે અંજનં જેવી દંરી દગવડ પણ ન હસી. જીવનમાં અંગળ વધવં
ભણસરની બહુ જરૂર છે. અભ્યંદને દમયે સનમન તિને ભણી લેવુા હિસંવહ છે.’ એમ અંપણં
વડીલેં કહે છે. કેટલં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં એમની શિખંમણ ગાભીરસંથ્ીં લે છે. જુવંનેંએ અંજે ભણસરને
મઝંનુા અને દમય વિસંવવંનુા દંધન બનંવ્યુા છે. શંળં કેંલેજનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં અંજે ભણવં કરસાં
હળસંલ અને ઊજવણીમાં પંડવંમાં વ્યસ્સ રહે છે. શિક્ષ્ંકેંને અંપેલુા ઘરકંમ ગણ્યાંગાંઠ્યાં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
જ નિયમિસ રીસે કરસં હેંય છે. એટલે તિવદે તિવદે શિક્ષ્ંણનુા સ્સર નીચે ઊસરી રહ્ય્ુંા છે. આગ્રેજી
મંધ્યમવંળી કેંલેજનં ડિગ્રીધંરી વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને આગ્રેજી બેંલવંનં ફાંફં પડે છે. ઘણં એટીકેટીનેં
દહંરેં લઇ પંદ થ્ંઇ જાય છે. પરિણંમે મેંટી ઉંમર દુધી નેંકરીનુા ઠેકંણુ પડસુા નથ્ીં. ઘણંને કંમ
મળે છે પણ કરવંની તંનસ નથ્ીં. અં કંમ અંપણને ન ફંવે એમ કહી ઘણં મહેનસથ્ીં તૂર ભંગસં
ફરે છે.
ત્યંરે પરીક્ષ્ંંની ગાભીરસં બધં દમજસં. શિક્ષ્ંકેં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પરીક્ષ્ંં મંટે બરંબર સૈયંર
કરસં. વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં અભ્યંદ કરે છે કે નહિ, એ દાબાધી શિક્ષ્ંકેં અને વંલીઅેં ધ્યંન રંખસં. પરીક્ષ્ંં
પહેલાં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને બધેં અભ્યંદક્રમ પૂરેં કરંવવંમાં અંવસેં. પરીક્ષ્ંંમાં કેવં પ્રશ્નેં અંવે સેની દંચી
દમજ અંપવંમાં અંવસી અને વષ્ર્ં તરમિયંન ચંલેલં અભ્યંદક્રમમાંથ્ીં જ પ્રશ્નેં પૂછંસં.
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંએ જે લખ્યુા હેંય એનં અંધંર પર કેંઇની પણ શેહશરમ વિનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પંદ અથ્ંવં
નંપંદ જાહેર કરવંમાં અંવસં. પરિણંમ દાબાધી ક્યંરેય વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં સરફથ્ીં કેંઇ ફરિયંત થ્ંસી
નહિ. એથ્ીં શિક્ષ્ંકેં અને વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં વચ્ચે નિખંલદ દાબાધ જળવંઇ રહેસેં.
અંજે એ તિવદેં રહ્ય્ંં નથ્ીં. વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં બહુ અેંછી મહેનસે પંદ થ્ંવં વિચંરે છે. મં બંપ
એ દંમે અાંખઅંડં કંન કરે છે. કેટલીક વંર મંસપિસં પેંસે પણ પરિક્ષ્ંંમાં અેંળખીસંઅેં મંરફસે
ચેંરી કરંવવં અથ્ંવં મંર્કદ ઉમેરીને લાંચ દ્વંરં પેંસંનં તીકરંતીકરીઅેંને પંદ કરંવવં ભંગ
ભજવે છે. ઘણીવંર કેંલેજનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં ‘અં પેપર અઘરુા છે’ એમ કહી પરીક્ષ્ંંખાડમાંથ્ીં ચંલ્યં જાય
છે. પરીક્ષ્ંંમાં ચેંરી કરનંરં નિરીક્ષ્ંકેં દંથ્ેં ઝઘડેં કરે છે. એથ્ીં શિક્ષ્ંકેં અને વીદ્યંથ્ર્ીંઅેં વચ્ચેનેં મેળ
સૂટી રહ્ય્ંેં છે. શંળં કેંલેજોમાં કેટલંક વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં શિક્ષ્ંકેંનેં મંનમર્સબેં જાળવસં નથ્ીં. થ્ંેંડં ઘણં
કિસ્દંઅેંમાં શિક્ષ્ંકેંનેં નમૂનેં દંરેં નહિ હેંવંની પણ વંસેં થ્ંંય છે.
અંજકંલ શંળં કેંલેજનં શિક્ષ્ંકેં ઘરખંનગી શિક્ષ્ંણ અંપી દંરં પૈદં મેળવે છે. એ દંથ્ેં
પેંસંને ત્યાં ટ્યુશને અંવસં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પંદ કરંવવં સેઅેં કંળાંધેંળાં કરે છે. એદ.એદ.દી અને
હંયર દેકાડરીનં પ્રશ્નપત્ર્ંેં વંરે ઘડીએ ફૂટી જાય છે. એને લીધે એવી પરીક્ષ્ંંઅેં ફરી લેવંનં બનંવેં
નેંંધંયં છે. તરવરદે પ્રશ્નપત્ર્ંેંની નકલેં જાહેરમાં વેચંસી જોવં મળે છે. અં બધં કૈંભાંડેં મંટે કેંણ
જવંબતંર છે?
શંળં-કેંલેજમાં પ્રવેશ અને પરીક્ષ્ંંઅેંમાં દંરં ટકંએ પંદ થ્ંવં મેંટી લાંચ લેવંમાં અંવે
છે.
ત્યંરે વડેંતરંની મહંરંજા દયંજીરંવ યુનિવર્દીટીને સ્થ્ંંને વડેંતરં કેંલેજ હસી. એક
પરતેશી દત્ગૃહસ્થ્ં એનં પ્રિન્દીપંલ હસં. એ દમય અને નિયમનં ભંરે અંગ્રહી હસં. કેંલેજમાં
મેંડં અંવનંર વિદ્યંથ્ર્ીંને એ ચલંવી લેસં નહિ.
યુવરંજ પ્રસંપદિંહરંવ ગંયકવંડ એ વખસે કેંલેજનં એક વિદ્યંથ્ર્ીં હસં. સે હામેશાં
રંજરથ્ંમાં બેદીને કેંલેજમાં અંવસં હસં. એક તિવદ એવુા બન્યુા કે સેમનેં રથ્ં થ્ંેંડેં મેંડેં પડ્યેં.
પ્રિન્દીપંલ દંહેબ હંથ્ંમાં દેંટી લઇ પ્રાંગણમાં ઊભં હસં. રથ્ં કેંલેજની દંમે અંવીને થ્ાંભ્યેં અને
યુવરંજ પ્રસંપદિંહરંવ નીચે ઉસરી અંવ્યં. કેંલેજમાં પ્રવેશસાં જ પ્રિન્દીપંલ દંહેબે સેમને અટકંવ્યં
અને પરસ ઘેર જવં દૂચન કર્યું. અંદપંદનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં અં દૃશ્ય નિહંળી રહ્ય્ંં હસં. અપમંનિસ
સ્થ્િંસિમાં યુવરંજ લક્ષ્મી વિલંદ મહેલ સરફ રવંનં થ્ંયં. થ્ંેંડી વંરમાં પ્રસંપદિંહરંવનં પિસંશ્રી
ગંયકવંડ મહંરંજ કેંલેજ પર અંવી પહેંંચ્યં. સેમને જોસાં પ્રિન્દિપંલ દંહેબ હચમચી ગયં.
પ્રિન્દિપંલ દંહેબ મહંરંજને દન્મંનપૂર્વક પેંસંની અેંફીદમાં લઇ ગયં.
‘‘અંપે પ્રિન્દીપંલની રૂએ મંરં તીકરં દંથ્ેં યેંગ્ય વ્યવહંર કયર્ેં છે. અંપનં જેવં
પ્રિન્દિપંલ મંટે મને ગર્વ છે’’ એમ મહંરંજે પ્રિન્દિપંલને બિરતંવ્યં.
ધન્ય છે, એ પ્રિન્દિપંલને, વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંનં જીવન ઘડસર ખંસર સેમણે પ્રથ્ંમ નિયમનેં અમલ
કરસાં શીખવ્યુા. વળી કેંલેજમાં કેંઇ રંજા હેંય કે કેંઇ રાક દૈંને દરખી રીસે નિયમ લંગુ કરવંમાં
અંવસેં. એમ સેમણે પેંસંનુા કર્સવ્ય દંચં અથ્ર્ંમાં બજાવ્યુા હસુા.
ધન્ય છે, ગંયકવંડ મહંરંજને. સેમણે કંયતંનુા દંચુા મુલ્યાંકન કરી પિસં સરીકે ફરજ
બજાવી હસી.
ત્યંરે તેશમાં આગ્રેજ દરકંર હસી. છસાં કંયતેં અને વ્યવસ્થ્ંં બરંબર જળવંઇ રહેસાં.
ગુનેગંરેંને દજા કરવંમાં કેંઇ પક્ષ્ંપંસ રંખવંમાં અંવસેં નહિ. દત્ત્ંંસ્થ્ંંનેથ્ીં જાસિ-જાસિ, સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ં
ને ભણેલં-અભણનં કેંઇ ભેત રખંસં નહિ. એનેં અથ્ર્ં એ નથ્ીં કે પરતેશી સાત્ર્ં દંરુા હસુા અથ્ંવં
અંપણી પરસાત્ર્ંસં દંરી હસી. એક વંસ કબૂલવી રહી કે ત્યંરનુા નૈસિક ધેંરણ જરૂર ઊાચુા હસુા.
અંજે અંપણે સ્વસાત્ર્ં છીએ. તેશનં કંયતં બધંને લંગુ પડે છે પણ શુા એનેં દંચેં અમલ
કરવંમાં અંવે છે? બદમાં ચઢસાં, રેલ્વે ટિકિટ લેસાં, રેશન ખરીતસાં, લંઇનમાં ઊભં રહેવંનેં
અંગ્રહ રંખવંમાં અંવે છે. એ મંટે કેંઇ વ્યક્સિ તેખરેખ પણ રંખે છે. છસાં ધક્કંમૂક્કી કરી અંગળ
ઘુદી, વહેલં પહેંાચી જવંમાં અંપણે ક્યાં પંછં રહ્ય્ંં છીએ. રેંજરેંજ લંઇનમાં ઊભં રહેસં લેંકેં
વંરાવંર ઝઘડસં રહે છે. ક્યંરેક એવી દંમંન્ય બંબસમાંથ્ીં મંમલેં ખૂન દુધી પહેંંચી જાય છે.
બીજી બંજુ વ્યવસ્થ્ંં કરનંરંઅેં, બુકિંગ અૅંફીદ અથ્ંવં તુકંનેથ્ીં પંછલે બંરણે કંમ કરી
અંપનંર કર્મચંરી વર્ગ વધી રહ્ય્ંેં છે. લંઇનમાં અંવનંરને જે મળવુા અશક્ય હેંય સે પંછલે બંરણે
અંવનંર મંટે શક્ય બની જાય છે. એ મંટે ફક્સ કર્મચંરીને લાંચ અંપી ખુશ કરવેં પડે. એકવંર એ
કડી જે જાણી લે, સે ફરી કતી લંઇનમાં ઊભં રહેવંની મૂર્ખસં કરસેં નથ્ીં. કેમ કે લંઇનમાં ઊભં
રહેવંની ઝાઝટ નહિ અને વસ્સુ પ્રંપ્ત કરવંની ખંસરી. અહિ કેંનેં વાંક કંઢવેં, પ્રજા કે અધિકંરીનેં?
બાને ગુનેગંર અને બાને દજાને પંત્ર્ં પણ કંયતંમાં સેં એક ને જ દજા થ્ંંય ને.
અંપણં વડીલેં કહેસં અંવ્યં છે કે એમનં દમયમાં ‘કંમને દમયે કંમ.’ તરેક વ્યક્સિ
પેંસંનુા કંમ ખૂબ કંળજીપૂર્વક કરસી. અધિકંરી વર્ગને એ દંમે કાઇ કહેવં જેવુા રહે જ નહિ. લેંકેં
કંમ દાપૂર્ણ મન તઇને મહેનસથ્ીં કરસં. સેમાં સ્વંથ્ર્ં કરસાં વિશેષ્ં વફંતંરી જણંઇ અંવસી. એટલે જ
એવં કર્મચંરી અથ્ંવં અધિકંરી મંટે મંલિક અથ્ંવં દાસ્થ્ંંને ગર્વ થ્ંસુા.
અંજે દરકંરી પ્રધંનેં, અેંફિદરેં, પ્રેંફેદરેં, એન્જીનિયરેંથ્ીં માંડી પટંવંળં અને મજૂર
વર્ગ દુધી બધં જુતુાજુતુા કંમ કરે છે. સેઅેં પેંસંની અંજીવિકં મંટે કમંય છે. સેઅેં કેટલં કલંક
કંમ કરે છે અથ્ંવં શુા કંમ કરે છે, એ મહત્ત્વનુા નથ્ીં પણ સેઅેં પેંસંનુા કંમ કેવી રીસે કરે છે, એ
મહત્ત્વની બંબસ છે. દંમંન્ય રીસે બધં નેંકરીઅંસેં અેંછી મહેનસે વધુ કમંવંની ઇચ્છં રંખસં હેંય
છે. મજૂરને કંયતં મુજબ અંઠ કલંક કંમ કરવુા પડે છે. જ્યંરે મેંટં ભંગનં અેંફિદરેં, પ્રેંફેદરેં,
અને એન્જીનિયરેંને કંમનેં દમય અેંછેં હેંય છે. વળી જે કંમ સેઅેં કરે છે, સે પણ બહુ મહેનસનુા
નહિ. જરૂર પડે સેઅેં વધંરે કલંક કંમ કરે છે પણ એ બધંમાં પેંસંનેં સ્વંથ્ર્ં અને પેંસંનુા નંમ
જળવંઇ રહે ત્યાં દુધી જ. મજૂર વર્ગ અને નંનં કર્મચંરીઅેંને કંમચેંર ગણવંમાં અંવે છે. સેઅેંને
ફરજ દિવંયનં કલંકેં મંટે કંમ કરવંનેં અેંવરટંઇમ એટલે વિશેષ્ં મહેનસંણુા મળે છે. એવં
વધંરંનં પૈદં મેળવવં સેઅેં વધંરંનુા કંમ કંઢસં હેંય છે. સેઅેં ઘણે ભંગે મન તઇને કંમ કરસં
નથ્ીં.
ઘણી જગંએ દરકંરી અથ્ંવં અર્ધદરકંરી કચેરીઅેંમાં પટંવંળંથ્ીં માંડીને મેંટં અેંફિદરેં
કંમનં દમયે ગપ્પાં મંરસં, ચં પીસં અને ભૂદુભજીયાં ફંકસં જોવં મળે છે. એને લીધે પ્રજાનાં કંમેં
ટલ્લે ચઢે છે અને સુમંરેંમાં અટવંઇ જાય છે. જેઅેંને દમયદર કંમ કઢંવવુા હેંય, સેઅેંને રેંજ
કચેરીનાં પગથ્િંયાં ઘદવાં પડે છે. એમાં નિષ્ફળસં મળસાં, છેલ્લે લંગસંવળગસં કંરકુનને લાંચ
અંપીને કંમ કઢંવવુા પડે છે. અંજે મેંટં ભંગની કચેરીઅેંમાં લાંચરૂશ્વસની બતી વ્યંપી ગઇ છે.
પટંવંળંથ્ીં માંડીને મેંટં દંહેબેં એમાં દાડેંવંએલં છે. પેંસંનં પ્રજાજનેંને કંમ મંટે વલખાં મરંવવાં
અને એમનં પૈદં ચૂદી મેંજમઝં મંરવી એ કેંટલં આશે ન્યંયી?
લાંચરૂશ્વસ મંટે ફક્સ નેંકરીઅંસેંની શં મંટે વંસ કરવી. દમંચંરપત્ર્ંેંમાં કેટલંક
મુખ્યમાત્ર્ીંઅેંને ઉઘરંવેલં ફાડફંળં અથ્ંવં બેફંમ ખર્ચેલાં નંણંની વંસેં ક્યાં અજાણી છે. વષ્ર્ં
તરમિયંન કેટલં બધં પ્રધંનેં પર દાદતમાં ભ્રષ્ટંચંરનં અંરેંપેં મૂકવંમાં અંવે છે. એટલે ઉચ્ચ
દત્ત્ંંધંરીઅેંથ્ીં માંડી ચેંથ્ંં વર્ગનં કર્મચંરીઅેં દુધી બધે અંવેં ભ્રષ્ટંચંર વ્યંપેલેં છે. અંપણં
કંયતંશંસ્ત્ર્ીં નંની પંલખીવંળં એ દાબાધી લખે છેઃ ‘‘રંજકસર્ંઅેં નીસિમંન, દતંચંરી અને
બુદ્ધિમંન હેંય છે ત્યંરે પ્રજાનુા જીવન ધેંરણ અને નીસિ-ધેંરણ ઊાચુ રહ્ય્ુંા છે. તેશ અને રંજ્યનેં
વિનંશ અંપત્ત્િંઅેંથ્ીં થ્ંસેં નથ્ીં, પરાસુ ભ્રષ્ટંચંરથ્ીં થ્ંંય છે. અંજે તેશ દંમે મેંટેં પ્રશ્ન ગરીબંઇનેં
નહિ પણ ભ્રષ્ટંચંરનેં છે.’’
તેશ અંઝંત થ્ંયં પછી પ્રથ્ંમ વડં પ્રધંનનુા સ્થ્ંંન સ્વ. શ્રી. જવંહરલંલ નહેરુએ દાભંળ્યુા
હસુા. શરૂમાં લેંકેંને સ્વસાત્ર્ંસં મંટે ભંરે મંન હસુા. કેમ કે એની ભંરે કિંમસ ચૂકવવી પડી હસી.
અંપણેં સ્વંસાત્ર્ય દાગ્રંમ ઘણુ લાબંયેં હસેંે. ત્યંરનં પ્રધંનમાડળમાં ભ્રષ્ટંચંર આગે કેંઇ ચચર્ં થ્ંઇ
હેંય એવુા જાણવં મળસુા નથ્ીં. ફક્સ ચીન દંથ્ેંની લડંઇમાં અંપણે કેમ હંયર્ં, એનં કંરણેં સપંદસાં
દારક્ષ્ંણ ખંસંને મળસેં ખર્ચ કેંઇ બીજા દરકંરી કંમમાં વંપરી નાખંયેં હસેં. એ મંટે એ વખસનં
દારક્ષ્ંણમાત્ર્ીં શ્રી. કૃષ્ણમેનનનં દંમ્યવંતી વલણને કંરણે સેમને પ્રધંનમાડળમાંથ્ીં રંજીનંમુા અંપવંની
ફરજ પડી હસી. એ તિવદે ખુત પાડિસ જવંરહલંલ નહેરુ રડી પડ્યં હસં!
વડીલેં પંદેથ્ીં અંપણે હામેશાં દતંચંર અને નિયમિસસં દાબાધી શીખસં અંવ્યં છીએ. એ
ખંલી એમની વંસેં ન હસી. ત્યંરે કર્મચંરીઅેં અૅંફિદમાં કેટલં વંગે હંજર થ્ંયં, એનેં દમય
નંખવેં પડસેં ન હસેં. છસાં બધં દમયદર હંજર થ્ંઇ જસં હસં. કંમનં દમયે બને સેટલુા કંમ
કરવં તરેક વ્યક્સિ સૈયંર રહેસી. તરેક કર્મચંરી વફંતંરીથ્ીં પેંસંની દેવં બજાવસેં. કંમનં દમયે
ખંનપંન, ગપ્પંબંજી કે ધિંગંમસ્સી કરવી એ દૈંને ગુનંકૃત્ય જેવુા લંગસુા. તરેક પેંસંનં પરદેવંની
કમંઇ વંપરવં અંગ્રહ રંખસં. અં શિક્ષ્ંણ સેઅેંને ઉપલંવર્ગ સરફથ્ીં મળી રહેસુા. એટલે ઉપરથ્ીં
નીચે દુધી લગભગ બધં જ કર્સવ્યનુા પંલન કરસં અને ત્યંરે કંમ કરે એની જ પ્રદાશં થ્ંસી.
અંજે એથ્ીં વિપરિસ પરિસ્થ્િંસિ જોવં મળે છે. દંહેબનં ખુશંમસિયં દમયદર કંમ પર ન
પહેંંચે, કંમ બરંબર ન કરે, કંમનં દમયે બીજાને હેરંન કરે, છસાં પ્રદાશં એમની જ થ્ંંય. કેંઇ
પણ બંબસમાં એમની રેંકટેંક ન થ્ંંય. વળી જ્યંરે ઉપરની કેંઇ જગં ખંલી પડે ત્યંરે એમને જ સક
મળી જાય. જ્યંરે નિયમિસ કંમ પર અંવનંર, વફંતંરીપૂર્વક દેવં બજાવનંર અને ઉપરીઅધિકંરીનુા
મંન જાળવનંર વ્યક્સિને ઢીલીપેંચી ડરંઉ અને બીન અંવડસવંળી ગણી એની મજાક ઉડંવવંમાં
અંવે છે. અંપણં તેશમાં અં કેવી સ્થ્િંસી!
તેશને અંજે જરૂર છેઃ પ્રમંણિક અને વફંતંર નંગરિકેંની, ગાંધીજી જેવં નમ્ર અને અહિંદક
છસાં ક્રાંસિકંરી, દુભંષ્ં બેંઝ જેવં લડવૈયં અને વીર જવંન, વિનેંબં ભંવે જેવં અેંછં બેંલં અને
બહુ કંર્યરસ નેસં એમનાં મૂલ્યેંને કેળવીને શુા અંપણે નમૂનેતંર ન બની શકીએ? તેશ અને દમંજની
કંયંપલટ મંટે દૈંએ દંથ્ેં મળીને કંમ કરવંની જરૂર છે. પેંસંની શક્સિ અને અંવડસનેં ઉપયેંગ
કરી અંપણે જુતાંજુતાં ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં રહી દમંજ અને દરકંરને મતતરૂપ થ્ંવુા જોઇએ. એવી શિખંમણ
વંરાવંર અંપણં તેશનં અંગેવંનેં અંપ્યં કરે છે.
એનેં અમલ કેંણ કરે? અંજની યુવંપેઢી એવં બધં અંતશર્ેંને મંનવં સૈયંર છે પણ એને
અપનંવવં જેવી સેમનંમાં દુઝ નથ્ીં. સેઅેંને સેં નંમ અને ધન કમંવુા છે અને સે પણ નંમ મહેનસ
વિનં અને ધન મૂડી વિનં. સેઅેંનં મસે અંપણં મેંટં ભંગનં તેશનેસંઅેં ઘરડં થ્ંઇ ગયં છે. એમણે
રંજકંરણમાંથ્ીં નિવૃત્ત્િં લેવી જોઇએ. તેશમાં નવલેંહીયંઅેંને સ્થ્ંંન મળવુા જોઇએ. નેંકરીમાં જેમ
ઊામર બંધ રંખવંમાં અંવે છે, સેમ રંજકંરણમાં કેમ નહિ? ગાંધીજીની અહિંદંવંળી નીસિ અંજે ન
ચંલે. વખસ અંવે ઇંટનેં જવંબ પથ્થ્ંરથ્ીં તેવેં પડે. કેંઇની પણ દંમે નમંલં શં મંટે બનવુા?
અંપકમંઇ નહિસેં બંપકમંઇ પર પણ લહેર કરી લેવી.
કિશેંરેં અને જુવંનેંમાં દિગરેટ, દિનેમં અને વ્યદનનેં શેંખ વધસેં જાય છે. મેંંઘાં
ભપકંતંર કપડાં, હેંટેલ પંર્ટી, ક્લબ, દાગીસ, નંટક અને નૃત્ય જેવં જલદંઅેં વધસં જાય છે. અં
સેં ફેશનનેં જમંનેં છે. તશકે તશકે ફેશન બતલંય છે, એમ જુવંનેંનં રાગરંગ પણ બતલંસં રહે છે.
સ્ત્ર્ીંઅેં ભણીગણીએ દેંળે શણગંર દજવંમાં વધંરે દમય અંપે છે. પુરુષ્ંનં જેવં હકેં
મંગીને પુરુષ્ં દમેંવડી થ્ંવં સ્ત્ર્ીંએ મેંટં ભંગનાં ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં પગપેદંરેં કયર્ેં છે. પહેલાં સ્ત્ર્ીંઅેં પેંસંની
જાસ છૂપંવવંમાં ગૈંરવ મંનસી. જ્યંરે અંજની યુવસીઅેં તેહતર્શન થ્ંંય, એવાં ફેશનપરેજીનાં વસ્ત્ર્ંેં
પરીધંને છે. દમંજદેવં અને મહિલં માડળની પ્રવૃત્ત્િંઅેં અંજે પણ ચલંવવવંમાં અંવે છે પણ એમાં
બહુ અેંછી સ્ત્ર્ીંઅેં રદ લે છે. નેંકરી, ફેશન અને મેંજશેંખને લીધે સ્ત્ર્ીંઅેં હવે ઘરમાં કેત રહેવંમાં
મંનસી નથ્ીં. સ્ત્ર્ીંઅેંને દુાતર બનંવવં મંટે અંજે બ્યુટીપંર્લરેંનેં રંફડેં ફંટ્યેં છે. મેંટં ભંગની
સ્ત્ર્ીંઅેં સેનેં લંભ લે છે.
અગંઉની સ્ત્ર્ીંઅેં ઘરદાદંરમાં જ પેંસંનુા દુખ મંનસી. ઘરમાં પુરુષ્ં એટલે પિસં નેંકરી
કરે પણ મં હામેશાં બંળકેંની દંથ્ેં જ રહે. એ બંળકેંની બધી કંળજી રંખે. બંળકની તૈહિક અને
અંત્મિક જરૂરિઅંસેં એ જ પૂરી પંડે. પેંસંનં બંળકને પેંસંનુા જ તૂધ અંપે, એની સ્વચ્છસં રંખે
અને ખૂબ લંડપંન કરંવે. બંળકને પેંસંનં હેંથ્ંેંમાં મેંટુા થ્ંસુા જોવંમાં મંને અંનાત અંવસેં. પરિણંમે
મંસપિસં અને બંળકેં વચ્ચે ગંઢપ્રેમ બાધંઇ રહેસેં. સેઅેં ખરેખર દંચુા કૈંટુાબિક જીવન મંણસાં.
હવે કૈંટુાબિક વ્યવસ્થ્ંં બતલંઇ છે. બંળકેંની સાતુરસ્સી અને શિક્ષ્ંણ મંટે જે વ્યવસ્થ્ંં થ્ંઇ
છે, એનંથ્ીં બંળકેં સ્વચ્છ, સાતુરસ્સ અને શિક્ષ્ંણ પંમેલાં જોવં મળે છે. કેટલાંક ભણેલાં અને
પૈદંપંત્ર્ં કુટુાબેંમાં બંળકેં કંમવંળીનં હંથ્ેં ઉછરી રહ્ય્ંાં છે. નંની ઉંમરે બંળકેંને નર્દરીમાં ભરસી
કરી તેવંય છેે. શંળંમાં શરૂઅંસનં વષ્ંર્ેંમાં સેં એ ત્ર્ંણ દંડંત્ર્ંણ કિલેંનુા તફસર ઉંચકી ભણવં જાય
છે. એથ્ીં બંળક શંરીરિક અને મંનદિક રીસે પણ થ્ંંક અનુભવે છે. બંળકેં ભણંવવંનં મૂડમાં
વંલીઅેં બંળકેંને એ દહન કરવં તે છે. પરિણંમે બંળકેં સ્વસાત્ર્ં વિચંરદરણી કેળવી મુક્સ રીસે
રહેસાં શીખે છે. મેંટુા થ્ંસાં એ વધંરે છૂટછંટ લેસુા થ્ંંય છે. એટલે હવે કુટુાબેંમાં વિક્ષ્ેંપ પડવ લંગ્યેં
છે. મેંટં ભંગે લગ્ન કરી જુવંનેંે મંસપિસંથ્ીં અલગ રહેવં લંગે છે.
અંપણેં તેશ બિનદાંપ્રતંયિક છે. એથ્ીં તેશમાં હિંતુ, મુદલમંન, ખ્રિસ્સી, પંરદી, બૈંદ્ધ, જૈન,
શીખ વગેરે ઘણં દાપ્રતંયનં લેંકેં રહે છે. એ બધંની શ્રદ્ધં અને મંન્યસં જુતાં જુતાં છે. બધાં
એકમેકની દંથ્ેં રહી, દંરેં વ્યવહંર કરસાં અંવ્યાં છે. એ અંપણી વડીલપેઢીનં દાસ્કંરેં તશર્ંવે છે.
તરેક શહેરેં અને ગંમેંમાં અંજે માતિરેં, મસ્જિતેં, ચર્ચ અને ગુરુદ્વંરેં જોવં મળે છે. અં બધં ધમર્ેં
દમંજનુા નૈસિક જીવન જાળવી રંખવં મતતરૂપ છે. છસાં તેશનં કેટલં બધં લેંકેં પેંસંનેં ધર્મ અને
ભગવંનને ભૂલી, તંરૂ, જુગંર, ચેંરી, ગુાડંગીરી અને વ્યભિચંરમાં ફદંએલં છે. દવંરમાં ઊઠી
સેઅેં ભગવંનનુા નંમ લે છે પણ તિવદ તરમિયંન અવ્યવહંરૂ જીવન જીવે છે. સેઅેં દમંજ અને
તેશને લાંછનરૂપ છે.
અંપણે અંઝંતી મંટે દેંનેરી સ્વપ્નેં જોયાં હસાં. અંઝંતી મળી પણ અંપણં સ્વપ્નેં દંકંર
નહિ થ્ંવંનેં રાજ ઘણંને રહે છે. કેમ કે અંપણે દંચં અથ્ર્ંમાં અંઝંતી પચંવી નથ્ીં. તેશમાં રેંજ એક
અથ્ંવં બીજી જગંએ જાસિય હુલ્લડેં અને ધર્મનં નંમે હિંદં થ્ંંય છે. એક ભંરસી બીજા ભંરસીનુા
ખૂન કરે છે. રંજકીય પક્ષ્ંેં વેપંરીઅેં પંદેથ્ીં લંખેં રૂપિયં પડંવી સેઅેંને બજારમાં ભંવવધંરેં કરવં
ઉકદંવે છે. લેંકેંને રંજકીય અને પ્રંતેશિક પ્રશ્નેં મંટે ખેંટી રીસે ઉશ્કેરવંમાં અંવે છે. એથ્ીં ઘણી
વંર હળસંલ, તેખંવેં અને હિંદં ફંટી નીકળે છે. તેશની મિલ્કસને નુકશંન પહેંંચંડવંમાં અંવે છે.
એ દમયે દરકંર પેંલીદ અને લશ્કરનેં ઉપયેંગ વંરાવંર પ્રજાજનેં પર કરસી રહે છે. એ મંટે કેંણ
જવંબતંર છે? તેશનં કેટલંક સ્વંથ્ર્ીં નેસંઅેં અને ધંર્મિક અંગેવંનેં જ લેંકેંને વંરાવંર ઉશ્કેરસં
ફરે છે.
અંઝંતીનાં પિસ્સંળીદ વષ્ંર્ેંમાં અંપણે શૈક્ષ્ંણિક ક્ષ્ેંત્ર્ેં, રમગમસક્ષ્ેંત્ર્ેં, વિજ્ઞ્ંંન ક્ષ્ેંત્ર્ેં, અૈંદ્યેંગિક
ક્ષ્ેંત્ર્ેં, કૃષ્િંક્ષ્ેંત્ર્ેં અને અંરેંગ્ય ક્ષ્ેંત્ર્ેં દંરી પ્રગસિ કરી છે. વદસી વધંરેં અટકંવવં, નિરક્ષ્ંરસં મિટંવવં,
બેકંરી તૂર કરવં અને ગરીબી હટંવવં તેશ પ્રવૃત્ત્િંમય છે. એ બધંમાં ધંરી દફળસં હાંદલ કરવં
તેશનં તરેક નંગરિકે દરકંરને દંથ્ં અંપવેં જોઇએ. એ મંટે વ્યક્સિનંમાં પ્રથ્ંમ તેશતંઝ જાગવી
જોઇએ. અંપણં તેશવંદીઅેંમાં હવે તેશતંઝની ઉણપ વસર્ંવં લંગી છે. એથ્ીં કેટલં બધં તેશદ્રેંહીઅેં
તેશમાં અવ્યવહંરૂ પ્રવૃત્ત્િંઅેં ચલંવી રહ્ય્ંં છે. એમાંથ્ીં બહંર નીકળવં અંપણે વડીલપેઢી દંમે નજર
ઉઠંવવી જોઇએ. સ્વંસાત્ર્ય દાગ્રંમ મંટે મેંટં ભંગનં અંપણં તેશનેસંઅેં જેલમાં ગયં હસં. અને
સેમણે અપમંનેં દહન કયર્ંં હસાં. સેમાંનં ઘણં નેં શહીત થ્ંઇ ગયં. શુા અંપણે સેઅેંને ન અનુદરી
શકીએ? ગમે સેમ હેંય તેશનં લેંકેંમં પેંસંની પ્રગસિ મંટે અને તેશની પ્રગસિ મંટે લંગણી સેં છે
જ. ફક્સ એ મંટે તરેકે કંર્યરસ થ્ંવંની જરૂર છે. ‘જાગ્યં ત્યાંથ્ીં દવંર’ એ અંશંમાં અંપણે જાગૃસ
બનીએ. વડીલેંનં દાસ્કંરેં યંત કરીએ, જીવનમાં જે કાઇ અશિષ્ટ હેંય સે તૂર કરીએ, દંચં અથ્ર્ંમાં
ભગવંનને અનુદરીએ, તેશતંઝ કેળવીએ અને જૂનાં-નવાં મૂલયેંમાંથ્ીં યેંગ્ય સે પ્રંપ્ત કરી, અંવેં
અંપણે ભંરસનં નવનિમર્ંણમાં લંગી જઇએ.
અંજકંલ દંમંજિક મૂલ્યેંનુા ધેંવંણ થ્ંઇ રહ્ય્ુંા છે. શિસ્સ અને વિવેક હવે વ્યક્સિનંમાં અેંછાં થ્ંસાં જાય છે. ત્યંરે
જૂની અને નવી પેઢીનાં મૂલ્યેંનુા દરવૈયુા કરી નવનિમર્ંણનેં મંર્ગ અહીં તશર્ંવંયેં છે.
૭
અંત્મહત્યંનુા ભૂસ
એક વીદમી દતીમં લેંકેંનં મન પરથ્ીં આધશ્રદ્વંનેં પડતેં ઊંચકંવં લંગ્યેં છે. એથ્ીં ભૂસ
હેંવંની મંન્યસંને શંણં લેંકેં હંસ્યંસ્પત ગણે છે. ભૂસને ભલે અંપણે સૂસ ગણસં હેંઇએ પણ ભૂસ વિશે
લેંકેંમાં એવી ભ્રમણં ઊભી કરવંમાં અંવી છે કે ડરપેંક દંથ્ેં હિામસવંળંઅેંની છંસીનાં પંટીયાં બેદી
જાય! એવુા જ એક ખસરનંક ભૂસ અંપણં દુધંરેલં દમંજમાં રેંજ તેખં તેસુા નજરે પડે છે. એ છે,
અંત્મહત્યંનુા ભૂસ! યંત રહે ભૂસ એટલે શેસંની શક્સિ. અંત્મંનં દત્વિચંર અને પ્રંથ્ર્ંનંનં દંમર્થ્ય વડે
એ અંત્મહત્યંનં ભૂસને શરીરમાં પ્રવેશબાધી ફરમંવીએ.
કિશેંરેંથ્ીં માંડીને મેંટેરાં દુધીનંને એ ભરખી રહ્ય્ુંા છે. બહુ ઝડપથ્ીં અંપણં તેશમાં એ વિસ્સરસુા
જાય છે. વિશ્વને અને ભંરસ તેશની દરકંરને અંપણં તેશનં વદસિ વધંરંને ખૂબ ડર લંગ્યેં હસેં. એથ્ીં
યેનકેન પ્રકંરે વદસિ વધંરેં રેંકી લેવંનં ખૂબ પ્રયત્નેં થ્ંયં અને કાઇક આશે એમાં દફળસં મળી ચૂકી છે
પણ જાણેં છેં અંત્મહત્યંનં ભૂસે લેંકેં પર એવી મંઠી અદર કરી છે કે તિનપ્રસિતિન અંપઘંસનેં અાંક
દસસ વધસેં જાય છે.
છેલ્લાં તદ વષ્ર્ંમાં અંત્મહત્યંનેં અાંક ૪૦,૦૦૦ થ્ીં વધીને ૬૪,૦૦૦ પર પહેંંચી ગયેં છે!
સેમાં ૧૮ વષ્ર્ંથ્ીં અેંછી ઉંમરનાં ૧૩% ૧૮ થ્ીં ૩૦ વષ્ર્ંમાં એથ્ીં વિશેષ્ં ટકંવંરી ૩૦ વષ્ર્ંથ્ીં ૫૦ વષ્ર્ંમાં
૩૦% થ્ીં વિશેષ્ં પ્રમંણ રહેવં પંમ્યુા છે. સેમાં સ્ત્ર્ીંઅેંનેં અાંક ૪૧% જ્યંરે પુરૂષ્ંેંનેં અાંક ૫૯% રહેવં
પંમ્યેં છે.
પંછલાં તદ વષ્ર્ંમાં વદસિ વધંરંનેં અાંક ફકસ ૨૫% રહ્ય્ંેં છે, જ્યંરે અંત્મહત્યંનેં અાંક
૬૦% જેટલેં ઊંચેં રહ્ય્ંેં છે. અં મેંજણી પરથ્ીં એમ લંગે છે કે ગરીબી અને બેકંરીને લીધે લેંકેં મરી રહ્ય્ંાં
છે પણ એમ કહેવુા ભૂલ-ભરેલુા છે. કેમ કે બેકંરીને લીધે અંત્મહત્યંનેં અાંક ઘણેં અેંછેં અથ્ંવં નહિવ્સ
રહેવં પંમ્યેં છે.
અન્ય કિસ્દંઅેંમાં અંત્મહત્યંનુા પ્રમંણ ખૂબ વધી ગયુા છે. જેમ કે કેંઇનેં ઠપકેં દહન ન થ્ંસાં,
પ્રેમમાં નિષ્ફળ જસાં, પદાત વ્યક્સિ દંથ્ેં લગ્નનં કેંડ પૂરં નહિ થ્ંસાં, લગ્ન પહેલાં ગર્ભ ધંરણ થ્ંસાં,
લગ્નજીવન નિષ્ફળ જસાં બે અંબરૂ થ્ંવંથ્ીં, લંગણીનં અંવેશથ્ીં, તેવુા વધી જવંથ્ીં, નેંકરી ચંલી જવંથ્ીં,
કમંણી નહિ મળવંથ્ીં, અભ્યંદમાં કંચં પડવંથ્ીં, અભ્યંદ-ઇન્ટરવ્યુમાં ધંર્યું પરિણંમ ન અંવવંથ્ીં,
પ્રસિસ્પર્ધી દંથ્ેં હંરી જસાં, તેખંતેખીથ્ીં, દંહિત્ય, ચલચિત્ર્ં અને ટી.વી.માં તશર્ંવેલી અંત્મહત્યંની
ઘટનંઅેંની અદરથ્ીં, તહેજનં તબંણથ્ીં, પસિનં ત્ર્ંંદથ્ીં, નિઃદાસંનની અંપતંથ્ીં, જીવલેણ રેંગેંની
વિપતંથ્ીં વગેરે અનેક કંરણેંથ્ીં લેંકેં અંપઘંસ કરસાં હેંય છે. અં બધં બનંવેંમાં મેંટે ભંગે ભણેલં
ગણેલં લેંકેં વધુ અંપઘંસ કરસં હેંય એમ લંગે છે. અભણ લેંકેં એવુા પગલુા લેસં ડરે છે. અભણ અને
અેંછુા ભણેલં લેંકેં સેમનં અંપઘંસથ્ીં દમંજ શુા કહેશે અથ્ંવં સેમં કુટુાબની શુા હંલસ થ્ંશે, એવુા વિચંરી
અંપઘંસ કરસાં દાકેંચ અનુભવે છે. જ્યંરે ભણેલેંગણેલેં અને દાસ્કંરી કહેવસેં દમંજ અંપઘંસીઅેં
પેતં કરે છે. સંજેસરનં બનંવેંમાં મુાબઈ અને તિલ્હીનં ડંક્ટરેંએ અંત્મઘંસ કયર્ંનં દમંચંર છે. વળી
મુાબઈની ત્ર્ંણેક અભિનેત્ર્ીંઅેંએ પણ અંત્મહત્યંનેં દહંરેં લીધેં હસેં. એટલુા જ નહિ કેટલંક હત્યંરંઅેં
કુટુાબમાં અથ્ંવં દમંજમાં એવેં વ્યવહંર તેખંડે છે કે એમનં દાપર્કમાં અંવનંર વ્યક્સિને અંત્મહત્યં
કરવી પડે.
દિનેમંમાં અંત્મહત્યંનં અવંસ્સવિક કિસ્દંઅેં ભરપુર પ્રમંણમાં તશર્ંવવંમાં અંવે છે. વષ્ંર્ેં
પહેલાં “કયંમસ દે કયંમસ સક’’ ફિલ્મે સરૂણેંને ઘેલં કયર્ં હસં. એનં ગીસેં અને પ્રદાગેં પર જુવંનેં
વંરી જસં. એથ્ીં ફિલ્મ ખૂબ ચંલી હસી પણ ફિલ્મનં આસ ભંગમાં હિરેંઇનની હત્યં અને હિરેંની
અંત્મહત્યં વડે જાણે ફિલ્મ સરૂણેંને એ પ્રમંણે કરવં ઉશ્કેરસી હેંય, એમ સ્પષ્ટ જણંસુા હસુા.
બીજા ઘણં ચલચિત્ર્ંેંમાં મકંન પરથ્ીં ભૂદકેં મંરીને નતી, સળંવ કે દમુદ્રમાં કૂતીને, ચંલુ ટ્રેન
દંમે ઝાપલંવીને અંગમાં હેંમંઇ જઇને, છરી કે ચપ્પુ પેટમાં ઊસંરી તઇને સેમજ પાખંએ લટકીને અંત્મહત્યં
કરવંનં બનંવેં તશર્ંવવંમાં અંવે છે. એવાં દૃશ્યેં પ્રેક્ષ્ંકેં પર બહુ મંઠી અદર કરે છે. કેંઇપણ વ્યક્સિનં
જીવનમાં ચલચિત્ર્ંમાં તશર્ંવેલી કેંઇ બંબસ ઉત્ભવે સેં સે સરસ એવી ફિલ્મેંમાં તશર્ંવેલં અંત્મહત્યંનં
નુદખં આગે વિચંરવં લંગે છે. એવંમાં એવુા વિચંરનંર વ્યક્સિ જો વિષ્ંમ દાજોગેંમાં મૂકંઇ જાય સેં સે
અંત્મહત્યં કરીને જ ઝાપે. એનં મનેંમાથ્ંનની કેંઇને ખબર પડસી નથ્ીં. કેમ કે વ્યક્સિ એવી વંસ કેંઇને
કહેસાં દાકેંચંય છે. એ વંસ સે પેંસંનં પૂરસી મયર્ંતિસ રંખે છે.
એમ અંપઘંસ કરનંર વ્યક્સિ ચૂપચંપ પેંસંની યેંજનં દંકંર કરે છે અને પળવંરમાં મેંસને
ભેટી જાય છે. એને મેંસનેં ડર કેમ નહિ લંગ્યેં હેંય? અંમ, સેં ભલભલંને મેંસનેં ડર લંગે છે.
પંકિસ્સંનનં ભૂસપૂર્વ રંષ્ટ્રપસિ જુલ્ફકંરઅલી ભૂટેંને ફાંદીની દજા કરવંમાં અંવી હસી. દજાની અંગલી
દાંજે સેમની તીકરી અને પત્ની સેમને જેલમાં મળવં ગયાં. કુટુાબની એ અંખરી મુલંકંસ હસી. સેમાં તરેકને
એકબીજાને કેટકેટલુા કહેવંનુા મન થ્ંંય. પણ જાણેં છેં સ્વ. ભૂટેં પત્ની અને તિકરી દંમે એક પણ શબ્ત
બેંલી શક્ય નહિ. એક કંગળ હંથ્ંમાં લઇ દિગંરેટ પીસાંપીસાં એનં વડે એ કંગળ પર છેત કરસં રહ્ય્ંં.
વહેલી દવંરે જ્યંરે સેમની અેંરડીમાં દૈનિકેં સેમને ફાંદી પર ચઢંવવં મંટે લેવં ગયં ત્યંરે સે અેંરડીમાંથ્ીં
બહંર અંવવં સૈયંર ન હસં. રસ્સં પર સે રેંકંઇ જસં હસં. એ તરમિયંન દૈનિકેં ઘક્કં મંરીમંરીને
જબરતસ્સીથ્ીં એમને ફાંદીનં માંચડં દુધી લઇ ગયં હસં. ભૂટેં જીવવં ચંહસં હસં પણ બળપૂર્વક સેમને
મેંસને ઘંટ ઊસંરી તેવંયં હસં. એ જ પ્રમંણે તિલ્હીમાં બંળકેંને ચેંપરં એવેંર્ડ અંપસં ચેંપરં પરિવંરનાં
બે કિશેંર ભંઈબેનને ગુાડંઅેં (બિલ્લં અને રાગં) ઊઠંવી ગયં અને એમની દંથ્ેં તૂરવ્યવહંર કરી
એમનાં ખૂન કયર્ાં. એ બિલ્લં અને રાગંને જ્યંરે કેંર્ટે ફાંદીનં દજા જાહેર કરી ત્યંરે સેમણે જીવવં રંષ્ટ્રપસિ
પંદે તંત મંગી.
જીવનમાં નંની મેંટી ઘણી નિષ્ફળસંઅેં અંવસી રહે છે. પ્રેમની, નેંકરીની, કેંઇ વસ્સુ પ્રંપ્ત
કરવંની, લગ્ન જીવનની, ચંરિત્ર્યખાડની વગેરે. એથ્ીં કાઇ બધં અંત્મહત્યં કરવં વિચંરસં નથ્ીં. ઘણાં
એવી નિષ્ફળસંમાંથ્ીં અંબંત મંર્ગ કંઢી લે છે. ઘણાં એ નિષ્ફળસંઅેં પચંવી જાય છે. જ્યંરે કેટલંક
નિષ્ફળસંમાંથ્ીં દફળસં હાંદલ કરે છે. ઘણં એવી નિષ્ફળસં પ્રત્યે બેધ્યંન રહી એક પછી એક અનેક
નિષ્ફળસંઅેં દંમે અડગ ઊભં રહે છે. બહુ અેંછં લેંકેં એવી નિષ્ફળસંઅેં મળસાં મૂાઝંઇ જાય છે.
એવં મૂાઝંયેલં લેંકેં નિષ્ફળસંનં ખંડંમાં વધુને વધુ ઊંડં ઊસરસં જાય છે. અંખરે એ જીવનમાં
અંપઘંસને અંવકંરે છે.
એ દાબાધી મને એક દંચી વંસ યંત અંવે છે. મુાબઇનં એક મશહૂર સ્ત્ર્ીં સબીબ એમનં નંની
વયમાં મંસંપિસં ગુમંવસાં નિરંધંર બની ગયાં હસાં. મંથ્ેં ઘરનેં બેંજ અંવી પડસાં એમણે મજૂરી કરી
ભણવં માંડયુા, યુવંવસ્થ્ંંમાં પ્રવેશસાં અં એકલી છેંકરીને બહુ મુશ્કેલીઅેં પડી. એથ્ીં નિરંશ થ્ંઇ એમણે
અંપઘંસ કરવંનેં મંર્ગ લીધેં. અંપઘંસ કરસાં એ પકડંઇ ગયાં અને કેંઇનં મંર્ગતર્શનથ્ીં ફરી એમણે
ભણવંનેં નિધર્ંર કયર્ેં. ત્યંરે દફળસં એમનં જીવનમાં મંર્ગ કરસી ગઇ અને એ મશહૂર સ્ત્ર્ીં રેંગનાં
ડેંકટર બની ગયં! અંવં સેં અનેક કિસ્દંઅેં મેંજૂત છે. હમણં જ હરિયંણં રંજ્યનં કુરુક્ષ્ેંત્ર્ંમાં એક છ
વષ્ર્ંનેં બંળક બેંરવેલનં ૫૬ ફૂટ ઊંડં છેતમાં દરકી ગયેં હસેં. એને બચંવવં ત્યાંની પ્રજા મુખ્યમાત્ર્ીં,
દેનંથ્ીં માંડી તેશનં વડંપ્રધંને દરકંરી સાત્ર્ં કંમે લગંડ્યુા અને એને બચંવી લીધેં.
મંનવ જીવન અસિ કિંમસી છે. એની કિંમસ દમજીએ સેં જીવનમાં ચમત્કંર દર્જાશે.
નિષ્ફળસંમાંથ્ીં દફળસં દર્જે એનુા નંમ મંણદ. ઇશ્વરને અંપણં જીવનનં અગ્રેદર બનંવીએ અને
નિષ્ફળસંમાં એમની મતત માંગીએ.
જીવનમાં ચઢસી અને પડસી, દફળસં અને નિષ્ફળસં, ગરીબી અને અમીરી વગેરે અંવ્યં કરે
છે. એવુા મને જ કેમ થ્ંયુા? એવુા કતી વિચંરવુા નહિ. તુનિયંમાં અંપણં કરસાં પણ વધુ લંચંર અને તુઃખી
લેંકેં જીવન જીવી રહ્ય્ંાં છે. સેમાંનાં ઘણાં, તુઃખ પછી સેં દુખ અંવશેને; એ અંશંએ તિવદેં કંઢે છે. એમ
કરસાં સેઅેં દફળસંનં દેંપંન જીવનમાં દર્જી જાય છે.
શરૂઅંસમાં જોયુા સેમ અંત્મહત્યં કેંઇ રેંગની જેમ અંપણં તેશમાં ફેલંસી જાય છે. સેમાં વંસ્સવિક
જીવનનેં અભંવ, તેખંતેખી અને કેટલીક વંર મૂાજી બની એકાંસમાં રહ્ય્ંંનુા કંરણરૂપ બને છે. ક્યંરેક
કેંઇની અંત્મહત્યં પંછળ બીજા લેંકેં દાડેંવંયેલં હેંય છે. જેમ કે પત્ની પંદેથ્ીં તહેજ અથ્ંવં પૈદં
પડંવવં તબંણ કરવંમાં અંવે, સ્ત્ર્ીંપુરૂષ્ંનં દબાધેં શુધ્ધ ન રહેસાં, સેઅેં બહંરનં મિત્ર્ંેંમાં રદ લેસાં
થ્ંંય, પસિપત્ની વચ્ચે વિચંરભેત વધી જસાં, ઘરમાં ઝઘડેં ઊભેં થ્ંંય, કાંઇ એક વ્યક્સિ પેંસંનુા વર્ચસ્વ
જમંવવં પ્રયત્ન કરે, પસિ અંળદુા અને તંરૂડિયેં બની જાય, સેમ જ પત્ની ચંરિત્ર્યહીન બને, ત્યંરે ઘરમાંથ્ીં
કેંઇ અંત્મહત્યં કરવં સૈયંર થ્ંઇ જાય છે.
એ જ રીસે ભયાકર રેંગ શરીરમાં લંગ્યેં હેંય અને ઘણી દંરવંર લેવં છસાં એ મટસેં ન હેંય,
કેંઇ અદંધ્ય રેંગથ્ીં ખૂબ પીડં થ્ંંય અને કરૂણ સ્થ્િંસિ દર્જાય, ત્યંરે પણ લેંકેં અંપઘંસ કરવં વિચંરે
છે. કેટલંક પૈદંપંત્ર્ં લેંકેં ખૂબ ઠંઠથ્ીં જીવન જીવસં હેંય છે. એવં લેંકેંની અંવક કપંઇ જાય સેં પણ
એ જ રીસે ઠંઠથ્ીં જીવવંનુા સેઅેં ચંલુ રંખે છે. પછી તેવુા કરવંનેં વંરેં અંવે. ઘરેણાં અને ઘર પણ વેચવાં
પડે. જીવનમાં એકલાં પડી જવંથ્ીં - પસિનુા મેંસ થ્ંંય અને પત્ની રહે અગર પત્ની વિનં દાદંર અદંર
લંગે, ઘડપણમાં કેંઈ દહંરેં ન હેંય ત્યંરે. એવી વિકટ સ્થ્િંસિનેં દંમનેં કરવંને બતલે લેંકેં અંપઘંસ
કરે છે.
કેટલંક લેંકેં મધ્યમ વર્ગનં અથ્ંવં ગરીબ હેંય પણ દાસ્કંરી હેંય. સેમને પેંસંની અને દમંજની
મંનમયર્ંતં હેંય. સેઅેંનં જીવનમાં કેંઇ શરમજનક ઘટનં બને સેં સેઅેં અંપઘંસને અંવકંરે છે.
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંની દંમે ભરપૂર જીવન અને લાંબુ ભવિષ્ય પડ્યુા છે. છસાં પરિક્ષ્ંંમાં ધંર્યું પરિણંમ ન અંવસાં
કેટલંક અંત્મહત્યંનેં મંર્ગ લે છે? નિષ્ફળસંથ્ીં જીવન અટકસુા નથ્ીં. મેહનસ કરી દફળસં હાંદલ કરી
શકંય છે.
અંજે વર્ણવી એવી સ્થ્િંસિમાંથ્ીં રેંજ લંખેં લેંકેં પદંર થ્ંંય છે. જીવન એ એક મુદંફરી દમંન
છે. જન્મનંર તરેક મંટે મરણનેં ક્રમ નક્કી થ્ંયેલેં છે. એટલે મૃત્યુ એનં દમયે અંવી મળવંનુા છે. ત્યાં
દુધી જીવન મંણવુા, પુરૂષ્ંંથ્ર્ં કરવેં, બીજાઅેંને અંપણં જીવન દ્વંરં મતતરૂપ થ્ંવુા, એ વ્યક્સિ મંટે શેંભં
રૂપ છે. મૃત્યુ અંવ્યં પહેલાં જ મરી જવુા, એ સેં કંયરસં કહેવંય.
જીવનમાં અંવસી કેંઇ પણ પરિસ્થ્િંસિનેં નંદીપંદ ન થ્ંઇએ. ઘરનુા કાંઇ પણ કંમ કરવંમાં
મન પરેંવીએ. દમંજદેવંનુા કંર્ય કરીએ. ધર્મપુસ્સક અને અન્ય પુસ્સકેંનુા અધ્યયન કરીએ. ઘર અાંગણે
બંગબગીચેં સૈયંર કરીએ. રમસગમસ, લેખન, ચચર્ંવંસર્ં જેવી ઇત્ત્ંર પ્રવૃત્ત્િંઅેંમાં ભંગ લઇએ.
જેઅેં પ્રેમમાં નિષ્ફળ જાય છે, સેમણે ધીરજથ્ીં લગ્ન મંટે અંવનંર નવી વ્યક્સિનં પ્રસ્સંવને
રદપૂર્વક જોવેં જોઇએ. પ્રેમ હેંવં છસાં કેંઇ કંરણેંદર લગ્ન ન થ્ંઇ શકે સેં ઉશ્કેરંઇ જવંની જરૂર નથ્ીં.
લગ્નજોડ જોડવંમાં ઇશ્વરની ઇચ્છંને મંન અંપવુા જોઇએ. પ્રેમલગ્નેં ઘણે ભંગે નિષ્ફળ રહે છે. કેમ કે
લગ્ન પહેલાં જ એવુા યુગલ ખૂબ મજા કરી લે છે. એટલે સેઅેંનં મંટે વિવંહિસ જીવન નીરદ બની રહે છે.
એવં જીવનમાં દાઘષ્ર્ં છેડંસાં ક્યંરેક એ અંત્મહત્યંમાં પણ પરિણમે અથ્ંવં સ્ત્ર્ીંપુરૂષ્ં એકબીજાથ્ીં અલગ
થ્ંઇ જાય છે.
ગરીબીનં દસસ બેંજ નીચે જીવસં લેંકેંને ગરીબી કેંઠે પડી ગઇ છે. હંથ્ંલંરી ખેંચસાં પસિપત્નીને
જુઅેં સેઅેં અંરંમથ્ીં પેંસંની રેંટલી કમંઇ ખંય છે. રેંજ કડીયંકંમની મજૂરીએ જસં મંમંઅેંને
જુઅેં, મેંટંમેંટં અંવંદેં સેઅેં બાંધે છે. પ્રથ્ંમ એ મકંનેંમાં સેઅેં રહે છે પણ ઇમંરસ દુાતર દુશેંભીસ
અને દગવડભરી બની જસાં, સેઅેં ખુલ્લી જમીન પર નવી ઇમંરસ ઊભી કરવં ચંલ્યાં જાય છે. સેઅેંને
ઘર નથ્ીં અને જીવનજરૂરિયંસ પૂરસી વ્યવસ્થ્ંં નથ્ીં. છસાં એનં અભંવે સેઅેં અંત્મહત્યં કરી લેવંનેં
વિચંર કરસં નથ્ીં. એવં મજૂરીયંઅેંમાં અંપઘંસનુા પ્રમંણ લગભગ નહિવસ્ હેંય છે.
જેઅેં ગરીબ અથ્ંવં મધ્યમવર્ગનં છે પણ મેંટાંમેંટાં સ્વપ્નેંમાં રંચે છે. પૈદેં કમંવં મંટે જેઅેં
અંકંશપંસંળ એક કરવં માંડે છે. એવં લેંકેંને અંત્મહત્યંનુા ભૂસ વળગે છે. કેમ કે પૈદં કમંવં સેઅેં
ગમે સે કરવં સૈયંર થ્ંઇ જાય છે.એવંમાં કેંઇ બંબસમાં ફદંઇ જ્વંય અથ્ંવં નંમેંશી મળસાં, સેઅેંને
અંત્મહત્યં કરી લેવં ઉત્ત્ેંજનં થ્ંંય.
અં બધંમાં ખસરનંક અંપઘંસનેં ખેલ એટલે તેખંતેખીથ્ીં થ્ંસી અંત્મહત્યં. કેંઇ દમસ્યં
દંમે અંવી હેંય, એનુા હલ શેંધી કંઢવંને બતલે કેટલંક એને વંગેંળ્યં કરે છે. અંવી બતનંમી કેમ?
અંવી નિષ્ફળસં શં મંટે? અંખરે અંવી બંબસમાંથ્ીં બહંર નિકળવંને બતલે વ્યક્સિ સેમાં ફદંઇ જાય
છે અને લંગ મળે જીવન દાકેલી લેવં નિર્ણય કરે છે. એ અરદંમાં નજીકનં ગંમમાં કે પેપરમાં અંપઘંસની
કેંઇ ઘટનં જોવં કે વાંચવં મળે સેં એ જ એનેં મંર્ગ બની જાય છે. અથ્ંવં ચલચિત્ર્ં અને દિરીયલમાં
જોએલી ઘટનં સેને અંત્મહત્યં મંટે ઉશ્કેરે છે.
ઘણાં વષ્ંર્ેં પહેલાં પાચમહંલ જિલ્લંની એક વિદ્યંર્થ્િંનીએ પરીક્ષ્ંંમાં ખેંટી ચેંરી મંથ્ેં પડસાં એ
જ શંળંનં કાપંઉન્ડમાં ઝંડે ટીંગંઇને અંત્મહત્યં કરી લીધી હસી. એ વંસ તૈનિક પત્ર્ંેંમાં ભંસભંસનં
મદંલં દંથ્ેં પીરદવંમાં અંવી હસી. એ વષ્ર્ંથ્ીં અંજ દુધી ગુજરંસમાં મેંટં ભંગે ગળે ફાંદેં ખંઇ
અંત્મહત્યં કરવંનં કિસ્દં બન્યં છે. સે પહેલાં ભંગ્યે જ કેંઇ એ રીસે મરસુા. વળી બીજા રંજ્યેંમાં ગળે
ફાંદેં ખંવંનં અંપઘંસનુા પ્રમંણ બહુ અેંછુા છે.
એ જ રીસે મુાબઇમાં જે વરદે બહુમંળી માઝિલ પરથ્ીં એક સ્ત્ર્ીંએ છલાંગ લગંવી અંત્મહત્યં
કરી હસી. એ જ મહિનંમાં બીજા ત્ર્ંણ અંપઘંસ મુાબઇમાં એ જ રીસે બન્યં હસં. ગયં વષ્ર્ંની અંખરમાં
વડેંતરં પંદે વંદતનં મેંટર પુલ પરથ્ીં નતીમાં કૂતી જઇ અંત્મહત્યં કરવંનેં એક બનંવ બન્યેં હસેં.
એનં પગલે બીજા પાતર તિવદમાં બે જણંએ એ જ રીસે પુલ પરથ્ીં નતીમાં પડી અંપઘંસ કયર્ેં હસેં.
ઇશ્વરે મંણદને પૃથ્વી પર અધિકંરી ઠરંવ્યાં છે. એ મગજ અંવુા પેંચુા અને નકલખેંર બની
જાય, એ કેવી કરૂણસં! કૃષ્ણ અને દુતંમં બચપણનં દંથ્ીંઅેં હસં. સેમાંથ્ીં એક રંજા બન્યેં અને એક
રાક. છસાં એથ્ીં દુતંમંએ અંત્મહત્યં કરી નહિ. વળી એમની મૈત્ર્ીં અસૂટ રહી. ભંઇઅેંમાંથ્ીં ક્યંરેક
એક ડૅંક્ટર બને અને બીજો બેકંર રહે. અં બધુા અંપણે જીવનનાં મૂલ્યેંને કઇ રીસે અપનંવીએ છીએ,
એનં પર અંધંર રંખે છે.
નિષ્ફળસંથ્ીં કતી ડરીએ નહિ. ભૂલ્યં ત્યાંથ્ીં ફરી ગણીને દફળ થ્ંવં પ્રયંદ કરીએ. કેંઇનં
કડવં અને ઠપકંરૂપી શબ્તેં વિચંરપૂર્વક પચંવસાં શીખીએ. અંત્મહત્યંથ્ીં બચવંનેં દૈંથ્ીં દરળ ઉપંય,
એ સેં મનમાં અંવસં તરેક વિચંરેં અને લંગણીઅેંને, વિશ્વંદપંત્ર્ં વ્યક્સિને વ્યક્સ કરવંનેં છે. વડીલેં
અને મિત્ર્ંેંની દલંહ લઇએ. ઇશ્વરને વંરાવંર આગસ પ્રંથ્ર્ંનં કરી અંપણી દમસ્યંનં ઉપંય મંટે મંગણી
કરીએ. અં બધંનુા દંરૂા પરિણંમ અંવશે અને અંત્મહત્યંમાંથ્ીં બચી જવંશે.
હિંદં એ પંપ છે. પછી એ પેંસંની હેંય કે બીજાની. ખ્રિસ્સી ધર્મપુસ્સક બંઇબલમાં પ્રભુ ઇદુએ
જીવનં દમનહિ ખંવં દલંહ અંપી છે. કંરણ મંણદને પેંસંનં જીવ પર કેંઇ અધિકંર નથ્ીં. ઇશ્વરે
તરેકને હેસુપૂર્વક બનંવ્યં છે. એટલે અંતર્શ જીવન મંણી અંપણં જીવન દ્વંરં ઇશ્વરનેં હેસુ દિદ્ધ થ્ંવં
તઇએ, નહિ સેં શેસંન રૂપી ભૂસ અંપણં જીવનમાં એનુા ધંર્યું કરંવી અંપણુા જીવન નષ્ટ કરી તેશે.
અંપઘંસ કરવંમાં કેંઇ બહંતૂરી નથ્ીં. એથ્ીં સેં કેંઇનં મંટે જીવન અંપી તેવુા, એમાં કિંમસ
આકંય છે. જીવનમાં નંદીપંદ થ્ંઇ મરી જવુા, એનં જેવી નંમેંશી બીજી કેંઇ નહિ. લેંકેં ભેગં થ્ંઇ
અંપઘંસી વિશે હજાર જાસની વંસેં જોડી કંઢે છે. કેટલીક વંર એવં અંપઘંસ મંટે લેંકેં એનં કુટુાબને,
સ્નેહીઅેંને અને મિત્ર્ંેંને હલકં પંડવં કેંશિશ કરે છે. પહેલાં દરકંરી કંયતંને ધેંરણે અંપઘંસ કરનંર
વ્યક્સિ પર અંપઘંસનેં કેદ થ્ંસેં હસેં. અંપઘંસ કરવંમાંથ્ીં વ્યક્સિ બચી જાય, સેં એને પેંસંને અને જો
એ મરી જાય સેં એનં કુટુાબીજનેંને બહુ મુશ્કેલી વેઠવી પડે છે. કેટલીક વંર દાસ્કંરી કુટુાબમાં એવી બીનં
બનસાં કુટુાબીજનેંને દમંજમાં મેંં બસંવવં જેવુા રેસુા નથ્ીં.
એમ અંત્મહત્યં કરવંનેં કેંઇ ફંયતેં નથ્ીં. એ તુઃખતંયક, નંમેંશીભરી અને બીજાઅેંને ભંરે
વિમંદણમાં મૂકી તેસી બંબસ છે. એટલે એ વિશે કતી વિચંરીએ નહિ. જીવન જીવવં મંટે છે અંનાતથ્ીં
જીવન જીવી જાણીએ.
અંત્મહત્યં અંજનેં દળગસેં પ્રશ્ન છે. રેંજનં દમંચંરપત્ર્ંેંમાં એક બે સેં હેંય જ. મિડિયં અં દમસ્યંને ચગંવવં કરસાં
ઠંરવં પ્રયત્ન કરે. સેઅેં અંત્મહત્યં કરનંર વ્યક્સિનાં કુટુાબીઅેં અને મિત્ર્ંેંનં પ્રત્યંઘંસ તશર્ંવે. અંત્મહત્યંથ્ીં બચી જનંરની વંસર્ં પણ
તશર્ંવી શકંય.
૮
શુા અંજનુા બંળશિક્ષ્ંણ બેંજરૂપ છે?
અંપણે શૈક્ષ્ંણિક ક્ષ્ેંત્ર્ેં પ્રગસિ કયર્ંનુા ગર્વ લઇએ છીએ કેરળમાં દેં ટકં લેંકેં શિક્ષ્િંસ છે, એમ
ત્યાંની દરકંરે જાહેરંસ કરી છે. એથ્ીં બીજાા રંજ્યેંમાં પ્રૈંઢ શિક્ષ્ંણને પ્રંધંન્ય અંપવંમાં અંવી રહ્ય્ુંા છે.
છસાં ઘણં ગરીબ વર્ગનાં બંળકેં શંળંમાં જસાં જ નથ્ીં. સેઅેંને પાંચ-છ વષ્ર્ંની ઉંમરે કેંઇ કંમે જોડી
તેવંમાં અંવે છે.
બીજી સરફ શિક્ષ્િંસવર્ગ પેંસંનાં બંળકેંને ભણંવવં અંકંશપંસંળ એક કરી નંખે છે. એથ્ીં
શહેરેંમાં એડમિશનનેં પ્રશ્ન જટિલ બનસેં જાય છે. દંરી શંળંઅેંમાં મેંટી ફી અને મેંા મંગ્યાં ડેંનેશન
લેવંસાં હેંવં છસાં મંસંપિસં ભણંવવં બનસુા બધુા કરી છૂટે છે. છેવટે લંગવગ અને પૈદેં નં કંમ કરે સેં
જ સેઅેં બંળકને બીજી શંળંમાં લઇ જાય છે. એથ્ીં શહેરની તરેક શંળંમાં બંળકેંની પૂરસી દાખ્યં જોવં
મળે છે.
પ્રંથ્ંમિક શંળંમાં બંળકને પહેલં ધેંરણ મંટે તંખલ કરી શકંય. એ મંટે બંળકની ઉંમર પાંચ
વષ્ર્ંની હેંવં જોઇએ. શહેરેંમાં (કિન્ડરગંર્ટન) કે.જી. વિભંગની શિક્ષ્ંણ વ્યવસ્થ્ંં શરૂ થ્ંસાં અઢી-ત્ર્ંણ
વષ્ર્ંનં બંળકને શંળંમાં તંખલ કરી તેવંમાં અંવે છે.
બંળક બે વષ્ર્ંનુા થ્ંંય ત્યંરે ચંલસાં શીખે અને બેંલસાં શીખે. એ જેવુા બેંલસાં શીખે કે સરસ
મંસંપિસં સ્કૂલ એડમિશનનં વિચંરથ્ીં એને થ્ંેંડં અાંકડં અને અક્ષ્ંર, પશુપાખીઅેંનાં નંમ, શરીરનં
અવયવેંનાં નંમ, ઘરની જરૂરી ચીજવસ્સુઅેંનાં નંમ વગેરે શીખવવં માડી જાય છે. બંળક એવુા બેંલસાં
અને જાણસાં શીખે સેં મં-બંપ ખુશ.એવુા દંમંન્ય જ્ઞ્ંંન બંળક દહેલંઇથ્ીં ન શીખે સેં રેંજેરેંજ એનં
મગજ પર એવં શિક્ષ્ંણનેં મંર ઘરમાં જ શરૂ થ્ંઇ જાય છે. મં ઘરે એવુા શીખવસી રહે છે અને પિસં પણ
નેંકરીએથ્ીં અંવી એ મંટે થ્ંેંડેં દમય ફંળવે છે.
મંસંપિસં બાને નેંકરી કરસાં હેંય સેં તિવદ તરમિયંન બંળક એની દાભંળ રંખનંર બંઇની
તેખરેખ નીચે મેંટુા થ્ંંય છે. એ બંળકને પણ વહેલં સ્કૂલે તંખલ કરવંની સેં એમની ઇચ્છં ખરી જ. એથ્ીં
સેઅેં ગમે સેમ કરી દમય ફંળવી એડિમશન મંટે બંળકને જરૂરી જ્ઞ્ંંન ઘરે અંપવં લંગી જાય છે.
મેંટંભંગનાં બંળકેં ચપળ હેંય છે. સેઅેં એવુા શિક્ષ્ંણ અંદંનીથ્ીં શીખી લે છે. કેટલાંક બંળકેં મંનદિક
રીસે નબળાં હેંવંથ્ીં એમનં મંટે એવુા શિક્ષ્ંણ બેંજ બની જાય છે. છસાં મં-બંપ એવં અૈંપચંરિક શિક્ષ્ંણ
મંટે બંળકેંનેં પીછેં છેંડસાં નથ્ીં.
શહેરેંમાં હવે સ્પધર્ં જામી છે. બંળકેંને આગ્રેજી મંધ્યમમાં ભણંવવંની. એથ્ીં મંસંપિસં દંરુા
આગ્રેજી જાણસાં હેંય કે નહિ બંળકને સેં આગ્રેજી મંધ્યમમાં જ ભણંવવંનુા! જેઅેંની મંસૃભંષ્ંં આગ્રેજી છે
અથ્ંવં જેઅેં ઘરમાં આગ્રેજીનેં અવંરનવંર ઉપયેંગ કરે છે સેવાં બંળકેંને આગ્રેજી શંળંમાં સૈયંર થ્ંસાં
બહુ મુશ્કેલી પડસી નથ્ીં, કેમ કે એવાં બંળકેં બચપણથ્ીં આગ્રેજી બેંલસાં શીખે છે. સેઅેંને ફક્સ આગ્રેજી
મૂળંક્ષ્ંરેં અને અાંકડંઅેંનુા જ્ઞ્ંંન મેળવવંનુા રહે છે.
જેઅેંનં ઘરમાં આગ્રેજીનુા ચલણ છે જ નહિ છસાં પેંસંનાં બંળકેંને આગ્રેજી શંળંમાં એડમિશન
અપંવવં મંગે છે, સેઅેંને પેંસંનં બંળકને એડમિશન મંટે સૈયંર કરવં દાઘષ્ર્ં કરવેં પડે છે. કેમ કે
બંળક જ્યંરે પેંસંની મંસૃભંષ્ંં શીખસુા હેંય, એવંમાં સેનં પર આગ્રેજીનેં મંરેં શરૂ થ્ંઇ જાય છે. એથ્ીં
બંળકને આગ્રેજી ઉચ્ચંર અને શબ્તેં યંત કરવંમાં મુશ્કેલી પડે છે. વળી બે ભિન્ન્ં ભંષ્ંંઅેં એકદંથ્ેં
શીખસાં બંળકનં મગજમાં પ્રશ્નંથ્ર્ં થ્ંંય છે.
મેંગેં એ જ કેરી? અને કેરી એટલે મેંગેં?
હંથ્ીં એ જ એલિફન્ટ?
એક એટલે વન?
કેવી રીસે? છસાં રેંજેરેંજનં પ્રયંદથ્ીં બંળક એવુા શિક્ષ્ંણ પચંવસુા જાય છે.
એ રીસે સૈયંર થ્ંયેલં બંળકને અઢીથ્ીં ત્ર્ંણ વષ્ર્ંની ઉંમરે નર્દરી-કે.જી.નં એડમિશન મંટે રજૂ
કરવંમાં અંવે છે. બંળકેંને પણ પેંસંનુા વ્યક્સિત્વ હેંય છે. સેઅેંનેં મિજાજ અનેંખેં છે. એથ્ીં ગમે સેટલી
મહેનસ કરીને સૈયંર કરેલાં બંળકેં એમનં સ્કૂલ ઇન્ટરવ્યુમાં ચૂપ રહેવંનં તંખલં બને છે. સેં વળી
ઇન્ટરવ્યુમાં બરંબર જવંબેં અંપનંરને પણ એડમિશન નહિ મળ્યંનં કિસ્દં બને છે.
ઘણી શંળંઅેંમાં બંળકનાં મંસંપિસં કેંણ છે, એનુા ધ્યંન રખંય છે. જો મંસંપિસં પૈદંપંત્ર્ં
હેંય, દમંજમાં સેઅેં ઊંચં સ્થ્ંંને હેંય અને નેંકરીમાં મેંટ્ટેં હેંદૃેં હેંય સેં બંળકને ઝટ એડમિશન મળી
જાય છે. કેમ કે દાચંલકેંને શંળંમાં લેવંસી ફી અને બીજા ખચર્ં દહેલંઇથ્ીં મળી રહે. એવાં બંળકેંને
પ્રથ્ંમ પદાતગી અપંય છે. એથ્ીં મધ્યમવર્ગનાં મહંમહેનસે સૈયંર કરેલાં બંળકેંને એડમિશન મંટે ધક્કં
ખંવં પડે છે.
શહેરની શંળંઅેંમાં ડેંનેશનની પ્રથ્ંં ખૂબ ફંલી છે. નંની શંળંઅેં અેંછંમાં અેંછુા પાંચેક હજારનુા
ડેંનેશન મંસંપિસં પંદેથ્ીં અંદંનીથ્ીં પડંવી લે છે. મેંટી શંળંઅેં એથ્ીં બમણી અથ્ંવં ત્ર્ંણ ગણી
રકમની મંગણી કરે છે. પૈદંપંત્ર્ં કુટુાબેં એવી મંગણી ઝટ તઇને દાસેંષ્ીં તે છે. જ્યંરે મધ્યમ વર્ગનં
વંલીઅેંને એ મંટે તેવુા કરવુા પડે છે.
બંળકને એડમિશન મળસાં રેંજ એને શંળંએ મૂકી અંવવંની જવંબતંરી ઊભી થ્ંંય છે. હજુ
સેં બંળક મંનં ખેંળે હદસુારમસુા હસુા :
‘મમ્મી સમે છૂ લંયાં?’
‘પપ્પં અંપલે ફલવં જઇછૂ?’
હમણાં સેં એ પંડેંશીઅેં અને સ્નેહીઅેં દંથ્ેં દાબાધ કેળવસુા હસુા :
‘મમ્મી અં અંન્ટીનુા નંમ છૂ?’
‘પપ્પં હુા છમીસુનં ઘેલ જઉ?’
હજુ સેં ઘરઅાંગણે એ શીખસુા હસુા :
‘વન,સુ,થ્ીં, ફેંલ’
‘એ,બી,છી,ડી’
‘પપ્પં છિાહ એટલે ટંઇગલ?...’
ત્યાં એનં પર શંળંમાં ત્ર્ંણેક કલંક બેદી રહેવંનુા બાધન લંતી તેવંય છે. પહેલં તિવદ ઉમાગથ્ીં
શંળંમાં જવં સૈયંર થ્ંયેલુા બંળક ત્યાંનં નવં વંસંવરણથ્ીં મૂાઝંઇ જાય છે અને બીજા તિવદથ્ીં એ
સ્કૂલમાં નહિ જવં જીત કરે છે. કેટલાંક બંળકેં સેં તયં ઉપજે એવુા રુદૃન કરે છે. છસાં મંસંપિસં એને
ધીમે ધીમે ફેંદલંવી શંળંને સંબે કરી તે છે. અઢી-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનાં બંળકેંને જ્યંરે રમવંકૂતવંનેં દમય હેંય
ત્યંરે એમને શંળંવંદમાં પૂરી તેવાં, એ બંબસ વિચંર મંગી લે છે.
બંળક શંળંમાં તંખલ થ્ંસાં મંસંપિસં મંટે ખરેં જાગ શરૂ થ્ંંય છે. બંળકેંનાં યુનિફેંર્મ, પુસ્સકેં,
પેન, પેન્દિલ, તફસર, વેંટરબેગ, લાચબેંક્દ, શૂઝ, હંથ્ં રૂમંલ વગેરે બધુા જ લંવવુા પડે. કે.જી. વિભંગનાં
બંળકેંને શરૂઅંસનુા શિક્ષ્ંણ-જ્ઞ્ંંન અપંસુા હેંવંથ્ીં તફસર લઇ જવંની જરૂર પડસી નથ્ીં. છસાં કેટલીક
શંળંઅેં તફસર લંવવં અંગ્રહ રંખે છે. વળી કેટલીક શંળંઅેં વંલીઅેં પંદેથ્ીં ખર્ચ લઇ એવી વ્યવસ્થ્ંં
સ્કૂલમાં જ પૂરી પંડે છે.
બંળકેંને શંળંએ મૂકવં જવંની બંબસ પણ જાણવં જેવી છે. જો મંસંપિસં બાને નેંકરી કરસાં
હેંય અને બંળકને શંળંએ મૂકવં-લેવં જવં મંટે કેંઇને દમય ન હેંય સેં એ મંટે રિક્ષ્ંંવંળંને રેંકવેં
પડે છે. શહેરેંમાં રિક્ષ્ંંવંળં અને ઘેંડંગંડીવંળં બંળકેંને શંળંમાં મૂકવં-લેવં જવંનુા કંમ કરે છે. એ
મંટે સેઅેંને દંરી અંવક થ્ંંય છે. દંમંન્ય રીસે અેંટેંરિક્ષ્ંંમાં ત્ર્ંણ મુદંફરેં બેદે છે. જ્યંરે સ્કૂલરિક્ષ્ંંમાં
તદથ્ીં વધંરે બંળકેં ભરવંમાં અંવે છે. જો એવી રિક્ષ્ંંને અકસ્મંસ નડે સેં?
કે.જી. વિભંગમાં બંળક પ્રથ્ંમ વષ્ર્ં નર્દરી, બીજુા વષ્ર્ં જુનિયર કે.જી. અને ત્ર્ીંજુા વષ્ર્ં દિનિયર
કે.જી.નેં અભ્યંદ કરે છે. એમ ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનેં અભ્યંદ કરી પાંચ-છ વષ્ર્ંની ઉંમરે બંળક શંળંનં પ્રંથ્ંમિક
વિભંગમાં તંખલ થ્ંંય છે. ત્યાં ધેંરણ વંર રંબેસં મુજબનેં શૈક્ષ્ંણિક અભ્યંદ શરૂ થ્ંંય છે. બંળકને
રેંજ જરૂરી પુસ્સકેં, નેંટબુકેં, પેન, પેન્દિલ, લાચબેંક્દ અને વેંટરબેગ લઇ સ્કૂલે જવુા પડે છે. એક
મેંજણી પ્રમંણે પહેલં-બીજા ધેંરણનં તફસર અને જરૂરી ચીજવસ્સેંનુા વજન દંડંત્ર્ંણ કિલેંથ્ીં પણ
વધંરે થ્ંંય છે. વળી સેમાં ધેંરણનં ક્રમ પ્રમંણે વધંરેં થ્ંસેં રહે છે. એવુા ભંરેખમ તફસર મંસંપિસં
બંળકેંને ખભે અથ્ંવં પંછળ ખભે લતંવી સ્કૂલે રવંનં કરી તે છે. અં ભંરેખમ તફસરથ્ીં ઘણાં બળકેંને
ખભે અથ્ંવં પંછળ લંલ નિશંન પડી જાય છે.
શંળંમાં જરૂરી પુસ્સકેં અને ચીજવસ્સુઅેં શિક્ષ્ંકેં માગંવસં રહે છે. એ બધંનેં ઉપયેંગ બરંબર
થ્ંંય છે કે કેમ? કેટલીક શંળંઅેં એવુા ધ્યંન રંખે છે, જ્યંરે ઘણી શંળંઅેંમાં એ પ્રત્યે પૂરસુા ધ્યંન અપંસુા
નથ્ીં. પરિણંમે વંલીઅેંને બીનજરૂરી ખર્ચ વેઠવેં પડે છે. અંજની શિક્ષ્ંણ પદ્વસિને અને અપૂરસં ધ્યંનને
લીધે ઘણાં બંળકેં પ્રંથ્ંમિક ધેંરણેંમાં જ નબળાં પડસાં જાય છે. એથ્ીં કેટલંક શિક્ષ્ંકેં એવાં બળકેંને
ટ્યૂશન અપંવવં વંલીઅેંને દલંહ અંપે છે. એમ કરસાં બંળક નંની ઉંમરથ્ીં જ શિક્ષ્ંણનં બેંજ નીચે
તબંવં લંગે છે અને વંલીઅેં ઉપર ખર્ચબેંજ પડસેં રહે છે. બીજી સરફ શિક્ષ્ંકેં એમની જવંબતંરીથ્ીં
મુક્સ બનસં જાય છે અને એમનં ટ્યુશનમાં કમંવંની લંલચ લંગે છે.
પ્રંથ્ંમિક ધેંરણેંમાં આગ્રેજી મંધ્યમનેં અભ્યંદ બંળકેંની ઉંમરની દરખંમણીમાં અઘરેં અને
લાંબેં કહી શકંય. કેમ કે બંળક અઢી-ત્ર્ંણ વષ્ર્ેં કે.જી.નેં અભ્યંદ શરૂ કરે સેં સે પાંચ કે છ વરદે પહેલં
ધેંરણમાં અંવી જાય છે. અંટલી નંની ઉંમરે એ આગ્રેજીનં મૂળંક્ષ્ંરેં અને અાંકડં બેંલવં લંગે છે. એ
દંથ્ેં જ એને શબ્તેંનુા જ્ઞ્ંંન અંપવંનુા શરૂ થ્ંઇ જાય છે. અંટલી નંની ઉંમરે બંળકેંને આગ્રેજી ઉચ્ચંર
બરંબર અંવડસં નથ્ીં. વળી રેંજ બંળકેંને શિક્ષ્ંકેં મંરફસે ખૂબ ગૃહકંર્ય અંપવંમાં અંવે છે. એટલુા
બધુા ગૃહકંર્ય બંળક પેંસંની મેળે કરવં અદમથ્ર્ં હેંય છે. એથ્ીં લગભગ બધાં જ મંસંપિસંને શરૂઅંસનાં
વષ્ંર્ેંમાં બંળક દંથ્ેં બેદી શંળંનુા હેંમવર્ક કરંવવુા પડે છે. ત્યંરે જો મંસંપિસંમાંથ્ીં કેંઇનેય આગ્રેજી ન
અંવડસુા હેંય સેં સેઅેં મૂાઝવણ અનુભવે છે. કેટલંક વંલીઅેંને મેં બંળકેંને આગ્રેજી મંધ્યમમાં મૂકવં
આગે અદાસેંષ્ં વ્યક્સ કરસાં જોયાં છેઃ ‘મંરં તીકરંને આગ્રેજી મંધ્યમમાં મૂકીને મેં એને અન્યંય કયર્ેં છે.’
‘ગુજરંસી મંધ્યમનાં હેંાશિયંર બંળકેં પણ આગ્રેજી વિષ્ંયને લીધે સ્થ્ંંન જાળવી રંખે છે.’
જેઅેંનં ઘરમાં આગ્રેજી ભંષ્ંં વપરંય છે અને જે બંળકેં હેંશિયંર છે, સેઅેં શિક્ષ્ંણમાં દહેલંઇથ્ીં
સૈયંર થ્ંઇ જાય છે. એથ્ીં નબળાં બંળકેં વર્ગમાં ક્ષ્ંેંભ અનુભવે છે. એ જ રીસે પૈદંપંત્ર્ં મંસંપિસં
બંળકની બધી જરૂરિયંસેં પૂરી પંડે છે. સેઅેં પેંસંનં બંળકને મેંટરકંરમાં શંળંએ મૂકવં-લેવં જાય
છે. એની પણ દંમંન્ય બંળકેં પર વિપરીસ અદર થ્ંંય છે. આગ્રેજી મંધ્યમમાં ભણસી એક બંળંને
પપ્પંએ કહ્ય્ુંા : ‘બેટં, અંપણે ટૂ-વ્હીલર ખરીતીશુા?’ બંળંએ લંગલેં ઉત્ત્ંર અંપ્યેં : ‘પપ્પંજી, ફેંર-
વ્હીલર લેં ને!’
દમયની દંથ્ેં શિક્ષ્ંણ-નીસિમાં ધરખમ ફેરફંરેં થ્ંસં રહ્ય્ંં છે. પહેલાં છ વષ્ર્ં પૂરાં થ્ંયાં હેંય
એવં બંળકેંને જ શંળંમાં તંખલ કરવંમાં અંવસાં. હવે અં ઉંમરનુા ધેંરણ અડધુા થ્ંઇ ગયુા છે! કેમ કે
કે.જી. ની શિક્ષ્ંણપ્રથ્ંંનેં પ્રચંર વધ્યેં છે. છ વષ્ર્ંનુા બંળક એવુા દમજણુા થ્ંઇ જાય છે સે અંપમેળે શંળંમાં
જઇ શકે અને શંળંમાં બેદી શકે. સેનુા મગજ એવુા વિકદિસ થ્ંયુા હેંય કે સે રદપૂર્વક શિક્ષ્ંણ લઇ શકે. છસાં
વષ્ંર્ેં પહેલાં છ વષ્ર્ંનાં બંળકેં દમયદર શંળંમાં તંખલ થ્ંસાં નહિ. સેઅેંનાં અશિક્ષ્િંસ વંલીઅેં સેમને
શંળંમાં જવં પ્રેંત્દંહન અંપસં નહિ. એથ્ીં અંજે વિશ્વમાં અશિક્ષ્િંસ મેંટેરાંનુા પ્રમંણ ભંરસમાં વિશેષ્ં
છે.
અઢી-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનાં બંળકેંને અંજે સ્કૂલમાં તંખલ કરવંની નીસિનેં બચંવ થ્ંઇ શકે સેમ નથ્ીં.
જ્યંરે બંળક કંલીકંલી મીઠી બેંલી બેંલસુા હેંય, જ્યંરે એ મંનેં વ્હંલદેંયેં ખેંળેં ખૂાતસુા હેંય, જ્યંરે એ
ઘરનં મૂક્સ વંસંવરણમાં કિલ્લેંલસુા હેંય, જ્યંરે એ પડેંશીનાં બંળકેં દંથ્ેં મજા મંરસુા હેંય ત્યંરે એ
બંલીશ ઉંમરમાં એને સ્કૂલમાં ધકેલી તેવુા, એ એની સ્વસાત્ર્ંસં પર સરંપ મંરવં દમંન છે. એની બંળકનં
વ્યક્સિત્વ પર ગાભીર અદર થ્ંંય છે. શિક્ષ્ંણનં નંમે કુમળાં બંળકેંને શંળંમાં બેદંડી તેવંની અં નીસિને
દહકંર મળસાં ઠેરઠેર બંલમાતિરેં અને બંળકેન્દ્રેં ખેંલી લેંકેંએ કમંણી કરવં માંડી છે. બંળકેંની ફી
ઉપરાંસ સેઅેં જાસજાસનાં તંનેં ઊઘરંવી લે છે. બહુ અેંછી દાસ્થ્ંંઅેં બંળકેંને દેવંભંવે શિક્ષ્ંણ અંપે છે.
વળી શહેરેંમાં મંસં અને પિસં બાને નેંકરી કરસાં હેંવંથ્ીં સેેઅેં બંળકેંને એવં કેન્દ્રેંનં દહંરે મૂકી તે છે.
એવાં વંલીઅેં મંટે બંલમાતિરેં અંશીવર્ંતરૂપ છે.
અંપણે દૈં નંનાં બંળકેંને ખૂબ પ્રેમ કરીએ છીએ. બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનં નંનં બંળકેંની મનેંતશં
અંપણે દમજી શકીએ છીએ. એટલી નંની ઉંમરે સે કતી મંસંપિસંને છેંડી એકલુા શંળંમાં બેદી રહેવં
સૈયંર થ્ંશે નહિ. ઘરનં મુક્સ વંસંવરણમાં બંળકનેં જે રીસે વિકંદ થ્ંંય છે, એવં વિકંદની શંળં પંદે
અપેક્ષ્ંં રંખી શકંય નહિ. ઘણાં બંળકેં શંળંમાં જસાં મંનદિક રીસે ભાંગી પડે છે.
અં દાતર્ભમાં નવી વરંએલી તિલ્હીની દરકંરે ત્યાંની શંળંઅેંને ગયં વરદે એક નવેં જ હુકમ
કયર્ેં હસેં. એ હુકમ અનુદંર દપ્ટેમ્બરની ૩૦ દુધીમાં જ બંળકે ચંર વષ્ર્ં પૂરાં કયર્ં હેંય સેને જ શંળંનં
પ્રંથ્ંમિક વિભંગમાં પ્રવેશ અંપવં જણંવ્યુા હસુા. વળી એ હુકમમાં શંળંમાં અપંસં નર્દરી અને
કિન્ડરગંર્ટનનં અનૈંપચંરિક શિક્ષ્ંણને બાધ કરી તેવં દૂચવવંમાં અંવ્યુા હસુા. અં ધેંરણ અંખં તેશમાં
લંગુ કરી શકંય પણ એનેં અમલ ક્યંરે?
એ જ પ્રમંણે હરિયંણંની દરકંરે ૨૫ એપ્રિલ ૧૯૯૪થ્ીં ત્યાંની પ્રંથ્ંમિક શંળંઅેંમાં બંળકેંને
તફસર લઇ જવંનં બેંજમાંથ્ીં મુક્સ કયર્ં છે. હવે ત્યાંની દરકંરી શંળંઅેંમાં બંળકેંને પંઠ્યપુસ્સકેં
અને શિક્ષ્ંણદંધનેંની જરૂરિયંસેં પૂરી પંડવંમાં અંવશે. એથ્ીં હવે ત્યાં બંળકેંને તફસર લઇ જવંનુા
રહેશે નહિ.
અં બાને દરકંરેંનાં નિર્ણય અભિનાતનને પંત્ર્ં છે. ૧૯૬૨માં હુા અગિયંરમાં ધેંરણ (અેંલ્ડ
એદએદદી)માં અભ્યંદ કરસેં હસેં. ત્યંરે દમંજશંસ્ત્રનં શિક્ષ્ંક અંર.એમ. તેદંઇએ અમને એ વિષ્ંયનાં
પુસ્સકેં સ્કૂલમાં નહિ લંવવં ખંદ દૂચનં અંપી હસી. તેદંઇ બધં વિષ્ંયેં ખૂબ ચીવટથ્ીં શીખવસં અને
એમાંથ્ીં મહત્વની નેંાધ લખંવી તેસં. એ તિવદેંમાં એક-બે ધેંરણેં મંટે પંટી (સ્લેટ) અને પેન (મંટીની)
દિવંય કાઇ લઇ જવંનુા રહેસુા નહિ. અંજે અંપણે વિકદિસ અને શિક્ષ્િંસ હેંવંનેં તંવેં કરીએ છીએ ત્યંરે
એથ્ીંય દરળ વ્યવસ્થ્ંં શુા ન ગેંઠવી શકંય.
બંળકને બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ેં શંળંમાં ધકેલી તેવંથ્ીં એ બહુ હેંશિયંર થ્ંઇ જશે નહિ. બંળકેંને
બંલમાતિરેંનં બેંજરૂપ શિક્ષ્ંણથ્ીં મુક્સ કરવાં જોઇએ. એમાં વંલીઅેંનુા પણ હિસ રહેલુા છે. મેંટેરાંઅેંનં
પ્રશ્નેં અને મુક્સિ મંટે દૈં કેંઇ અાંતેંલન કરવં સૈયંર થ્ંંય. પણ નંનાં ભૂલકંઅેંનેં વીર કેંણ થ્ંશે?
૧૬ જુલંઈ ૧૯૯૫નં ‘દમકંલીન’ (મુાબઈ)ની રવિપૂર્સિનં વેરંયટીમાં અં લેખ પ્રદિદ્ધ થ્ંયેં હસેં.
૯
મંસૃભૂમિ પેલેસ્ટંઇન
૧૯૪૮માં ઇઝરંયની રચનં થ્ંઇ ત્યંરે કેટલંક લેંકેંએ પેંસંને પેલેસ્ટીનીઅેં સરીકે અેંળખંવી,
યહૂતીઅેંનં રંજ્ય ઇઝરંયનેં વિરેંધ કયર્ેં હસેં. એ લેંકેંની દંથ્ેં મેંટં ભંગનં અંરબ તેશેંની દહંનુભૂસિ
હસી. સેઅેં ઇઝરંયલનં અસ્સિત્વનેં સ્વીકંર કરવં સૈયંર ન હસં. એટલુા જ નહિ, અંરબેંનં મિત્ર્ં રંજ્યેંએ
પણ પેલેસ્ટંઇનની ચળવળને ટેકેં જાહેર કયર્ેં હસેં.
પેલેસ્ટંઇનની સ્થ્ંંપનં મંટે “પેલેસ્ટંઇન લિબરેશન અેંર્ગેનંઈઝેશન” (પી.એલ.અેં.) નંમની
દાસ્થ્ંં અસ્સિત્વમાં અંવી હસી. ભૂસકંળમાં સેનુા મુખ્ય મથ્ંક ટ્યુનિશમાં અંવેલુા હસુા. પેલેસ્ટંઇન નંમનેં
કેંઇ તેશ નકશં ઉપર ન હેંવં છસાં સેને પ્રસિનિધિત્વ મળ્યુા અને વિશ્વનં મેંટં ભંગનં તેશેંમાં સેની એલચી
કચેરીઅેં ખેંલવંમાં અંવી. ભંરસને પી.એલ.અેં. પ્રત્યે હમતર્તી છે એટલે એનં નેસં યંદર અરંફસ
વષ્ર્ંમાં ઘણીવંર તિલ્હીનં અાંટંફેરં કરસં. સેમ જ ભંરસની ઘણી યુનિવર્દિટીઅેંમાં પેલેસ્ટીની વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
અભ્યંદ કરસં.
પેલેસ્ટીનીઅેંની મેંટી વદસિ જોર્ડનનં પશ્ચિમ કાંઠે, ગંઝંપટ્ટીમાં અને યરેખેં શહેરની અંદપંદ
વદેલી છે. એ દિવંય લેબેનેંન, ટ્યુનિશ અને ઘણં અંરબ તેશેંમાં સેઅેં છૂટંછવંયં વદેલં છે. સેઅેં
જ્યાં કાઇ વસ્યં છે, ત્યાં ઇઝરંયલ દંમે પેંસંની મંસૃભૂમિ મેળવવં લડસ ચલંવી રહ્ય્ંં છે. ઇઝરંયલ
દંમે સેઅેંની અંસાકીસ પ્રવૃત્ત્િં લગભગ નિયિમસ બની ગઇ છે.
ખંડી યુદ્ધમાં જેમ અમેરિકં યુનેંનત્ત્ં ઠરંવથ્ીં કુવૈસને મુક્સ કરંવવં ૨૮ દંથ્ીં તેશેંનં કંફલં
દંથ્ેં યુદ્ધ મેતંનમાં ઉસર્યું, સેમ ઇરંકે પેલેસ્ટંઇનને નંમે પેંસંનં દંથ્ીં અંરબ તેશેંનેં દંથ્ં મેળવવં
પ્રયત્ન કયર્ેં હસેં. એથ્ીં અંરબ તેશેંમાં વિખરંયેલં ૪૫ લંખ જેટલં પેલેસ્ટંઇનીઅેં યુદ્ધનં ઉન્મંતમાં
અંવી ગયં હસં. ‘પેલેસ્ટંઇન’નં નંમે કેંઇ તેશ હયંસ ન હસેં છસાં સેને યુનેંનુા દભ્યપત હાંદલ થ્ંયુા.
એટલુા જ નહિ પણ તુનિયંનં ઘણં તેશેંમાં સેની એલચી કચેરીઅેં ખેંલવંમાં અંવેલી.
એ પેલેસ્ટંઇન તેશ અને સેની પ્રજા દાબાધી રદપ્રત મંહિસી જાણવં મળે છે. ૧૯૧૪ પહેલં
તુનિયંનં નકશંમાં પેલેસ્ટંઇન અંગવુા સ્થ્ંંન ધરંવસેં તેશ હસેં. એટલુા જ નહિ, ઇસિહંદનં સખ્સં પર
પેલેસ્ટંઇને મહત્ત્વની ભૂમિકં ભજવી છે.
એશિયંનં પરશ્ચિમ કાંઠે અંવેલેં એ તેશ, ‘પૂર્વની નજીકનં પ્રતેશ’ સરીકે જાણીસેં હસેં. દિરિયંનં
પહંડી પ્રતેશથ્ીં માંડીને નીચે નેગેબ દુધી અને અરબસ્સંનનં રણથ્ીં માંડીને ભૂમધ્ય દમુદ્રનં કાંઠં દુધી એ
વિસ્સરેલેં હસેં. પેલેસ્ટંઇનની મધ્યમાં યરતન નતી ઉપરથ્ીં ઊસરી, નીચે મૃસ દમુદ્રમાં ભળી જસી.
એ તેશમાં રહેસં લેંકેંેએ કતી એને ‘પેલેસ્ટંઇન’ નંમે અેંળખંવ્યેં ન હસેં. અંશરે ચંર હજાર
વષ્ર્ં ઉપર એ ‘કનંન’ નંમે જાણીસેં હસેં. ત્યંરે ત્યાં વદસી જાસિઅેંમાં યહૂતીઅેં પણ હસં. યહૂતીઅેંનેં
પૂર્વજ ઇબ્રંહીમ મેદેંપેંટેમિયં (અંજનં ઇરંકનં ઉર નગરમાંથ્ીં નીકળીને અહીં કનંનમાં રહેવં અંવ્યેં
હસેં. પ્રભુ યહેંવંનં ફરમંનથ્ીં ઇબ્રંહીમ ત્યાં ગયેં હેંવંથ્ીં યહૂતીઅેં એ તેશને ‘વચનનેં તેશ’ કહીને પણ
દાબેંધસં.
દમય વિસસાં ત્યાં ભંરે તુકંળ પડ્યેં. ત્યંરે યહૂતીઅેં હિજરસ કરી મિદર તેશમાં ચંલ્યં ગયં.
દાજોગેંવદંસ એ દમયે ત્યાંનં પ્રધંનપતે યહૂતી જવંન યૂદફ હસેં. સેનં મૃત્યુ પછી વષ્ંર્ેં બંત મિદરી
લેંકેંએ યહૂતીઅેંને પેંસંનં ગુલંમ કરી લીધં અને સેઅેં પર જુલમ કરવં માંડ્યેં. યહૂતીઅેં પંદે દખસ
મહેનસ મજૂરી કરંવી ત્યંરનં રંજા ફંરૂન રંમદેદે મિદરનં સેંસિંગ પિરંમિડેં અને બીજાા ભવ્ય બાંધકંમેં
કરંવ્યાં હસાં.
ઇ.દ. પૂર્વે ૧૧૮૮માં પલીસ્સી નંમની પ્રજા મધ્યપૂર્વમાં અંયર્ેંનં હુમલંઅેં તરમિયંન લડંઇમાં
મેંખરે રહી હસી. સેઅેં ગ્રીદનં તરિયં કાંઠે ક્રિટ નંમનં ટંપુ પરથ્ીં અંવ્યં હેંવંનુા ઇસિહંદકંરેં કહે છે.
બળતગંડાં, અંખલંથ્ીં ખેંચંસાં નક્કર પૈડંનાં ભંરવંહનેં, રાંધવંનાં દંધનેં, અન્ય રંચરચીલાં દંધનેં
દંથ્ેં પેંસંનાં સ્ત્ર્ીં અને બંળકેં લઇ, સેઅેં પ્રસ્થ્ંંન કરસં હસં.
વહંણવટુ ખેલવંમાં પણ સેઅેં પંવરધં રસં. તરિયંમંર્ગે સેઅેં કનંન અંવ્યંનુા દમજાય છે.
અં પ્રજા મિદર સરફ અંવસાં, ત્યાંનેં રંજા રંમદેદ ત્ર્ીંજો સેઅેંની દંથ્ેં મંસેલ દાંઢની જેમ
ત્ર્ંંટક્યેં હસેં. સેણે સેઅેંનં સ્ત્ર્ીં અને બંળકેંવંળં બળતગંડાં લૂાટી મેંટંભંગનં દૈનિકેંની કત્ત્ંલ કરી
હસી. એ વખસે મિદરીઅેં અને પલીસ્સીઅેં વચ્ચે નૈંકંયુદ્ધ ખેલંયંનુા પણ કહેવંય છે. લડંઇમાં ઘવંયેલાં
સ્ત્ર્ીં પુરૂષ્ં અને બંળકેંને ત્યંરે મિદરમાં દંરવંર અને જીવન જરૂરિયંસની વસ્સુઅેં પૂરી પંડવંમાં અંવી
હસી. એમ પ્રથ્ંમ ‘પ્રિઝનર્દ અેંફ વેંર’ વ્યવસ્થ્ંંની શરૂઅંસ મિદરમાં થ્ંઇ ચૂકી હસી.
ત્યંરે મિદરનુા રંજ્ય કનંન દુધી વિસ્સર્યું હેંવંથ્ીં મિદરે પલીસ્સીઅેંનં વદવંટ અને દારક્ષ્ંણ
આગે કેટલીક છૂટ અંપી હસી. એ વ્યવસ્થ્ંંને અંધંરે સેર વષ્ર્ં બંત પલીસ્સીઅેં કનંનનં ફળદ્રુપ કાંઠે
ઠરીઠંમ થ્ંયં હસં. ત્યાં સેઅેંએ અંશ્ક્લેંન, અંશ્તેંત, એકરેંન, ગંઝં અને ગંથ્ં નંમનં પાંચ નગરેં
વદંવ્યાં હસાં. અં નગરેંને જોડસં ધેંરી મંગર્ેં પણ સેઅેંએ સૈયંર કયર્ં હસં.
બંઇબલમાં અં પ્રજાને ‘તરિયંઇ લેંક’ સરીકે અેંળખવંમાં અંવી છે. સેઅેં મંટીકંમમાં નિપૂણ
હસં. સેઅેંએ સૈયંર કરેલં પ્યંલં અને બરણી સેઅેંની કલંનં ઉત્ત્ંમ નમૂનં હસં. એમનં બનંવેલં ખંદ
ખ્યંલં તંરૂ પીવંનં ઉપયેંગમાં લેવંસં. એ દમયે ધંસુમાં લેવડતેવડ થ્ંસી. કનંનમાં ત્યંરે લેંખાડ ગંળવંનુા
કંરખંનુા નંખવંનેં યશ પલીસ્સીઅેંને ફંળે જાય છે. સેઅેં લેંખાડમાંથ્ીં શસ્ત્ર્ંેં, ઘરનાં ઉપયેંગી દંધનેં,
અેંજારેં અને ઘરેણાં બનંવસં.
ઇ.દ. પૂર્વે ૧૨૭૦માં મુદં નંમનં અંગેવંને લગભગ ૨૫,૦૦,૦૦૦ યહૂતીઅેંને મિદરની
ગુલંમીમાંથ્ીં છેંડંવ્યં. ચંળીદ વષ્ર્ં દિનંઇનં રણમાં રખડસાં વિરમસાં પગપંળં સેઅેં કનંન અંવ્યાં
ત્યંરે સેં સેઅેંની અંખી પેઢી બતલંઇ ગઇ હસી. મુદંને સ્થ્ંંને યહેંશુઅં નંમનેં મંણદ સેઅેંની અંગેવંની
કરસેં હસેં. કનંનમાં અંવી સેમણે જોયુા સેં ત્યાં બીજા લેંકેં વદવંટ કરસં હસં. સેઅેંમાં કનંની, હિત્ત્ીં,
પરીઝી, યબૂદી, હિરવી, અમેંરી, અતેંમી અને પલીસ્સીઅેં હસં. એથ્ીં પેંસંની છંવણી ત્યાં નંખવં
યહૂતીઅેંને સેઅેંની દંથ્ેં લડવંની જરૂર પડી. ચંળીદ વષ્ર્ંની મુદંફરીમાં હેરંન પરેશંન થ્ંયેલં યહૂતીઅેંએ
લડીલડીને ઘણી જાસિઅેંને ત્યાંથ્ીં નદંડી મૂકી.
યહૂતીઅેં કનંનમાં ફરી ઠરીઠંમ થ્ંવં લંગ્યં. સેમની જાસિમાંથ્ીં એક પુરૂષ્ં અંખી જંસિનેં
પયગાબર બનસેં. સે પ્રજાને મંટે પરમેશ્વરનેં પૈગંમ પણ લંવસેં. એને કંરણે ઇબ્રંહીમને મેદેંપેંટેમિયંમાંથ્ીં
અલગ કરીને કનંનમાં વદંવવંને કંરણે યહૂતી પ્રજાને ‘‘પ્રભુની પદાત કરંયેલી પ્રજા’’ સરીકે પણ
અેંળખવંમાં અંવે છે.
કનંનમાં વદવંટ તરમિયંન સેઅેંનં પર વંરાવંર અંદપંદ વદસી પ્રજાઅેંનં હુમલં થ્ંયં
કરસં પણ એ બધંમાં સેઅેં વિજયી નીવડસં, એમ ઇસિહંદ કહી જાય છે. અં યહૂતીપ્રજામાં દેમદન નંમે
એક અંગેવંન થ્ંઇ ગયેં. એ ભંરે શક્સિશંળી હસેં. એનં દમયમાં એને પલીસ્સીઅેં દંથ્ેં વંરાવંર
અથ્ંડંમણ થ્ંઇ હસી. બધી વખસે દેમદન સેઅેંની દંથ્ેં એકલે હંથ્ેં લડી લેસેં. એક વખસ ગધેડંનં
જડબં વડે સેણે હજારેક પલીસ્સીઅેંને ઝૂડી નંખ્યં હસં. એને તલીલં નંમની રૂપકડી પલીસ્સી યુવસી દંથ્ેં
પ્રેમ દાબાધ થ્ંયેં. એટલે અંખરે તલીલંની મતતથ્ીં પલીસ્સીઅેંએ દેમદનને પરંસ્સ કરી તીધેં. અંમ
પલીસ્સીઅેં અને યહૂતીઅેં વચ્ચે ઘષ્ર્ંણ શરૂ થ્ંઇ ગયુા.
પછી યહૂતીપ્રજામાં રંજવ્યવસ્થ્ંં શરૂ થ્ંઇ. સેઅેંનં પ્રથ્ંમ રંજા શંઉલને પલીસ્સીઅેં દંથ્ેં વંરાવંર
લડવુા પડ્યુા. એ અરદંમાં ગેંલિયંથ્ં નંમે એક પલીસ્સી દરતંર યહૂતીઅેં દંમે લડવં બહંર અંવ્યેં. સે
દંસેક ફૂટ ઊાચેં અને પડછાત હસેં કે શંઉલ રંજા પણ સેનંથ્ીં ડરસેં. છેવટે તંઉતનંમનં એક યહૂતી
ગેંવંળિયંએ ગેંલિયંથ્ંને ગેંફણનં પથ્થ્ંરે ખસમ કરી તીધેં અને વખસ જસાં સે યહૂતી પ્રજાનેં રંજા
બન્યેં. એનં પછી એનેં તીકરેં દુલેમંન જેરૂશંલેમની ગંતીએ બેઠેં. એ પેંસંનં જ્ઞ્ંંન અને સ્થ્ંંપત્યકલં
મંટે તુનિયંમાં જાણીસેં છે. એણે જેરૂશંલેમનુા પવિત્ર્ં માતિર બાધંવ્યુા હસુા. દુલેમંનનં દમય પછી એનં
તીકરંઅેં આતરેંઆતર લડસં, યહૂતી રંજ્યનં યહૂતીયં અને દમંરીયં એમ બે ભંગ થ્ંઇ ગયં. એનેં
લંભ લઇ બંબિલેંનનં રંજા નબૂતખંતનેસ્દંરે સેઅેંનં પર ચઢંઇ કરી જેરૂશંલેમનુા માતિર લૂાટ્યુા. સેણે
ઘણં યહૂતીઅેંની કસલ કરી અને કેટલંક બુદ્ધિજીવીઅેંને પેંસંનં તેશમાં લઇ ગયેં.
ઇ.દ. પૂર્વે ૩૩૨માં મહંન દિકાતરે ત્યાં દત્ત્ંં સ્થ્ંંપી. ત્યંરથ્ીં ૧૬૪ વષ્ર્ં દુધી ત્યાં ગ્રીકેંની દત્ત્ંં
રહી. એ વષ્ંર્ેં તરમિયંન યહૂતીઅેંની દાખ્યં ત્યાં ઘટી ગઇ. ગ્રીક વેપંરીઅેં અહીં વેપંર મંટે અંવસં.
સેઅેંએ પલીસ્સીઅેં દંથ્ેં વેપંરી દાબાધ કેળવ્યં અને દૈં પ્રથ્ંમ અં ગ્રીક વેપંરીઅેંએ તેશને વંસચીસમાં
‘પેલેસ્ટંઇન’ સરીકે દાબેંધ્યેં. પછી રેંમની દત્ત્ંં થ્ંસાં સેઅેંએ એ પ્રતેશને તુનિયંનં નકશંમાં પેલેસ્ટંઇન
સરીકે જ અેંળખંવ્યેં. ધીમેધીમે પેલેસ્ટંઇનમાં યહૂતીઅેંની દાખ્યં વધવં લંગી. અગંઉ બંબિલેંનમાં
બાતીવંન રખંયેલં યહૂતીઅેં પણ મુક્સ થ્ંઇ પેંસંનં તેશમાં અંવી વસ્યં. રેંમનેંએ યહૂતીઅેં દંથ્ેં દંરેં
દાબાધ રંખ્યેં. એટલુા જ નહિ પણ હેરેંત નંમનં રંજાએ સેઅેંનુા નષ્ટ થ્ંયેલુા જેરૂશંલેમનુા માતિર ફરી બાંધી
અંપ્યુા. એ અરદંમાં ઇદુ ખ્રિસ્સે પેલેસ્ટંઇનમાં પેંસંનુા દેવંકંર્ય શરૂ કર્યું હસુા. સેમનં દમય પછી યહૂતીઅેંએ
પેંસંનેં તેશ અંઝંત કરવં રેંમની દત્ત્ંં દંમે વંરાવંર બાડ કર્યું.
એથ્ીં ઇ.દ. ૭૦માં રેંમની દેનંએ પેલેસ્ટંઇન પર ચઢંઇ કરી. મેંટં પ્રમંણમાં સેઅેંએ
યહૂતીઅેંની કસલ કરવં માંડી. એથ્ીં કેટલંક યહૂતીઅેં જીવ બચંવવં નંદી છૂટ્યં. મેંટંભંગનં પેલેસ્ટંઇન
છેંડી પરતેશેંમાં ચંલ્યં ગયં. પછી મુદલમંનેં અને ખ્રિસ્સીઅેંએ એ તેશમાં ધર્મયુદ્ધેં ખેલ્યાં. કનંનમાંથ્ીં
યહૂતીયં અને યહૂતીયંમાંથ્ીં પેલેસ્ટંઇન બનેલં તેશમાંથ્ીં યહૂતીઅેં બહંર નંઠં, છસાં બહંરનં તેશેંમાં
પણ સેઅેંની દંમે ભંરે વિરેંધવાટેંળ જાગ્યેં. દરમુખત્યંર હિટલરે દંઈઠ લંખ યહૂતીઅેંને દમુહમાં
ગેદ ચેમ્બરમાં ગાુગળંવી મંયર્ં. પ્રથ્ંમ વિશ્વયુદ્ધમાં પેલેસ્ટંઇન બ્રિટનનં હંથ્ંમાં ગયુા. ઇ.દ. ૧૯૧૭માં
બ્રિટને બહંર પંડેલં ‘બંલ્ફર’ ઢાઢેરંનં અંધંરે યહૂતીઅેંને ફરી પેંસંનં મંતરે વસનમાં વદવંની છૂટ
અપંઇ. ૧૯૪૮નં મે મહિનંની ૧૪મી સંરીખે યુનેં દ્વંરં ‘ઇઝરંયલ’નં નવં રંજ્યની જાહેરંસ થ્ંઇ અને
પેલેસ્ટંઇન શબ્ત તુનિયંનં નકશંમાંથ્ીં નીકળી ગયેં.
એ દંમે પલીસ્સીઅેં એટલે હંલનં પેલેસ્ટંઇનીઅેંએ પેંસંનેં વિરેંધ નેંંધંવ્યેં. અહીં જાણવુા
જરૂરી છે કે પેલેસ્ટંઇનીઅેં અંરબેં નથ્ીં. સેઅેંનં પેલેસ્ટંઇનનં વદવંટ તરમિયંન સેઅેં અંદપંદનં
અંરબેંનં દાપર્કમાં અંવ્યં અને સેથ્ીં સેઅેંએ અંરબેંની દાસ્કૃસિ અને ધર્મ સ્વીકંયર્ેં. એથ્ીં તુનિયંભરનં
અંરબ મુસ્લિમ તેશેંની દહંનુભૂસિ સેઅેંની દંથ્ેં છે. સેઅેંએ ‘પેલેસ્ટંઇન લિબરેશન અેંર્ગેનંઇઝેશન’
(પી.એલ.અેં.) નંમની દાસ્થ્ંં સ્થ્ંંપી છે.
પી.એલ.અેં. ઇઝરંયલ પરનં ત્ર્ંંદવંતી હુમલં મંટે જાણીસી છે. ૭૦નં તંયકંમાં સ્વીટઝરલેંડનં
ઝૂરીચ હવંઇમથ્ંક પર ઇઝરંયલનં એક મુદંફર વિમંનને ઉડંવી તેવં સેઅેંએ બેંંબ ફેંક્યં હસં. પંન
અમેરિકન દાસ્થ્ંંનં વિમંનનુા અપહરણ કરી, સેને નષ્ટ કરી તીધુા હસુા. ઇ.દ. ૧૯૭૨માં જર્મનીમાં અેંલિમ્પિક
રમસેંત્દવ વેળં અગિયંર યહૂતી રમસવીરેંની નિર્મમ હત્યં કરવંમાં અંવી હસી. ૧૯૭૬નં જુલંઇમાં
ફ્રાંદની એક એરબદનેં કબજો લઇ, સેમાંનં દેં યહૂતી ઉસંરૂઅેંને યુગંન્ડંમાં એન્ટેબી હવંઇ મથ્ંકે ઘેરી
બાતી બનંવંયં હસં. ત્યંરે ઇઝરંયલી કમંન્ડેંએ વીજળી વેગે ત્ર્ંંટકી, બધં યહૂતીઅેંને મુક્સ કરી, વિક્રમ
દજ્યર્ેં હસેં.! ૧૯૮૨માં ઇઝરંયલનં એલચી ખંસંનં બે મંણદેંની ફ્રાંદમાં અને બ્રિટનમાં હત્યં કરવંમાં
અંવી હસી.
અં બધુા કરવં પંછળ પેલેસ્ટંઇનીઅેં પેંસંનં વસન મંટે તુનિયંમાં અવંજ ઊઠંવવં મંગે છે.
શરૂઅંસમાં જોર્ડનમાં રહી સેઅેં પેંસંની પ્રવૃત્ત્િંઅેં ચલંવસં હસં. ૧૯૬૭માં છ તિવદનં યુદ્ધમાં ઇઝરંયલે
જોર્ડન પંદેથ્ીં પશ્ચિમ જેરૂશંલેમ જીસી લઇ દાપૂર્ણ શહેર પર પેંસંનેં કબજો જમંવી તીધેં. અં પરંજય
પછી જોર્ડનમાં અાંસરવિગ્રહ થ્ંયેં. સેમાં ત્યાંનં લશ્કરે મેંટંભંગનં પેલેસ્ટંઇનીઅેંને બળપૂર્વક લેબેનેંનમાંથ્ીં
હંકી કંઢ્યં.
ત્યાં પણ સેઅેંની ત્ર્ંંદવંતી પ્રવૃત્ત્િંઅેં ચંલુ રહી. પરિણંમે ૧૯૮૨માં ઇઝરંયલે લેબેનેંન પર
ભંરે અંક્રમણ કર્યું. એથ્ીં પેલેસ્ટંઇની દૈનિકેં નંદીને લેબેનેંનનં પંટનગર બૈરૂસમાં ઘુદી ગયં. ઇઝરંયલે
બૈરૂસને ઘેરેં ઘંલી ત્યાંની વિજળી અને પંણી વ્યવસ્થ્ંં કંપી નાંખી. એટલુા જ નહિ બૈરૂસ પર નૈંકં, હવંઇ
અને જમીન પરથ્ીં ત્ર્િંપાંખીઅેં હુમલેં કયર્ેં. ત્યંરે ત્યાં છૂપંયેલં ૨,૦૦૦ પેલેસ્ટંઇની દૈંનિકેંની હંલસ
કફેંડી બની ગઇ. અંખરે એક શાંસિ યેંજનં મંરફસે ઇઝરંયલને યુદ્ધ વિરંમ કરંવી, ગ્રીદનં વહંણેં
મંરફસે બધં પેલેસ્ટંઇનીઅેંને જુતંજુતં અંરબ તેશેંમાં મેંકલી અંપવંમાં અંવ્યં. રહ્ય્ંંદહ્ય્ંં
પેલેસ્ટંઇનીઅેં પર દિરિયંએ પણ બળ વંપરી હતપંર કરવંમાં ભૂમિકં ભજવી. હજુ પણ થ્ંેંડં શરણંથ્ર્ીંઅેં
લેબેનેંનમાં પડ્યં રહે છે.
ત્યંરે સેઅેંનુા વડુા મથ્ંક ટ્યુનિશમાં અંવેલુા હસુા. ત્યાંથ્ીં પણ સેઅેંએ ઇઝરંયલ પર ત્ર્ંંદવંતી
પ્રવૃત્ત્િંઅેં જારી રંખી. એથ્ીં ઇઝરંયલે અચંનક હવંઇ હુમલેં કરી ટ્યુનિશનુા મુખ્યંલય ઉડંવી તીધુા
હસુા. ૧૯૮૯માં સેઅેંનં એક નેસંને ઇઝરંયલી કમંન્ડેંએ ટ્યુનિશમાં જઇ ઠંર મંયર્ેં હસેં.
અંજે પણ ઇઝરંયલની હકૂમસવંળં પશ્ચિમ કિનંરં, ગંઝંપટ્ટી અને જેરૂદંલેમમાં
પેલેસ્ટંઇનીઅેંની મેંટી દાખ્યં છે. ત્યાંથ્ીં સેઅેં અવંરનવંર ઇઝરંયલનં દૈનિકેં પર હુમલં કરસં રહે
છે. એનુા જીવાસ પ્રદંરણ ઘણીવંર અંપણે ટી.વી. પર નિહંળીએ છીએ. જોકે ઇઝરંયલે પણ સેઅેંનં પર
જુલમ કરવંમાં કાઇ બંકી રંખ્યુા નથ્ીં.
અં બંબસેં જોસાં પેલેસ્ટંઇનીઅેં પ્રથ્ંમથ્ીં જ બહંતૂર અને બળવંખેંર પ્રજા સરીકે જાણીસં
બન્યં છે. અંરબતેશેં ઘણીવંર પેંસંનં સ્વંથ્ર્ં ખંસર સેઅેંનેં ઉપયેંગ કરે છે. કેમ કે જોર્ડન, લેબેનેંન અને
દિરીયં જેવં તેશેંએ સેઅેંને પેંસંની ધરસી પરથ્ીં હત પંર કયર્ં હસં.
અમેરિકં, ઇઝરંયલ અને મિદર વચ્ચે થ્ંએલી ‘કેમ્પ-ડેવીદ’ શાંસિ દમજૂસીને અંધંરે
પેલેસ્ટંઇનીઅેંને ઇઝરંયલનં પશ્ચિમકાંઠે સ્વંયત્ત્ંસં અંપવંની જોગવંઇ છે. પણ માત્ર્ંણં મેજ પર
ઇઝરંયલ પી.એલ.અેં.ની દાસ્થ્ંંને સ્વીકંરવં મંગસુા નથ્ીં. વિશ્વ ફલક પર રશિયં, ભંરસ, ચીન અને
મેંટં ભંગનં અંરબ તેશેંએ પેલેસ્ટંઇનનં પ્રશ્ને વિશ્વ દામેલન બેંલંવવંની અપીલ કરી હસી પણ એ
આગે ઇઝરંયલ નકંરંત્મક વલણ અપનંવી રહ્ય્ુંા છે. ‘‘અમે ઇઝરંયલ દંમે જનમેંત્ત્ંર લડંઇ લડસં
રહીશુા.’’ એમ પી.એલ.અેં.નં નેસં યંદર અરંફસે કહ્ય્ુંા હસુા.
પેલેસ્ટંઇનનેં પ્રશ્ન લટકસી સલવંર જેવેં છે. કેમ કે બધં અંરબ તેશેં ઇઝરંયલનુા અસ્સિત્વ
સ્વીકંરવં સૈયંર નથ્ીં. સેં ઇઝરંયલ પેંસંની ધરસી પર ત્ર્ંંદવંતી પેલેસ્ટંઇન ઊભુા કરવં સૈયંર નથ્ીં,
એથ્ીં અં પ્રશ્નનં નિવંરણ મંટે પેલેસ્ટંઇન અને ઇઝરંયલ બાનેનુા હિસ જળવંઇ એ રીસે નિવેડેં લંવવં
પ્રયત્નેં થ્ંયં. ખંડીયુદ્ધ પછી વિશ્વફલક ઉપર અમેરિકં એક દુપર પંવર સરીકે ઉપદી રહ્ય્ુંા છે. વિશ્વનં
દળગસં પ્રશ્નેં અને કેંઇ પણ જરૂરિયંસ મંટે એનુા માસવ્ય મહત્વનુા થ્ંઇ પડે છે. વળી અંજકંલ વિશ્વ
દાસ્થ્ંં ‘યુનેં’ અને વિશ્વનં ઘણં તેશેં એની યેંજનંને મંન્ય રંખસાં થ્ંયાં છે. ૧૯૯૩નં વષ્ર્ંમાં અમેરિકં
અને યુનેંએ પેલેસ્ટંઇનનં પ્રશ્ન આગે પેંસંનુા ધ્યંન કેન્દ્રિસ કર્યું હસુા. એ મંટે અમેરિકં, રશિયં અને
ફ્રાંદમાં ઇદરંયલ પેલેસ્ટંઇન અને અંરબ તેશનં પ્રસિનિધિઅેંની મુલંકંસેં શક્ય બની હસી. એનં ફળ
સ્વરૂપે સેઅેંએ એક શાંસિ યેંજનં ઘડી કંઢી હસી. સેમાં ઇઝરંયલ અને પી.એલ.અેં. એકબીજાને મંન્યસં
અંપે એ મહત્ત્વનેં મુદ્દેં હસેં. જ્યંરથ્ીં પી.એલ.અેં.એ હિંદક વલણ અપનંવ્યુા ત્યંરથ્ીં ઇઝરંયલે સેની
દંથ્ેં કતી ન બેદવં કે વંટંઘંટેં ન કરવં નિર્ણય કયર્ેં હસેં. એ જ રીસે દંમે પક્ષ્ેં અંરબેંએ પી.એલ.અેં.ને
નંણાં, શસ્ત્ર્ંેં વગેરે પૂરુા પંડીને ઇઝરંયલની વિરૂદ્ધમાં ઉકદંવ્યં હસં. એથ્ીં પી.એલ.અેં. કેંઇ અંસાક
ઊભેં કરે સેં બીજા તિવદે ઇઝરંયલ ‘ઇંટનેં જવંબ પથ્થ્ંર’ થ્ીં અંપસુા. ગયં શિયંળંમાં કેટલંક
યહૂતીઅેંની હત્યંનં દાતર્ભમાં ઇઝરંયલે દેં એક પેલેસ્ટીનીઅેંને વસનમાંથ્ીં હતપંર કરી લેબેનેંનની
પહંડીઅેંમાં સગેડી મૂક્યં હસં. જેમાં એક સરફ ઇરંનનં હીઝબુલ્લં જુથ્ં દ્વંરં ઇઝરંયલ પર રેંકેટમંરેં
થ્ંસેં હસેં સેં દંમેથ્ીં ઇઝરંયલ એમનં ઉપર સેંપમંરેં કરી રહ્ય્ુંા હસુા. એ હુમલંઅેંનં દસસ ભય વચ્ચે
બીસં દાસંસં પેલેસ્ટીનીઅેં ત્યાં પડ્યં રહ્ય્ંં હસં. ધીમે રહીને યુનેં એમની મતતે ગયુા હસુા.
એ અરદંમાં અમેરિકંનં દહયેંગથ્ીં યુનેંએ ઇઝરંયલ અને પી.એલ.અેં. દંથ્ેં શાંસિવંસર્ં
યેંજી હસી. દપ્ટેમ્બર ૧૯૯૩ની માત્ર્ંણંનં અંધંરે
*
ઇઝરંયલ તેશનિકંલ કરેલં પેલેસ્ટીનીઅેંને સ્વીકંરે.
*
ઇઝરંયલ પી.એલ.અેં.ને મંન્યસં અંપે.
*
પી.એલ.અેં. ઇઝરંયલનં અસ્સિત્વનેં સ્વીકંર કરે.
*
એમ પરસ્પર એકબીજાનેં સ્વીકંર કરસાં ઈઝરંયલનં હકુમસવંળં ગંઝં પ્રતેશ અને
યરેખેંદહીસનં પશ્ચિમ કાંઠંનં વિસ્સંરમાં પેલેસ્ટંઇનનુા સ્વંયત્ત્ં રંજ્ય પ્રથ્ંમ ઇઝરંયલનં દારક્ષ્ંણ નીચે
અસ્સિત્વમાં અંવે.
અં શરસેંનેં કટ્ટરપાથ્ીં અંરબ રંજ્યેં ઇરંન, ઇરંક, લિબિયં અને પેલેસ્ટીનીઅેંનં
ઉદ્દંમવંતીઅેંએ વિરેંધ કયર્ેં હસેં.
બીજી બંજુ ઇઝરંયલનં એક વિપક્ષ્ંનં પ્રધંને રંજીનંમાુ ધરી તીધુા હસુા. સેમ જ ધર્મચુસ્સ
યહૂતીઅેંએ તેશમાં અં શાંસીવંસર્ંનં વિરેંધમાં તેખંવેં યેંજ્યં હસં.
છસાં દિરિયં, ઇજિપ્ત, લેબેનેંન, દંઉતી એરેબિયં, મેંરેંકેકેં જેવં રંજ્યેંએ અં યેંજનંને
બહંલી અંપી હસી.
એનં પરિણંમે અમેરિકંએ યુનેંનં નેજા હેઠળ પ્રયેંજેલી શાંસિમાત્ર્ંણં દફળ થ્ંઈ હસી. એ મંટે
ઇઝરંયલનં વડં પ્રધંન યિટઝંક રંબિનની એક યહૂતી મંરફસે જ હત્યં કરવંમાં અંવી હસી. એમ
મંસૃભૂમિની શાંસિ મંટે એમણે પ્રથ્ંમ શહંતસ વહેંરી હસી. જો કે વડંપ્રધંન યિટઝંક રંબિન અને
પી.એલ.અેંનં વડં યંદર અરંફસે પેંસંનં દહી દિક્કં કરી તીધં હસં. હમણાં પેલેસ્ટંઇનને સ્વંયત્ત્ંસં
અંપવંમાં અંવી છે. એથ્ીં સેઅેંનુા અલગ રંજ્ય અસ્સિત્વમં અંવશે અને ‘પેલેસ્ટંઇન’ ફરી પંછુા તુનિયંનં
નકશં પર તેખં તેશે.એથ્ીં પેલેસ્ટીનીઅેં અને યહૂતીઅેં વચ્ચેની અવંરનવંર થ્ંસી હિંદં ઘટી જશે. અને
અંવસાં તિવદેંમાં સેઅેં દંરં પંડેંશી રંજ્યેં સરીકે શાંસિથ્ીં રહેસાં થ્ંશે.
અં દાતર્ભે મંરં લેખેં ‘નવનીસ દમર્પણ’ અને ‘ગુજરંસ દમંચંર’ માં છપંયં હસં.
‘નવનીસ દમર્પણ’ દપ્ટે. ૧૯૮૨ અને
‘ગુજરંસ દમંચંર’ ૧-૩-૧૯૯૧
૧૦
યરુશંલેમ
વિશ્વનુા વિવંતંસ્પત નગર અને પવિત્ર્ં સ્થ્ંળ યરુશંલેમ (જરુદલેમ)નેં પ્રશ્ન જગસમાં અંજે દૈંકેંઇનુા ધ્યંન ખેંચી રહ્ય્ંેં છે.
પશ્ચિમ એશિયંનં તેશેંમાં વ્યૂહંત્મક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનુા સ્થ્ંંન ધરંવસં સેમજ ૪૦૦૦ વષ્ર્ંનેં લાંબેં ઇસિહંદ રજૂ કરસં એક પુરંસન શહેરનં
ભૂસકંળ અને વર્સમંનકંળ વિશે અં લેખ રદપ્રત મંહિસી પૂરી પંડે છે.
યરુશંલેમ શહેર વિશ્વફલક પર વિવંતંસ્પત રહ્ય્ુંા છે. યહૂતીઅેં, મુદલમંનેં અને ખ્રિસ્સીઅેં
યરુશંલેમમાં રદ લેસં અંવ્યં છે.
ઇ.દ. પૂર્વે ૪૦૦૦માં યહૂતીઅેંનેં પિસૃ ઇબ્રંહીમ ઉર પ્રતેશ (મેદેંપેંટેમિયં)માંથ્ીં દૈં પ્રથ્ંમ
ત્યાં રહેવં ગયેં હસેં. સે પેંસંનં એકનં એક પુત્ર્ં ઇદંકને અર્પણ કરવં મેંરિયં પહંડ પર લઇ ગયેં હસેં.
એ જ સ્થ્ંળે પંછળથ્ીં યહૂતીઅેંનં રંજા દુલેમંને યરુશંલેમનુા પવિત્ર્ં માતિર બાંધ્યુા હસુા. વળી ઘણં લાંબં
દમય દુધી એ યહૂતીઅેંની રંજધંનીનુા મથ્ંક રહ્ય્ુંા હસુા.
એ જ શહેર ખ્રિસ્સીઅેંનુા પણ સીથ્ર્ંધંમ છે, કેમ કે ઇદુ ખ્રિસ્સની એ મંસૃ ભૂમિ હસી.
ઇ.દ. ૬૩૭ થ્ીં ૧૦૩૨ દુધી ત્યાં અંરબ મુસ્લિમેંની દત્ત્ંં હસી. ત્યંરે યરુશંલેમનં માતિરની
જગંએ ‘ડેંમ અેંફ ધ રેંક’ નંમની મસ્જિત ઊભી કરવંમાં અંવી. વળી ખ્રિસ્સી ધર્મપુસ્સક ‘બંઇબલ’
અને મુદલમંનેંનં ધર્મગ્રાથ્ં ‘કુરંને શરીફ’માંની ઘણી બધી વંસેં યહૂતી ઇસિહંદને મળસી અંવે છે; મંટે
યેરુશંલેમએ ત્ર્ંણે ય ધમર્ેંનુા પવિત્ર્ં ધંમ બની રહ્ય્ુંા છે. એને અાંસરરંષ્ટ્રીય ધંર્મિક શહેર સરીકે જારી રંખવં
પ્રયત્નેં થ્ંયં છે પણ સેનુા કાઇ પરિણંમ અંવ્યુા નથ્ીં, બલ્કે એને મંટે યુદ્ધેં અને ધર્મયુદ્ધેં ખેલંસાં રહ્ય્ંાં છે.
ગયં વષ્ર્ેં જુલંઇ ૧૯૮૦માં ઇદરંયલની નેદેટ (દાદતે) પૂર્વ અને પશ્ચિમ યરુશંલેમને પેંસંની
અવિભંજિસ, અખાડિસ, હામેશાંની રંજધંની સરીકે જાહેર કરસેં ઠરંવ પદંર કયર્ેં હસેં. એ દંથ્ેં જ
અંરબ મુસ્લિમ રંજ્યેંમાં એનં ઘેરં પ્રત્યંઘંસ પડ્યં હસં.
દંઉતી અરબસ્સંનનં પ્રિન્દ ફહંતે ઇદરંયલ દંમે જેહંત (ધર્મયુદ્ધ) જગંવવં અપીલ કરી
હસી. ત્યંરે લિબિયંમાં મળેલં કટ્ટરપાથ્ીં મુસ્લિમ નેસંઅેંએ યરુશંલેમને મુક્સ કરવં અને ઇદરંયલને
તુનિયંનં નકશં પરથ્ીં મિટંવી તેવં ગુફસેગુ કરી હસી. એનં અનુદાધંનમાં ઇદરંયલને યુનેંનં દભ્યપતેથ્ીં
હકંલી કંઢવં કંર્યવંહી ચંલી હસી. જાન્યુઅંરી ૧૯૮૧માં દંઉતી અરબસ્સંનમાં મળેલી મુસ્લિમ
નેસંઅેંની શિખર પરિષ્ંતે યરુશંલેમ દાબાધી પેંસંનેં અવંજ ઊઠંવ્યેં હસેં. સેઅેંનં ઠરંવ મુજબ ૩,૦૦૦
કરેંડ ડૅંલરનુા મેંટુા ફાડ ઊભુ કરવંમાં અંવશે. એ ફાડ યરુશંલેમને મુક્સ કરવં જાગનંરી જેહંત પંછળ
ખર્ચવંમાં અંવશે. જો કે એનં પ્રત્યંઘંસ રૂપે ઇદરંયલમાં કેંઈ પ્રક્રિયં થ્ંઇ નથ્ીં. અંશરે ૩૭૦૦ વષ્ર્ં
પહેલાં ઇદરંયલનેં દુવર્ણયુગ હસેં. ત્યંરે યરુશંલેમની ભંરે જાહેંજલંલી હસી. ત્યાં દુલેમંન નંમે યહૂતી
રંજા રંજ કરસેં હસેં. એનં બુદ્ધિ ચંસુર્ય મંટે એ તુનિયંમાં જાણીસેં હસેં. એનં દમયમાં ઇદરંયલનાં
વહંણેં ભંરસનં તરિયંકાંઠે લંગરંસાં, એવાં ઐસિહંદિક લખંણેં મળી અંવે છે.
એ દુલેમંન રંજાએ યરુશંલેમમાં યહૂતીઅેંનુા મહંભવ્ય માતિર બાધંવ્યુા હસુા. માતિરનં બાંધકંમમાં
અંશરે ૩,૭૫૦ ટન દેંનુા અને ૩૭,૫૦૦ ટન ચાંતી વપરંઇ હસી. માતિરની તીવંલેં અને છસને ચેંખ્ખં
દેંનંથ્ીં મઢી તેવંમાં અંવી હસી. એને બાંધવં ૧,૮૦,૦૦૦ મજુરેં રેંકવંમાં અંવ્યં હસં. છસાં માતિરનુા
બાંધકંમ દાપૂર્ણ થ્ંસાં દંસ વષ્ર્ં લંગ્યાં હસાં. પુરંસત્ત્વવિદ્યંવંળં અં માતિર પંછળ અંશરે ૮,૦૦,૦૦૦
કરેંડ રૂપિયં ખર્ચ થ્ંયંનુા આતંજે છે. એ દમયે દંચે જ એ તુનિયંની અજાયબી હસી. ઇ.દ.પૂર્વે ૫૮૭માં
બંબિલેંનનેં રંજા નબૂખંતનેસ્દંરઅ માતિરને લૂાટી ગયેં અને દંથ્ેં કેટલંક બુદ્ધિજીવી યહૂતીઅેંને બાતી
બનંવી પેંસંનં તેશમાં લઇ ગયેં. ઇ.દ. પૂર્વે ૫૩૬માં બંબિલેંનનમાં પર્શિયંની દત્ત્ંં થ્ંસાં, યહૂતીઅેંને
પેંસંનં વસન પંછં ફરવંની છૂટ મળી ત્યંરે પેલં જૂનં ખાડિયેર માતિરનં સ્થ્ંંને, ઝરુબંબેલ નંમનં યહૂતી
અંગેવંને ૫૧૫માં બીજુા માતિર બાંધ્યુા. ધીમેધીમે યરુશંલેમમાં યહૂતીઅેંની દાખ્યં વધવં લંગી. એ દમયે
માતિરનં નિભંવ અથ્ર્ેં દૈં પ્રથ્ંમ યહૂતી પ્રજા પર કર નંખવંમાં અંવ્યેં. ૨૩૨માં યરુશંલેમ એલેકઝાંડર
ગ્રેટની દત્ત્ંં નીચે અંવ્યુા. અને ત્યંર બંત ઇજિપ્તનં રંજાની ત્યાં દત્ત્ંં થ્ંઇ. ઇ.દ. પૂર્વે ૧૭૫માં આત્યેંખદ
નંમનેં ગ્રીક રંજા ત્યાં દત્ત્ંં સ્થ્ંંને હસેં. સેણે યહૂતી લેંકેં પર ભંરે જુલમ ગુજાયર્ેં. સેંઅેંનુા માતિર ભ્રષ્ટ કર્યું
અને પેંસંનં તેશનં રીસરિવંજો સેઅેંનં પર લંદ્યં. એનં જુલમથ્ીં ત્ર્ંંદેલં યહૂતીઅેંએ બળવેં પેંકંયર્ેં
અને દત્ત્ંં પેંસંનં હંથ્ંમાં લઇ લીધી. છેલ્લે ઇ.દ. પૂર્વે ૬૩માં ત્યાં રેંમે દત્ત્ંં ધંરણ કરી. ઇ.દ. પૂર્વે
૧૯માં રેંમી બંતશંહ હેરેંતે યહૂતીઅેંને ખુશ કરવં ફરી યરુશંલેમમાં ભવ્ય માતિર બાંધ્યુા. એનુા અંબેહૂબ
વર્ણન પહેલી દતીનં ઇસિહંદકંર જોદફદે અં પ્રમંણે કર્યું છેઃ
‘‘યરુશંલેમમાં મેંરિયંનં પહંડ પર ફરી બાધંયેલં હેરેંતનં માતિરની રેંમનં ઇસિહંદમાં તુનિયંનં
દવર્ેંત્ત્ંમ બાંધકંમ સરીકે ગણનં થ્ંઇ છે. વીદમી દતીનં કેંઇ પણ બાંધકંમની સેની દંથ્ેં સુલનં થ્ંઇ શકે
સેમ નથ્ીં. સેનુા બાંધકંમ પૂરુા થ્ંસાં લગભગ ૭૦થ્ીં વધંરે વષ્ર્ં લગ્યાં હસાં. એ વિશંળ પથ્થ્ંરેં પર બાધંયુા
હસુા. એની તીવંલેં એક મંઇલ લાંબી, બદેં ફૂટ ઊાચી અને ઘણી જગંએ અઢંર ફૂટ પહેંળી હસી. એક જ
પથ્થ્ંરમાંથ્ીં ઘડંયેલં; એવં ત્યાં હજારેં થ્ંાંભલં હસં. અને એ બધં દેંનંથ્ીં મઢેલં હસં,’’ (એન્ટિક્વિટિઝ
અૅંફ ધ જ્યુઝ ૧૫, ૧૧, ૦)
પરતેશી દત્ત્ંંમાંથ્ીં મુક્સ થ્ંવં યહૂતીઅેં વંરાવંર બળવેં કરસં હસં. એટલે યરુશંલેમનેં દાપૂર્ણ
કબજો મેળવવં ઇ.દ. ૭૦માં રેંમી દૈન્યે યરુશંલેમને ઘેરેં ઘંલ્યેં. શહેરની સેંસિંગ તિવંલેં ભેતી આતર
જવુા મુશ્કેલ હસુા એટલે લગંસંર પાંચ મહિનં દુધી રેંમીઅેંએ યરુશંલેમનેં ઘેરેં મજબૂસ પકડી રંખ્યેં.
અને પાંચ મહિનં બંત લશ્કરે શહેરમાં પ્રવેશ કયર્ેં. ત્યંરે સેં કેટલંય યહૂતીઅેં ભૂખ અને રેંગથ્ીં મરી
ગયં હસં. બંકી બચેલંઅેં ઉપર રેંમી દૈનિકેંએ સલવંર ચલંવી. યરુશંલેમનં માતિરમાં અને શેરીઅેંમાં
મુડતંનં ઢગ ખડકંઇ ગયં. માતિરમાં જીવ બચંવવં ભરંઇ ગયેલંઅેંની કસલ થ્ંસાં ત્યાં લેંહીની નતીઅેં
વહેવં લંગી. તરરેંજ ૪૦૦૦ જેટલાં શબેંનેં શહેરમાંથ્ીં નિકંલ કરવંમાં અંવસેં. ત્યંરે યરુશંલેમ અને
એની અંદપંદનં પ્રતેશમાં બચી ગયેલં યહૂતીઅેં જીવ બચંવવં પરતેશેંમાં નંદી છૂટ્યં. વષ્ંર્ેંથ્ીં મંતરે
વસનમાં રહેસં યહૂતીઅેં તેશ છેંડી પૃથ્વીનં તેશેંમં ાજ્યાં શક્ય બન્યુા ત્યાં બધે જ વેરવિખેર થ્ંઇ ગયં. એમ
યરુશંલેમ શહેર અને ત્યાંનં માતિરની રેંમીઅેંએ ભંરે પંયમંલી કરી મૂકી.
‘‘જ્યાં શહેર, બંગબગીચં અને રમણીય સ્થ્ંળેં હસાં ત્યાં ઠૂાઠાં અને બધુા વેરંન બની ગયુા. તેશી
કે પરતેશી મંણદ, જેણે અગંઉ યરુશંલેમ અને યહૂતીઅેંનુા રંજ્ય જોયુા હેંય, સે એની તુર્તશં જોઇ મંની ન
શકે; એવી એની હંલસ કરી તેવંમાં અંવી.’’ એમ જોદફદ લખે છે.
લાંબં ગંળં બંત ૩૨૪માં કેંન્સ્ટાટંઇન ત્યાંનેં રંજા થ્ંયેં. એનં દમયમાં ઠેરઠેર એણે ખ્રિસ્સી
ચર્ચ બાંધ્યાં. તુનિયંભરનં ખ્રિસ્સીઅેં મંટે યરુશંલેમ ખુલ્લુા મુકંસાં ખ્રિસ્સીઅેંને યરુશંલેમની યંત્ર્ંં કરવંની
સક પ્રંપ્ત થ્ંઇ. ઇ.દ. ૬૭૩માં યરુશંલેમ અંરબેંનં હંથ્ંમાં ગયુા. એમની દત્ત્ંં તરમિયંન ૬૯૧માં યહૂતી
માતિરને સ્થ્ંંને ‘ડેંમ અૅંફ ધ રેંક’ નંમની મસ્જિત બાધંવી. મસ્જિત જે મુખ્ય પથ્થ્ંર ઉપર બાધંવી છે, ત્યાં
મહામત પયગાબરે રંસની મુદંફરી તરમિયંન પેંસંનં પગ મૂક્યં હસં. એવુા મુસ્લિમેં મંને છે.
યરુશંલેમ મંટે યહૂતી અને મુદલમંનેંનની ખેંચંખેંચ વચ્ચે ઇ.દ. ૧૦૯૯માં ખ્રિસ્સી ધર્મયુદ્ધ
વીરેંએ સેનેં કબજો લીધેં. એથ્ીં યરુશંલેમ અને એની અંદપંદનં પ્રતેશમાં ખ્રિસ્સી રીસરિવંજો અને
દાસ્કૃસિનુા માડંણ થ્ંયુા. ઇદુ ખ્રિસ્સનાં યંતગંર સ્થ્ંળેંએ ખ્રિસ્સી ચર્ચ ઊભાં કરવંમાં અંવ્યાં. ત્યંરે યહૂતી
અને મુદલમંનેંને શહેરથ્ીં તૂર રંખવંમાં અંવ્યાં હસં, છસાં સેઅેંને વેપંરધાધં અથ્ર્ેં શહેરમાં પગ પેદંરેં
કયર્ેં હસેં.
૧૧૮૭માં ફરી મુસ્લિમેંએ યરુશંલેમ જીસી લીધુા અને ૧૨૨૯ દુધી ત્યાં પેંસંની દત્ત્ંં ટકંવી
રંખી. ૧૨૨૯થ્ીં ૧૨૪૪ દુધી ખ્રિસ્સી અને મુદલમંનેંએ શહેરને બે ભંગમાં વહેંચી નંખ્યુા. ૧૨૫૦માં
મંમલુકેંએ યરુશંલેમ જીસીલીધુા. સેઅેંએ યહૂતીઅેં પર ત્ર્ંંદ ગુજારવં માંડ્યેં. એ અરદંમાં ત્યાં અૈંદ્યેંગિક
વદંહસેંની સ્થ્ંંપનં થ્ંઇ અને સેમાં ત્યાં દંબુ સથ્ંં અેંલીવઅેંઇલનુા ઉત્પંતન શરૂ થ્ંયુા. ૧૫૧૭માં ફરી
દત્ત્ંં પલટંઇ અને સુકર્ેંએ ત્યાં દત્ત્ંં ધંરણ કરી. સેઅેંએ લગભગ ૪૦૦ વષ્ર્ં દુધી ત્યાં રંજ કર્યું.
સેમની દત્ત્ંં તરમિયંન શહેરમાં નવાં બાંધકંમેં થ્ંયાં. સેઅેંનં દમયમાં દુલસંન દુલેમંને બાંધેલી
તીવંલ અંજે પણ મેંજુત છે. ઘણી લાંબી રંજદત્ત્ંં ભેંગવ્યં છસાં સુકર્ેં ત્યાંનં જાહેર જીવનમાં કેંઇ ખંદ
પરિવર્સન લંવી શક્યં નહી.
ધીમે ધીમે યરુશંલેમ પર વિતેશીઅેંની અાંખ માડંઇ. ઇ.દ. ૧૮૩૮માં બ્રિટને દૈં પ્રથ્ંમ ત્યાં
પેંસંનેં તૂસંવંદ ખેંલ્યેં. ૧૮૬૮માં દુએઝ નહેરનેં ઉત્ઘંટન વિધિ કરનંર અૅંસ્ટ્રિયંનં રંજા જોદેફે
યરુશંલેમની મુલંકંસ લીધી હસી. ૧૯૧૭માં આગ્રેજોએ શહેરને સુકર્ેંનં હંથ્ંમાંથ્ીં મુક્સ કર્યું અને
‘બંલ્ફઢાઢેરં’ની જાહેરંસ કરી. એ કરંરને અંધંરે યહૂતીઅેંને પેંસંનુા મંતરે વસન ‘ઇદરંયલ’ પંછુા
મળ્યુા. ત્યંરે તુનિયંભરનં તેશેંમાં વેરવિખેર થ્ંઇ પડેલં યહૂતીઅેં પેંસંનં તેશમાં ઊસરી અંવ્યં. અંખરે
સં. ૧૪-૫-૧૯૪૮નં રેંજ ઇદરંયલનં સ્વસાત્ર્ં રંજ્યની યુનેંએ જાહેરંસ કરી અને ત્યાંથ્ીં બ્રિટનની
દત્ત્ંંનેં આસ અંવ્યેં.
એ દંથ્ેં જ પવિત્ર્ં નગર યરુશંલેમ બે ભંગમાં વહેાચંઇ ગયુા. શહેરનેં પશ્ચિમ ભંગ યહૂતીઅેંનં
હંથ્ંમાં અંવ્યેં, જયંરે ડેંમ અૅંફ ધ રેંકની મસ્જિતવંળેં પૂર્વ ભંગ જોર્ડનનં રંજા હુદેનનં હંથ્ંમાં ગયેં.
એ જ પૂર્વ ભંગમાં યહૂતીઅેંનં પવિત્ર્ં માતિરની એક રહીદહી તીવંલ અંવેલી છે, જેને સેઅેં રૂતનની
તિવંલ સરીકે અેંળખે છે. ૧૯૬૭માં ઇઝરંયલ અને અંરબ રંજ્યેં વચ્ચે છ તિવદનુા ટૂાકુા પણ જબરતસ્સ
યુદ્ધ ખેલંયુા. સેમાં ઇદરંયલે યરુશંલેમનેં પૂર્વભંગ જોર્ડન પંદેથ્ીં જીસી લઇ પેંસંનં પશ્ચિમ યરુશંલેમ
દંથ્ેં મેળવી તીધેં. અંજે પશ્ચિમ યરુશંલેમમાં બે લંખ યહૂતીઅેં વદે છે, જ્યંરે અંરબેંની દાખ્યં મંત્ર્ં
૪૦૦ જેટલી છે. સેમજ પૂર્વ ભંગ જ્યાં ડેંમઅેંફ ધ રેંક અંવેલુા છે ત્યાં મુસ્લિમેંની દાખ્યં તેંઢ લંખની છે,
જ્યંરે યહૂતીઅેં ૮૦,૦૦૦ જેટલં છે. એથ્ીં ઇદરંયલી દરકંર ત્યાં નવાં દાસ્થ્ંંનેં બાંધી પેંસંનં લેંકેંને
વદંવવં લંગી છે.
એટલે અંવસાં થ્ંેંડાં વષ્ંર્ેંમાં પૂર્વ યરુશંલેમમાં પણ યહૂતીઅેંની વદસિ વધી જવં દાભવ છે.
જોકે હવે પૂર્વ પશ્ચિમનેં કેંઇ દવંલ રહેસેં નથ્ીં. કેમ કે અંજે સેંે દાપૂર્ણ યરુશંલેમ ઇદરંયલનં વહીવટ
નીચે છે અને સેને ઇદરંયલની અખાડિસ અને કંયમી રંજધંની જાહેર કરી તેવંઇ છે.
સેથ્ીં મધ્ય પૂર્વની શાંસિ વધુ જોખમંઇ છે. એને લીધે અંરબ મુસ્લિમ રંજ્યેં છાછેડંયાં છે.
સેઅેંને યરુશંલેમ મંટે જેહંત જગંવવંની અને ઇદરંયલનં શુભચિંસક તેશેં દંથ્ેં પણ પ્રસિબાધક વલણ
અપનંવવંની ઘેંષ્ંણં કરી તીધી છે. એથ્ીં ઇદરંયલમાં અંવેલં વિતેશી તૂસંવંદેં યરુશંલેમ ખદેડવં
બહુ અેંછં તેશેં દામસ થ્ંયં છે. બીજી બંજુ દિરીયંનુા લશ્કર લેબેનેંનમાં પડંવ નંખી બેઠુ છે. વળી
લેબેનેંન દરહત પરનં અંરબ પેલેસ્ટંઇ ગેરિલંઅેં વંરાવંર કનડગસ કરસં રહે છે. પી.એલ.અેં. અને
લિબિયં જેવં કટ્ટરપાથ્ીં અંરબેં લડંઇ મંટે ઉશ્કેરણી કરી રહ્ય્ંં છે.
વચ્ચે ઇરંક અને ઇરંનનુા યુદ્ધ જાગસાં મંમલેં ફેરવંઇ ગયેં હસેં. અંજે પણ એ લડંઇ ચંલુ છે.
બીજી બંજુ અફઘંનિસ્સંનમાં રશિયંએ પેંસંની પકડ જમંવી છે. એને નિર્મૂળ કરવં કેટલંક મુસ્લિમ
તેશેં રદ લઇ રહ્ય્ંં છે. એમાંથ્ીં મુક્સ થ્ંઇ, સેઅેં જે તિવદે યરુશંલેમને પેંસંનુ લક્ષ્ય બનંવશે, ત્યંરે દંચી
જેહંતનાં માડંણ થ્ંશે. અને એ તિવદ વિશ્વશાંસિ મંટે જોખમરૂપ થ્ંઈ પડે સેં નવંઇ નહિ!
યરુશંલેમ વિશ્વનુા વિવંતંસ્પત શહેર રહ્ય્ુંા છે. પેલેલેસ્ટીનીઅેં એને પેંસંનં તેશની રંજધંની બનંવવં મંગણી કરી રહ્ય્ંં છે પણ
ઇઝરંયલ કેંઇ પણ કિંમસે એને પેંસંનં હંથ્ંમાં રંખવં માંગે છે.
‘નવનીસ દમર્પણ’ : એપ્રિલ ૧૯૮૧
૧૧
લંલ ક્રાંસિ
લંલરાગ બલિતંન તશર્ંવે છે. અને દંથ્ેં ભય ઉપજાવે છે, એટલે એ ઘણંનેં અણમંનીસેં
રાગ છે. ત્યંરે લંલ રાગનં ચંહકેં પણ તુનિયંમાં અેંછં નથ્ીં! વિશ્વવ્યંપી દંમ્યવંતને એને પેંસંનેં
કરી લીધેં છે. દંમ્યવંતી ધ્વજ લંલ રાગે રાગંયેલેં છે. એનં ટેકેતંરેં લંલદૈનિકેં અને લંલદેનં
પેંસંનં મંટે ગર્વ અનુભવે છે. ઘણં તેશેં અને બુદ્ધિજીવીઅેં એની સરફતંરી કરે છે. ત્યંરે કેટલંક
લેંકેં જેમ લંલ રાગથ્ીં સેમ દંમ્યવંતથ્ીં ભય પંમે છે. ખંદ કરીને ધંર્મિક લેંકેં દંમ્યવંતને બહુ
અનુમેંતન અંપસં નથ્ીં. સેમ છસાં ખ્રિસ્સી, મુદલમંન અને બૈંદ્ધ ધર્મની બહુમસીવંળં ઘણં તેશેંે
દંમ્યવંતની અદર નીચે તબંઈ ગયં છે.
૮૫ ટકં ખ્રિસ્સી વદસિ ધરંવસં ફ્રંન્દમાં દંમ્યવંત દબળ થ્ંસેં જાય છે. ઈટંલીનં ૯૪
ટકં ખ્રિસ્સીઅેં દંમ્યવંતની શેહમાં સણંસં જાય છે. બૈંદ્ધ ધર્મવંળં જાપંનમાં લંલદેનંએ સરખંટ
મચંવ્યેં છે. ૯૯ ટકં ખ્રિસ્સી વદસિ ધરંવસુા સ્પેન દંમ્યવંત સરફ કૂણી લંગણી ધરંવસુા થ્ંયુા છે.
ખ્રિસ્સી બહુમસીવંળુ પેંર્ટુગલ દંમ્યવંતની પકડમાં અંવી ગયુા છે. બમર્ંનં બૈંદ્ધધર્મીઅેંએ દંમ્યવંતને
અંવકંયર્ેં છે. બૈંદ્ધ બહુમસીવંળં થ્ંંઈલેંડનં દંમ્યવંતીઅેંને વિયેટનંમ કુમક પહેંાચંડે છે. બૈંદ્ધ ગુરુ
તલંઈ લંમંનુા સિબેટ દંમ્યવંતી ચીને પચંવી પંડ્યુા છે. બૈંદ્ધ અને ખ્રિસ્સી વદસિવંળં વિયેટનંમમાં
ક્યંરનીય દંમ્યવંતી દત્ત્ંં ઠેંકંઈ ગઈ છે. ઈથ્િંયેંપિયંમાં વષ્ંર્ેં-પુરંણી ખ્રિસ્સી
દમંજ-દાસ્કૃસિને ફગંવી, રશિયં-સરફી દંમ્યવંત વિજય નીવડ્યેં છે. અને છેલ્લે છેલ્લે પ્રમુખ
તંઉતનં મુસ્લિમ અફઘંનિસ્સંનમાં ખૂનંમરકી વડે દંમ્યવંતે દત્ત્ંં જમંવી છે. અં બધં પંછળ શુા
રહસ્ય છે? જ્યાં દંમ્યવંત દત્ત્ંં પર છે; ત્યાં ધર્મી લેંકેં, શૂા પૂરસુા સ્વંસાત્ર્ય ભેંગવે છે? એ દાબાધી
કેટલંક તેશેંની પરિસ્થ્િંસિ જોઈએ :
ઈટંલીમાં ૧૯૭૬ની ચૂાટણીઅેં પછી દંમ્યવંતી પક્ષ્ં, ત્યાંની ‘ક્રિશ્ચિયન ડેમેં-ક્રેટિક પંર્ટી’ ની
લગભગ દમંન ઊસયર્ેં. સેમણે પેંસંનં પક્ષ્ંને અમુક દત્ત્ંં અંપવં મંગણી કરી, અને એ
મંગણીઅેંનં અનુદાધંનમાં તંરુણ હિંદંનેં મંર્ગ લીધેં. એ દંમે દરકંરે કડક વલણ અપનંવ્યુા.
હિંદંખેંરેંની ધરપકડ થ્ંઈ.એવં ૧૩ હિંદંખેંરેંને છેંડંવવં,દંમ્યવંતીઅેંએ ૧૬ મંર્ચ ૧૯૭૮ નં
રેંજ મંજી વડં પ્રધંન અંલ્ડેં મેંરેંનુા અપહરણ કરી, સેમનં પાંચ આગરક્ષ્ંકેંને ઠંર મંયર્ં. શ્રી
મેંરેંનં જીવનં બતલંમાં સેમણે પેંસંનં દંગરીસેંની મુક્સિ મંટે દરકંર પર તબંણ કર્યું. દરકંર
સટસ્થ્ં રહી અને શ્રી મેંરેંને તેશ મંટે શહીતી વહેંરવી પડી. મે ૧૯૭૮ની શરૂઅંસમાં સેમનેં મૃસતેહ
એક મેંટરકંરમાંથ્ીં મળી અંવ્યેં. અંવી રક્સભીની લેંહિયંળ ક્રંસિ દંમે ઈટંલી જાગ ખેલી રહ્ય્ુંા છે.
ઈટંલી માં ખ્રિસ્સી બહુમસીવંળં ‘ક્રિશ્ચિયન ડેમેંક્રેટિક પક્ષ્ં’ની દરકંર દત્ત્ંં પર છે. એની
વિતેશનીસિ અમેરિકં સરફ કૂણી લંગણી ધરંવે છે. એથ્ીં વિરેંધી મસ ધરંવસેં દંમ્યવંતી પક્ષ્ં ત્યાં
મજબૂસ થ્ંસેં જાય છે; અને સેની વિતેશનીસિ રશિયં સરફી છે!
એવુા જ ચિત્ર્ં ફ્રાંદનુા છે. ૧૯૭૮ની ચૂાટણીઅેંમાં ત્યાં ખ્રિસ્સી બહુમસીવંળેં પ્રમુખ
ગિસ્કંરતેસ્સેાનેં પક્ષ્ં દંમ્યવંતી પક્ષ્ં દંમે વિજયી નિવડ્યેં છે. અગંઉનં વષ્ંર્ેંમાં દરકંર રચવં શ્રી
તેસ્સોને દંમ્યવંતીઅેંનેં દંથ્ં લેવેં પડ્યેં હસેં. દંમ્યવંતીઅેં પ્રત્યે શ્રી તેસ્સેંનં ઉતંર વલણને લીધે ત્યાં
હિાદં જાગી નથ્ીં પણ ત્યાંનેં દંમ્યવંતી પક્ષ્ં પગભર બનસેં જાય છે. અને જો ફ્રંન્દ દંમ્યવંતનં
ખપ્પરમાં હેંમંઈ ગયુા સેં, પાંચ મહંદત્ત્ંંઅેં (અમેરિકં, રશિયં, બ્રિટન ફ્રંન્દ અમે ચીન)માં
અંપેંઅંપ દંમ્યવંતી બહુમસી અંવી જાય. સેમ જ યુનેં જેવી વિશ્વ-દાસ્થ્ંંમાં દંમ્યવંતી દવર્ેંપરીસં
સ્પષ્ટ થ્ંઈ જાય. પછી દંમ્યવંતનં નેજા હેઠળ તુનિયંમાં શુા શુા થ્ંઈ શકે, એની કલ્પનં જ કરવી રહી!
કેટલં સ્વસાત્ર્ં તેશેંે પેંસંનુા અસ્સિત્વ ટકંવી રંખી શકે?
એ જ રીસે છેલ્લાં તદ વષ્ર્ંથ્ીં અાંસરિક ક્રાંસિનેં ભેંગ બનેલુા ઈથ્િંયેંપિયં, હવે
દંમ્યવંતીઅેંનુા દંગરીસ બની બેઠુા છે. દંમ્યવંતી ક્રાંસિકંરીઅેંએ ત્યાંનં રંજા હેલ દેલંદીની નિર્તય
હત્યં કરી, પ્રજામાં ભય ફેલંવ્યેં હસેં. ચંલુ વષ્ર્ેં ઈથ્િંયેંપિયંને પડેંશી રંજ્ય દેંમંલિયં દંથ્ેં યુદ્ધે
ચઢવુા પડ્યુા; ત્યાં દુધી તેશની કૂણી લંગણી અમેરિકં સરફી હસી. યુદ્ધ જાહેર થ્ંસાં, ત્યાં એકંએક
દત્ત્ંં પલટેં અંવ્યેં. દંમ્યવંતીઅેં તેશનેં કબજો કરી બેઠં. રશિયંએ ત્યાં યુદ્ધનેં તેંરીદાચંર કરવં
માંડ્યેં અને ત્યાંથ્ીં અમેરિકી વિતેશ-નીસિને જાકંરેં મળ્યેં. ઈથ્િંયેંપિયંમાં દંમ્યવંત અંવવં મંટે
ત્યાંની પ્રંચીન ધર્મચુસ્સ નીસિને જવંબતંર ગણવંમાં અંવે છે; અને હવે રહીરહીને ત્યાંનં ધર્મવીરેં
દંમ્યવંત દંમે જાગૃસ થ્ંયં છે પણ હવે બહુ મેંડુા સઈ ગયુા છે. કેંઈ પણ તેશમાં એક વંર દંમ્યવંત
ઘર કરી બેદે પછી એને કંઢવેં મુશ્કેલ છે.
ચંલુ વષ્ર્ેં અફઘંનિસ્સંનમાં પણ રંજકીય ક્રાંસિ થ્ંઈ. ત્યાંનં પ્રમુખ તંઉત દંથ્ેં સેમનાં ૩૦
કુટુાબીજનેંને ગેંળીએ ઉડંવી તેવંયાં. ક્રાંસિ તરમ્યંન તેશમાં ભંરે હિાદં થ્ંઈ હેંવંનુા બહંર અંવ્યુા છે.
એ હિંદક ક્રાંસિ પંછળ રશિયંનેં હંથ્ં હેંવંનુા મનંય છે. કહે છે કે અફઘંનિસ્સંનમાં રંજકીય
દંફદૂફી થ્ંસી જાય હસી ત્યંરે ગળે લંલ રૂમંલ બાંધેલં લંલ બિલ્લંધંરી જુવંનેં શેરીઅેંમાં તેખંસં
હસં.
અંમ એક પછી એક તેશેં દંમ્યવંત અથ્ંવં લશ્કરવંતમાં દંમેલ થ્ંસં જાય છે. દંમ્યવંતી
તેશેંમાં દંરં પ્રમંણમાં ધમર્ંળુ લેંકેં રહે છે, છસાં સેમને ધંર્મિક સ્વંસાત્ર્ય નંમનુા છે. કેટલંક દંમ્યવંતી
તેશેંમાં જુતંજુતં ધર્મનં લેંકેંની ટકંવંરી દંમેનં પંનં પર અંપી છે.
અં કેંઠં પરથ્ીં જણંશે કે અનેક તેશેંમાં દંમ્યવંતી દત્ત્ંં હેંવં છસાં, ધર્મમાં મંનનંર લેંકેં
ત્યાં દંરં પ્રમંણમાં છે. દંમ્યવંતીઅેંને એ ઝેર જેવુા લંગે છે. એટલે જ ધર્મ અને વ્યક્સિત્વને તબંવી
તેવં, સેઅેં પૂરં પ્રયત્નેં કરે છે. તુનિયંમાં મંનવ-હક, ન્યંય અને સ્વસાત્ર્યસં મેળવવં જેટલાં
દત્યંગ્રહ, અાંતેંલન અને તેખંવેં થ્ંંય છે, એથ્ીં વિશેષ્ં તરમ્યંનગીરી એને તબંવી તેવં થ્ંંય છે. અને
સેમાં ભય, જુલમ અને હિંદંનેં અંશરેં લેવંય છે. ‘બાતૂકનં નંળચંમાંથ્ીં દત્ત્ંં જન્મે છે.’ એમ મંઅેં-
ત્દે-સાગે કહ્ય્ુંા હસુા. અંથ્ીં દંમ્યવંતીઅેં પેંસંની દત્ત્ંં મેળવવં અને જાળવવં, ભંરે હિંદંખેંર રહ્ય્ંં
છે. દંમ્યવંતી તેશેંમાંથ્ીં ત્ર્ંંદીને ભંગી અંવેલં લેંકેંએ એનેં એકરંર કયર્ેં છે.
મંનવ-હકેં મંટે કલમ ચલંવનંર નેંબલ પંરિસેંષ્િંક-વિજેસં દેંલ્ઝેનિત્દિનને રશિયંમાંથ્ીં
તેશનિકંલ કરવંમાં અંવ્યં હસં. સંજેસરમાં યુરી અેંલર્ેંવ અને શંરંન્સ્કીને સે મંટે લાંબી ને કઠેંર
દજા થ્ંઈ છે. જીવશંસ્ત્રનં રૂદી વિદ્યંથ્ર્ીં શ્રી બુકેંવ્સ્કીને જેલમાં અને પંગલખંનંમાં દબડંવવંમાં
અંવ્યં હસં. ‘રશિયંમાં યહૂતીઅેંનુા જીવન અને દાસ્કૃસિ’ વિશે લખનંર શ્રી પેંરંદેંવને બે વંર
જેલમાં પૂરી, સેમનં પર ત્ર્ંંદ ગુજારવંમાં અંવ્યેં હસેં. રુમંનિયંની વેઠછંવણીમાં પીડંસં રેવ. રિચંર્ડ
વર્મબ્રંન્ડને છેંડંવવં, પશ્ચિમી તેશેંએ રુમંની દરકંરને ૨૫૦૦ પંઉન્ડ અંપ્યં હસં.
વર્મબ્રંન્ડે ‘વેતનં પર વિજય’ નંમનુા પુસ્સક લખ્યુા છે. સેમાં સેમણે રુમંનિયંમાં ખ્રિસ્સીઅેં
પર ગુજારંસં ત્ર્ંંદનુા વર્ણન કર્યું છે. ધર્મ સરફ લંગણી ધરંવસં લેંકેંને ધગધગસં લેંખાડી દળિયંથ્ીં
ડંમ તેવંય છે. અને છરી વડે લદરકં કરવંમાં અંવે છે. આધંરં કેતખંનંમાં કેતીઅેં પર ભૂખ્યં
ઉંતરેં છેંડવંમાં અંવે છે. કેતીઅેં મંટે સીણં કાંટંવંળી હંથ્ંકડીઅેંનેં ઉપયેંગ થ્ંંય છે. લેંકેંને ઊંધે
મંથ્ેં લટકંવી હિંચકં ખવડંવવમાં અંવે છે. ખ્રિસ્સીઅેંને બરફ-પેટીમાં પૂરી ઠંરવંમાં અંવે છે. જ્યંરે
ઠરી જાય, ત્યંરે બહંર કંઢી ગરમી અંપી ફરી પંછં બરફ-પેટીમાં ધકેલી તેવંય છે. આતર અણીતંર
ખીલંઅેંવંળં મંણદનં કતનં ખેંખંમાં કેતીઅેંને પૂરી કલંકેં દુધી ઊભં રખંય છે. સેમાં જરં પણ
હલનચલન કે સ્નંયુ-દાકેંચન થ્ંસાં શરીરમાં ખીલીઅેં ખૂાપી જાય છે. મંઈક્રેંફેંન દ્વંરં કલંકેં દુધી
સેઅેંની મંન્યસં અને લંગણી વિરુદ્ધનં શબ્તેં બેંલી, મગજ-પ્રક્ષ્ંંલન(બ્રેઈન વંશિંગ)ની ક્રિયં
અજમંવંય છે. સ્ત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં નિર્લજ્જ ચેષ્ટં કરવંમાં અંવે છે. ખ્રિસ્સીઅેંનં પવિત્ર્ં દાસ્કંર (હેંલી-
દેક્રંમેાટ)માં દ્રંક્ષ્ંરદ અને રેંટલીની જગ્યંએ બળજબરીથ્ીં મંનવી-મળમૂત્ર્ં અપંય છે.
અંવી ભયાકર વેઠછંવણી ચલંવનંર રુમંનિયંનં દરમુખત્યંર નિકેંલંઈ તેશનં જુતંજુતં
સેર હેંદૃં ભેંગવે છે. એમાંનેં એક હેંદૃેં સેમને ‘લેંકસાત્ર્ંનં પ્રમુખ’ સરીકે નવંજે છે!
એથ્ીં વિશેષ્ં કડક કંયતં દંમ્યવંતી કાબેંડિયંનં છે. ત્યાં પુરુષ્ંેં, સ્ત્ર્ીંઅેં અને બંળકેંને
તિવદભર કંમ કરવુા પડે છે, નંનાં બંળકેંને મંસંપિસંથ્ીં તૂર લઈ જઈ કંમે જોસરવંમાં અંવે છે,
અને કિશેંરેંને યાત્ર્ંકંમ અને લશ્કરી કંમ મંટે ફરજ પડંય છે. દગભર્ં સ્ત્ર્ીંઅેંને દંસમં મહિનં
દુધી કંમ કરવુા પડે છે. ત્યાં કંમનં કલંકેં નક્કી નથ્ીં. આધંરુા થ્ંંય ત્યાં દુધી, તરેક કંમ કરવંનુા હેંય
છે. લેંકેંને કંમનં બતલંમાં એક વંટકેં ભંસ અને ક્યંરેક દૂકી મંછલી મળે છે. અઠવંડિક રજાનેં
કેંઈ તિવદ નથ્ીં. ત્યાં કંલેરંનં તરતીઅેંને પેપ્દી કેંલં અને ટંઈફંઈડમાં ‘નંળિયેરનુા તૂધ’ અપંય
છે. દરકંરે અાંસરરંષ્ટ્રીય માંતગી-નિવંરણનેં કંર્યક્રમ સ્વીકંયર્ેં નથ્ીં. એથ્ીં અંજ દુધીમાં ત્યાં દખસ
મહેનસ મજૂરી અને માંતગીને કંરણે ૨૦ લંખ લેંકેં મંયર્ં ગયાં છે.
ત્યાંનં કંયતંની રૂએ નંચવુા, ગંવુા, વાંચવુા, કુાવંરી છેંકરીને પ્રેમ કરવેં, રંજકીય અથ્ંવં
દાંસ્કૃસિક પ્રવૃત્ત્િંમાં ભંગ લેવેં વગેરે દરકંરી ગુનેં બને છે. જે વ્યક્સિ અં કંયતંનુા ઉલ્લાઘન કરે,
એને શિક્ષ્ંં થ્ંંય છે. એવી શિક્ષ્ંંમાં દંધંરણ રીસે વ્યક્સિને લંકડીઅેંનં ફટકં મંરી, મંરી નાખંય છે.
ત્યાં ભૂખમરેં હેંવંથ્ીં ક્યંરેક લેંકેં મંણદનાં શબને પણ છેંડસં નથ્ીં. એવં દમયે જો કેંઈ વ્યક્સિ
મંનવ-ભક્ષ્ં કરસાં ઝડપંઈ જાય, સેં સેને ભયાકર શિક્ષ્ંં થ્ંંય છે. એવી વ્યક્સિનુા મરસાં દુધી સીક્ષ્ણ
હથ્િંયંરેં વડે મંથ્ુંા છૂાતવંમાં અંવે છે. અથ્ંવં સેને ખભં દુધી જમીનમાં તંટી, ફક્સ મંથ્ુંા બહંર
રંખી, મંથ્ુંા છૂાતી નાખંય છે.
અંટલં બધં જોરજુલમ અને અન્યંય છસાં લેંકેં દંમ્યવંત અપનંવ્યે જાય છે, એ મેંટં
અંશ્ચર્યની વંસ છે! દંમ્યવંતમાં સ્વસાત્ર્ંસં અને મંનવ-હકને સ્થ્ંંન છે જ નહિ, એમ જાણવં છસાં
એનેં સ્વીકંર કરવેં, એ જાણીજોઈને અંગમાં કૂતી પડવં દમંન છે.
પશ્ચિમ એશિયંમાં ઈરંક અને દીરિયં દંમ્યવંતની અદર નીચે અંવ્યાં છે. પશ્ચિમ
જર્મનીની દરકંર દંમે દંમ્યવંત મેતંનમાં છે. ભંરસ અને શ્રીલાકંમાં દંમ્યવંતી ઝેંક આગે
અમેરિકં, બ્રિટન અને બીજાા મિત્ર્ંરંજ્યેં ચિંસંમાં છે.
અત્યંરે, જનસં દરકંરનં વિજય પછી ભંરસમાં દંમ્યવંતી પકડ ઢીલી થ્ંઈ ગઈ છે.
ભંરસમાં દંમ્યવંતની અદર અેંછી થ્ંસી જાય છે. એ વિશે ‘દાતેશ’ તૈનિકમાં શ્રી તેદંઈ અને શ્રી
શેઠે ચૂાટણી-અાંકડં અંપ્યં હસં.
ભંરસીય રંષ્ટ્રીય કેંાગ્રેદનાં, ૧૫ દંમ્ય-મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ંનાં અને બંકીનાં ૨૫માં ભંરસીય રંષ્ટ્રીય
કેંાગ્રેદ (ફેડરેશન), ભંરસીય જનદાઘ, દમંજવંતી પક્ષ્ં, દમંજવંતી દાઘ અને નંનં પક્ષ્ંેંનેં દમંવેશ
થ્ંંય છે. રેંજ બહંર પડસાં ૯ તૈનિકેંમાં, ભંરસીય દંમ્યવંતી પક્ષ્ંનાં ૪, ભંરસીય રંષ્ટ્રીય કેંાગ્રેદનાં
૩ અને દંમ્યવંતી-મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ંનાં ૨ છે.
અં બધાં પ્રકંશનેંમાં દવિશેષ્ં ફેલંવેં ધરંવવંનેં દંમ્યવંતી મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ં તંવેં કરે છે.
સેમાં અનુક્રમે દંમ્યવંતી મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ં ૭૬,૮૬૩, ભંરસીય દંમ્યવંતી પક્ષ્ં ૭૫,૦૯૫ અને
ભંરસીય રંષ્ટ્રીય કેંાગ્રેદ ૪૦,૭૭૫ નકલેંનેં ફેલંવેં ધરંવે છે. વિતેશી કચેરીઅેં મંરફસે પ્રગટ થ્ંસાં
૧૧૧ પ્રકંશનેંમાં દેંવિયેસ રશિયં ૫૦ પ્રકંશનેં ધરંવે છે, જે દૈંથ્ીં વધુ છે.
વિશ્વભરમાં લંલ ક્રાંસિ મંથ્ુંા ઊાચકી રહી છે. અાંગળી અંપેં કે પહેંચેંા પકડ્યેં! ભંરસમાં
કેંાગ્રેદ અને હવે જનસંનં વહીવટથ્ીં સાગ અંવેલં લેંકેં દંમ્યવંત સરફ ન ઘદડંય, એ જોવંની
દત્ત્ંંધરીઅેંની ફરજ છે. લંલ ક્રાંસિ મજૂર વર્ગથ્ીં શરૂ થ્ંંય છે. એમની જરૂરિયંસેં દાસેંષ્ંવી અને
એમને તેશ અને સ્વસાત્ર્ંસંનુા રક્ષ્ંણ કરવં દમજ અંપવી, એ અંપણી ફરજ બને છે. અંપણે સ્વસાત્ર્ં
હેંઈશુા, સેં જ વ્યક્સિ અને તેશનેં વિકંદ દંધી શકીશુા.
રૂદી લેખક શ્રી દેંલ્ઝેનિત્દિન કહે છે : ‘ત્ર્ીંજુા વિશ્વયુદ્ધ પૂરુા થ્ંવં અંવ્યુા છે અને મેંટં
ભંગનં તેશેં દંમ્યવંત અને લશ્કરવંતનં દંણદંમાં ચુપચંપ અંવી ગયં છે.’
દંમ્યવંતી લેંખાડી દત્ત્ંં દંમેનેં મંરેં અં લેખ ‘નવનીસ દર્મપણ’ દપ્ટેમ્બર ૧૯૭૮માં છપંયેં હસેં. જો કે અંજે
રશિયં, જર્મની, રૂમંનીયં દહીસનં દંમ્યવંતી તેશેં સ્વસાત્ર્ં થ્ંઈ ગયં છે.
૧૨
પડઘં ઊઠે છે જનમસનં
અં તિવદેંમાં તુનિયંભરનં શંદન-કસર્ંઅેં દંમે પ્રજામસનેં જબરતસ્સ પડઘેં પડી રહ્ય્ંેં છે.
ઘણી જગંએ પ્રજા શાંસ તેખંવં છસાં ભીસરમાં જાણે જ્વંળંમુખી ધગધગી રહ્ય્ંેં છે. જ્યાં કાઈ સક
દાંપડી ત્યાં પ્રજાની હૈયંવરંળ દરમુખત્યંરશંહી, રંજા-શંહી, લેંકશંહીમાં અંપખુત દત્ત્ંં અને
દંમ્યવંતી જોર જુલમ દંમે બેકંબૂ બની બહંર અંવી રહી છે. તેશેતેશમાં ઘણી જગંએ અહિંદક
અથ્ંવં લેંહિયંળ ક્રાંસિ થ્ંઈ છે.સેને પરિણંમે ભલભલં દત્ત્ંંધીશેં હચમચી ગયં છે અને પેંસંની
ખુરશી દલંમસ રંખવં તંવપેચ અજમંવી રહ્ય્ંં છે. છસાં જનસં-જનંર્તનનેં હંથ્ં મજબૂસ રહ્ય્ંેં છે
અને કેટલંય અંપખુત દત્ત્ંંભૂખ્યંઅેંને એ દંમે ઝૂકી જવુા પડ્યુા છે; એથ્ીં જ કતંચ, ૭૦નેં તંયકેં
મંનવહકની લડસ મંટે યંતગંર બની રહે સેં નવંઈ નહી!
અમેરિકંનં પ્રમુખ રિચંર્ડ નિક્દન વંટરગેટ કૈંભાંડનેં ભેંગ બન્યં અને પ્રજામસ એમની
વિરુદ્ધ ગયેં. ધીમેધીમે દેનેટમાં એમણે વિશ્વંદ ગુમંવ્યેં અને ૧૯૭૬માં એમને અપમંનિસ થ્ંઈને
નીકળવુા પડ્યુા. પછી અંવ્યં પ્રમુખ ફેંર્ડ. એમ સેં એ કેંઈ કંરસ્સંનમાં દાડેંવંયં ન હસં. પણ
ચીલંચંલુ ઢબે શંદન કરવંનુા એમણે જારી રંખ્યુા. એ અરદંમાં ૧૯૭૬ની અંખરમાં અમેરિકંમાં
ચૂાટણી યેંજાઈ. સેમાં સેમનેં પરંજય થ્ંયેં અને પ્રજાનં ભંરે ટેકંથ્ીં શ્રી જિમીકંર્ટર પ્રમુખ સરીકે
ચૂાટંઈ અંવ્યં. દેં વષ્ર્ં પછી તક્ષ્િંણનાં રંજ્યેંમાંથ્ીં પ્રમુખ સરીકે ચૂાટંઈ અંવનંર શ્રી કંર્ટર પ્રથ્ંમ
વ્યક્સિ છે.
સંજેસરમાં ફ્રંન્દમાં યેંજાયેલી નરપંલિકંની ચૂાટણીઅેંએ ત્યાંનં શંદકપક્ષ્ં, ઈન્ડિપેડન્ટ
લિબરલ પંર્ટી અને તગેંલવંતીઅેંને ચિંસંસુર કરી મૂક્યં. દમંજવંત અને દમ્યવંતીઅેંનેં મેંરચેં
ત્યાં અધર્ં કરસાં વધંરે બેઠકેં જીસી ગયેં છે. ફ્રંન્દની પાંચમં ભંગની વદસિવંળં પેરિદ શહેરનાુ
મેયરપત પણ શંદક પક્ષ્ંની નહિ, એવી વ્યક્સિનં હંથ્ંમાં ગયુા છે. એનં કંરણમાં એમ જાણવં મળે
છે કે, ફ્રંન્દનં પ્રમુખ શ્રી જીસ્કંર એસ્સેા એક બંહેંશ અથ્ર્ંશંસ્ત્ર્ીં હેંવં છસાં તેશને સેઅેં અંર્થ્િંક
દદ્ધરસં સરફ લઈ જઈ શક્યં નથ્ીં. ઊલટંનુા તેશમાં બેકંરી વધી રહી છે.
ઈદરંયેલમાં શ્રીમસી ગેંલ્ડં મેયરની દરકંર પંદેથ્ીં દત્ત્ંં લઈ લેનંર વડં પ્રધંન યિટઝંક
રંબિનની દરકંરને ત્યાંનં યહૂતી ધંર્મિક પક્ષ્ેં પેંસંનેં ટેકેં પંછેં ખેાચી લઈ લઘુમસીમાં મૂકી તીધી
હસી. શ્રી રંબિને દાદત (નેદેટ)નેં વિશ્વંદ ગુમંવ્યેં,એટલુા જ નહિ પણ સેમનં પ્રધંનમાડળ દંમે
ભ્રષ્ટંચંરની સપંદ શરૂ થ્ંઈ. સેનં પરિણંમે એક પ્રધંને અંપઘંસ કયર્ેં, જ્યંરે શ્રીમસી રંબિનનુા
ખંસુા પરતેશની બૅન્કમાં હેંવંથ્ીં સેમને ૧૬,૦૦૦ ડંલરનેં તાડ ફટકંરવંમાં અંવ્યેંઃ એનં
અનુદાધંનમાં શ્રી રંબિને રંજીનંમુા અંપ્યુા. મે ૧૯૭૭માં નવી ચૂાટણીઅેં યેંજાઈ અને મેનંકેેમ
બેગિનની ત્ર્ંંદવંતી ગણંસી જમણેરી પંર્ટીનેં વિજય થ્ંયેં.
ઈ.દ. ૧૯૬૦માં મેંબુટુ લેંહિયંળ ક્રાંસિ વડે ઝૈરેનં પ્રમુખ બની બેઠં હસં. સેમણે
૧૯૬૧માં ત્યાંનં તેશભક્સ ગણંસં પેટ્રીદ લુમુમ્બંનુા ખૂન કરંવ્યુા હસુા. ઝૈરેની પ્રજા મેંબુટુને લાંચિયં
અંપખુત સરીકે અેંળખે છે. સેમની વિરુદ્ધ પ્રજા તિવદેતિવદે ઉગ્ર બનસી જાય છે. પણ જનસં કાઈ કરે
સે પહેલાં હમણાં આગેંલં સેમની દંમે યુદ્ધે ચઢ્યુા છે.
પંકિસ્સંનમાં ચંલુ દંલે ચૂાટણીઅેં યેંજાઈ અને ફરી એકવંર જનંબ ઝુલ્ફીકંર અલી ભુટ્ટેં
વડંપ્રધંન બની બેઠં. સેમની પંકિસ્સંન પીપલ્દ પંર્ટીએ ચૂાટણીમાં ૨૦૦ બેઠકેં કબજે કરી હસી,
જ્યંરે નવ પક્ષ્ંેંનં બનેલં વિરેંધપક્ષ્ંને ફંળે મંત્ર્ં ૩૬ બેઠકેં અંવી હસી. એથ્ીં ભુટ્ટેં પંકિસ્સંની
દાયુક્સમેંરચંનં વિરેંધ પક્ષ્ંને મંન્યસં અંપવં સૈયંર ન હસં, જ્યંરે વિરેંધ પક્ષ્ંનુા કહેવુા હસુા કે,
ચૂાટણીમાં ગેરરીસિઅેં થ્ંઈ છે. પરિણંમે તેશમાં હિંદક સેંફંનેં ફંટી નીકળ્યાં. સેમાં દેંકડેંની જાનહંનિ
થ્ંઈ અને લંખેંની મિલકસનેં નંશ થ્ંયેં. તિવદેતિવદે વિરેંધપક્ષ્ંનં અાંતેંલનને દહકંર દાંપડસેં
ગયેં. પંકિસ્સંનનં બે વિતેશી એલચીઅેંએ દરકંરને પેંસંનાં રંજીનંમાં અંપી તીધાં અને ત્યાંનં
હવંઈ કર્મચંરીઅેંએ હડસંળ પંડી, વિરેંધમાં દંથ્ં પૂરંવ્યેં. છસાં ભુટ્ટેં મક્કમ રહ્ય્ંં અને વિરેંધીઅેંને
‘જુઅેં ત્યાંથ્ીં ઠંર કરેં’ નં હુકમેં સેમણે કયર્ં. જવંબમાં વિરેંધપક્ષ્ેં નિરંધંર ભુટ્ટેંનં રંજીનંમં
દિવંય બીજો કેંઈ વિકલ્પ નહિ સ્વીકંરવં નિર્ણય કયર્ેં અને છેવટે ભુટ્ટેંને નમસુા અંપવુા પડ્યુા.
ઈ.દ. ૧૯૭૬ની અંખરમાં તક્ષ્િંણ અંફ્રિકંમાં ગેંરંઅેંનં શંદન દંમે કંળં અંફ્રિકીઅેંએ
મંથ્ુંા ઊંચક્યુા. સેથ્ીં પ્રમુખ સ્મિથ્ંનુા અંદન ડેંલી ઊઠ્યુા. અંફ્રિકંનાં મેંટં ભંગનાં રંજ્યેંએ એ
લડસમાં દંથ્ં પૂરંવ્યેં હસેં. સે વખસે અમેરિકંનં વિતેશ માત્ર્ીં ડં. કિદિાજરે મધ્યસ્થ્ીં કરસાં, પરિસ્થ્િંસિ
આશસઃ બતલંઈ હસી. રફસેરફસે સ્મિથ્ં દરકંર કંળી પ્રજાને દત્ત્ંંનાં દૂત્ર્ંેં દેંાપી તેશે, એ અંખરી
દમજૂસી પછી ત્યાંની વિવંતંસ્પત સ્થ્િંસિ પર કંમચલંઉ પડતેં પડી ગયેં છે.
દંથ્ેંદંથ્ેં ભંરસમાં ત્ર્ંણ તંયકંથ્ીં દત્ત્ંંનાં દૂત્ર્ંેં દાભંળી રહેલી કેંાગ્રેદ દરકંર દૈં પ્રથ્ંમ
૧૯૭૭ની ચૂાટણીમાં પરંસ્સ થ્ંઈ છે. ૧૯૭૧ની ચૂાટણીમાં રંયબરેલીની બેઠક પર શ્રીમસી ઈન્તિરં
ગાંધી દંમે ચૂાટણી લડેલં શ્રી રંજનંરંયણે શ્રીમસી ઈન્તિરં ગાંધીને અલ્હંબંતની હંઈકેંર્ટમાં
પડકંયર્ંં હસાં. કેંર્ટે ચૂાટણીમાં દરકંરી વ્યક્સિઅેંની મતત લેવં બતલ શ્રીમસી ગાંધીને તેંષ્િંસ ઠરંવ્યાં
હસાં. સેનં અનુદાધંનમાં વડં પ્રધંનપતેથ્ીં રંજીનંમુા અંપી તેવં શ્રીમસી ગાંધી દંમે એક વાટેંળ
ઊઠ્યેં હસેં પણ સેમણે મક્કમ હંથ્ેં સત્કંળ તેશમાં કટેંકટી લંતી એ વિરેંધવાટેંળને તબંવી તીધેં,
ત્યંરે તેશની અંઝંતી પછી દૈં પ્રથ્ંમ તેશમાં નંગરિક હકેં છિનવંઈ ગયં. હજારેં વ્યક્સિઅેંને જેલનં
દળિયં પંછળ ધકેલંઈ તેવંયં.
એથ્ીં તેશ અંખેં દૂમદંમ બની ગયેં. તેશમાં જાણે કાઈ બન્યુા જ નથ્ીં, એવુા ચિત્ર્ં ઊપદસુા
હસુા. દરકંરે ૨૦ મુદૃંનેં ઝડપી અંર્થ્િંક કંર્યક્રમ હંથ્ં ધયર્ેં. જ્યાં જુઅેં ત્યાં રેડિયેં, ટેલિવિઝન, પેપર,
દિનેમં, દમંચંર-બધાં દરકંરનાં ગુણગંન ગંસાં હસાં. સેથ્ીં થ્ંેંડં જ દમયમાં દરકંર વધુ સ્થ્િંર
અને શક્સિશંળી બની ગઈ. શ્રીમસી ગાંધીને પ્રજા પર ભંરે વિશ્વંદ બેદી ગયેં. સેમણે એકંએક
મંર્ચમાં રંષ્ટ્રીય ચૂાટણીઅેં યેંજી દરકંર વિરેંધી વ્યક્સિઅેંને મુક્સ કરી તેવંઈ અને કટેંકટીમાં
છૂટછંટ મુકંઈ.
એ દમયે ક્રાંસિકંરી લેંકનેસં શ્રી જયપ્રકંશ નંરંયણે જનસંની અંગેવંની લીધી. ચંર
વિરેંધપક્ષ્ંનં બનેલં બિનદંમ્યવંતી જનસંપક્ષ્ંની રચનં કરવંમાં અંવી. પક્ષ્ંની નેસંગીરી શ્રી
મેંરંરજી તેદંઈને દેંાપંઈ. કટેંેકટીનં દમય તરમ્યંન શંદક પક્ષ્ંનાં નગંરાં વંગસાં હસાં, સે પર
કેંાગ્રેદે મતંર બાંધ્યેં હસેં. જ્યંરે જનસં પક્ષ્ંમાં કેંણ જીસશે એ આગે શાકં દેવંસી હસી.
ચૂાટણીનાં જ્યંરે પરિણંમેં બહંર અંવ્યાં, ત્યંરે દૈં અંશ્ચર્યચકિસ થ્ંઈ ગયં! લેંકશંહી ધ્યેય
પર ચૂાટણી લડેલેં જનસંપક્ષ્ં બહુમસીએ વિજયી બન્યેં. પેંસંનં તેશમાં લેંકશંહી દિવંય બીજો કેંઈ
વિકલ્પ નથ્ીં, એની ભંરસીય જનસંએ પ્રસિસી કરંવી તીધી.
બીજા ઘણં તેશેંમાં જનમસ જાગૃસ થ્ંયેં છે. અંશરે પાંચેક વષ્ર્ં પહેલાં હાગેરીમાં લેંકેંએ
દંમ્યવંત દંમે મંથ્ુંા ઊંચક્યુા, ત્યંરે રશિયંએ બળપૂર્વક સેને તબંવી તીધુા. ચિલીમાં ૧૯૭૫માં
દત્ત્ંંરૂઢ શંદકેં દંમે લશ્કરે દફળ બળવેં કયર્ં હસેં. ચંલુ દંલે લંઅેંદમાં સંલીમ પંમેલં
બળવંખેંર દમ્યવંતીઅેં જ્યંરે થ્ંંઈલેન્ડમાં ઘૂસ્યં, ત્યંરે ત્યાંની પ્રજાએ સેમનેં વિરેંધ કયર્ેં હસેં.
શ્રીલાકંમાં દેંલેંમન ભાડંરનંયક દંમે વિરેંધ પક્ષ્ંેં મેંરચેં માંડી બેઠં છે. ઈથ્િંઅેંપિયંનં રંજા હેઈલ
દેલંદીનં જવંથ્ીં તુનિયંભરની જૂનીપૂરંણી રંજાશંહી ખસમ થ્ંઈ ગઈ છે. ક્યુબંનં વડંપ્રધંન શ્રી
ફિડેલ કંસ્ટ્રેં દંમે વિરેંધ વમળ ઊઠસાં સેમને તેશ છેંડી બહંર રઝળવુા પડે છે. યુગંન્ડંનં ઈતી
અમીન દંમે અવંજ ઊઠસાં તંતંએ દમયદૂચકસં વંપરી કડક હંથ્ેં સેને તબંવી તીધેં છે.
એમ તુનિયંભરનં દર્વત્ર્ં જનમસનં પડઘં ઊઠી રહ્ય્ંં છે. અંપખુત દત્ત્ંં, ત્ર્ંંદવંત,
ભ્રષ્ટંચંર અને રંજકીય પ્રપાચ દંમે હવે જનસં મેતંને પડી છે. અંવસાં વષ્ંર્ેંમાં તુનિયંનં વધુ તેશેંમાં
પ્રજાકીય ક્રાંસિનં ભણકંરં વંગી રહ્ય્ંં છે. નજીકનં ભવિષ્યમાં કેટલંક દંમ્યવંતી તેશેંમાં, શંહીવંતી
અંરબ રંષ્ટ્રેંમાં સેમ જ શ્રીલાકં, બ્રહ્મતેશ અને યુગંન્ડં જેવાં દત્ત્ંંરૂઢ રંજ્યેંમાં પ્રજાડાકેં વંગી જાય
સેં નવંઈ નહિ! એની ઘણી જરૂર છે. જનસં જાગૃસ હશે, સેં જ શંદક વર્ગ પ્રજાનં હિસમાં રંજ
કરશે.
વિશ્વની અંપખુત, દરમુખત્યંર, રંજાશંહી, દંમ્યવંતી દત્ત્ંંઅેં દંમે જનજાગૃસિનેં વિજય તશર્ંવસેં અં લેખ ‘નવનીસ
દમર્પણ’માં જુલંઈ ૧૯૭૭માં છપંયેં હસેં.
શબ્તેંનં દૂર
બેન્જામમિન દુવંર્સિક
• પ્રકંશક •
એમ. એમ. દંહિત્ય પ્રકંશન
પુસ્સક પ્રકંશક અને વિક્રેસં
મહંવીર મંર્ગ, અંણાત.
મંરં શબ્તેં
લેખનમાં દુચિ એટલે લખી સેં નંખ્યુા પણ એનુા મૂલ્યાંકન શુા ?
દમય જસાં મંરં લેખેં દંમંયિકેં અને દમંચંર પત્ર્ંેંમાં છપંવં લંગ્યં.
મને દાસેંષ્ં થ્ંયેં.
કેટલીક નિબાધ સ્પધર્ંઅેંમાં મેં ભંગ લીધેં. એવી મેંટંભંગની
સ્પધર્ંઅેંમાં મંરં નિબાધેં પંરિસેંષ્િંક મંટે પદાતગી પંમ્યં. એમાંનાં
‘સ્વંસાત્ર્યેંત્ત્ંર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંનેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ પર પ્રભંવ’
‘સ્વતેશ ત્યંગ શં મંટે,’ ‘વિશ્વશાંસિ’ અને ‘અંકંશમાં કતમ,’ મેં ‘શબ્તંનં
દૂર’ માં રજૂ કયર્ં છે. દંથ્ેં ‘જૂનાં-નવાં મૂલ્યેં’ ‘અંત્મહત્યંનુા ભૂસ,’ ‘શુા અંજનુા
બંળશિક્ષ્ંણ બેંજ રૂપ છે?’ ‘મંસૃભૂમિ પેલેસ્ટંઈન’, ‘યરુશંલેમ’, ‘લંલક્રાંસિ’
અને ‘પડઘં ઊઠે છે જનમસનં’ સેમાં ઉમેયર્ં છે.
વાંચક વર્ગ સરફથ્ીં વંરાવંર મંરં લેખેંને પ્રદાશસં પ્રત્યંઘંસેં મળ્યં,
એ બધંનેં અંભંર મંનવંની સક લઉં છુા. એથ્ીં પ્રેરંઈને જ અં લેખદાગ્રહ
સૈયંર કરવંની પ્રેરણં મળી.
અંશં રંખુા છુા, વાંચકમિત્ર્ંેંને મંરં ‘શબ્તેંનં દૂર’ ગમશે.
જે જે દાસ્થ્ંંઅેંએ મંરં લેખનકંર્યને બિરતંવ્યુા છે, એ બધંનેં
ખૂબખૂબ અંભંર.
વડેંતરં - બેન્જામિન દુવંર્સિક
શબ્તેંનં દૂર
ક્રમાંક લેખ
૧.
શબ્તેંનં દૂર
૨.
સ્વંસાત્ર્યેંત્ત્ંર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય
પરિબળેંનેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ પર પ્રભંવ
૩.
સ્વતેશ - ત્યંગ શં મંટે?
૪.
વિશ્વશાંસિ
૫.
અંકંશમાં કતમ
૬.
જાૂનાં - નવાં મૂલ્યેં
૭.
અંત્મહત્યંનુા ભૂસ
૮.
શુા અંજનુા બંળશિક્ષ્ંણ બેંજરૂપ છે?
૯.
મંસૃભૂમિ પેલેસ્ટંઈન
૧૦.
યરુશંલેમ
૧૧.
લંલક્રાંસિ
૧૨.
પડઘં ઊઠે છે જનમસનં
૧
શબ્તેંનં દૂર
‘દૂર’ શબ્તનં અથ્ર્ં અવંજ, કાઠ, સ્વર-દાગીસ દબાધી વગેરે થ્ંંય. અંપણે જે ‘શબ્ત’
બેંલીએ એનેં ‘અથ્ર્ં’ નીકળે છે. અથ્ર્ં વિનંનેં શબ્ત નંકંમ બની જાય. જેવેં શબ્તનેં અથ્ર્ં એવી એની
અદર અને જેવી એની અદર એવેં એનેં પ્રત્યુત્ત્ંર! શબ્ત મુખેથ્ીં ઉચ્ચંરસાં અવંજ થ્ંંય. એ અવંજ,
દૂર એની લંગણી પ્રમંણે ઉત્ગંરંય છે. એથ્ીં કેટલંક શબ્તેં કંનને દાંભળવં ગમે અને કેટલંક ન
પણ ગમે.
પવિત્ર્ં બંઈબલ પ્રમંણે શબ્તમાં શક્સિ છે. શબ્તને ઈશ્વરદમ ગણવંમાં અંવ્યેં છે. ‘દૃષ્ટિનં
અંરાભ પહેલાં શબ્તનુા અસ્સિત્વ હસુા.’ યેંહંન ૧ઃ૧ એથ્ીં દર્વશક્સિમંન ઈશ્વરપિસંએ શબ્તનં દહંરે
દમસ્સ વિશ્વનુા દર્જન કર્યું, એટલે શબ્ત અંકંશ, પૃથ્વી અને સેમાંનાં દર્વસ્વને રૂપ, જીવ, ગુણધર્મ
અંપવંમાં મતતરૂપ થ્ંઈ પડ્યેં. કેટલંક ઐસિહંદિક શબ્તેં અમુક વ્યક્સિનં અસ્સિત્વને સંજુા કરંવે છે
ઃ
‘સ્વરંજ એ મંરેં જન્મદિદ્ધ હક છે’
- મહંત્મં ગાંધીજી
‘જો ગુલંમી ખેંટી નથ્ીં સેં બીજુા કશુા ખેંટુા નથ્ીં.’
- અબ્રંહંમ લિંકન
તેશ સમંરં મંટે શુા કરી શકે એમ પૂછયં કરસાં સમે તેશ મંટે શુા કરશેં એમ પૂછેંને.
- જોન કેનેડી
એવં દત્વિચંર અને ઉચ્ચ અંતશર્ેંદમ શબ્તેં દમંજને જીવવં યેંગ્ય મંર્ગતર્શન અંપી
શકે. જ્યંરે ઉદૃંમ મનવંળં લેંખાડી શબ્તેં વ્યક્સિનંમાં ઉશ્કેરણી કરી હિંદં હેંળી પ્રગટંવી શકે.
૭૦’નં તંયકંમાં રશિયંમાં રહેલં મુસ્લિમ નેસં અંયંસેંલં ખેંમંનીએ પેંસંનં શબ્તેંની
કેદેટેં ઈરંનમાં મેંકલી ઈરંનની પ્રજાને ત્યાંનં રંજા શંહ દંમે ક્રાંસિ કરવં ભડકંવી. થ્ંેંડાં જ વષ્ંર્ેંમાં
ત્યાં ઈસ્લંમિક ક્રાંસિ થ્ંઈ અને રંજા શંહનં શંદનનેં આસ અંવ્યેં. સેમાં રંજાનં હજારેં દમથ્ર્ંકેંને
ફાંદીને માંચડે ચડંવી તેવંયં અથ્ંવં ગેંળીએ તેવંયં.
‘બાતૂકનં નંળચંમાંથ્ીં દત્ત્ંં જન્મે છે’, એમ ચીનનં વડં મંઅેં-ત્દે-સુાગ કહી ગયં. વિશ્વમાં
દંમ્યવંતીઅેંની જ્યાંજ્યાં દત્ત્ંં હસી ત્યાં સેમણે બાતૂકનં જોરે એ કબજે કરી રંખેલી. એની દંમે
અમેરિકંનં અંઈઝન હેંવરથ્ીં માંડી રેંનંલ્ડ રીગન દુધીનં બધં પ્રમુખેંએ દંમ્યવંતી તેશેંની
મુલંકંસ વેળં, ત્યાંની દરકંરેંને ‘મંનવહક’ બહંલ કરવં દલંહ અંપ્યં કરેલી. એથ્ીં ત્યાંનં
તેશનેસંઅેંનાં ભવાં ચઢી જસાં પણ ત્યાંની પ્રજાની સેઅેં ‘વંહવંહ’ મેળવી લેસં. ધીમેધીમે રૂદી પ્રજા
અમેરિકી પ્રમુખ અને ત્યાંની પ્રજાને પ્રેમ કરસી થ્ંઈ ગઈ. રશિયંનં વિશંળતિલ પ્રમુખ મિખંએલ
ગુબર્ંચેંવે એને અનુમેંતન અંપસુા બાધંરણ સૈયંર કરી પેંસંનં તેશમાં પ્રથ્ંમ દંમ્યવંતની લેંખાડી
તીવંલેં સેંડી નંખી. એ દંથ્ેં જ અનેક તેશેંની પ્રજા દંમ્યવંતનં દંણદંમાંથ્ીં નીકળી મુક્સ થ્ંઈ
ગઈ. એ પેલં અમેરિકી પ્રમુખેંનં ‘શબ્તેંનં દૂર’નુા પરિણંમ હસુા. એવં ઘણં દુજ્ઞ્ં મહંનુભંવેંનં
દુવિચંર જોઈએ :
‘તરેક પુસ્સક મને એક ચમત્કંર લંગે છે અને તરેક લેખક એક જાતુગર’
- મેકદીમ ગેંર્કી
‘તદ લંખ વાંચકેંની અપેક્ષ્ંં રંખીને લખે એને દફળસં વરે.’
- યેંહંન ગુઈથ્ેં
‘દંરાં પુસ્સકેંનુા વાંચન સે વિસેલી દતીઅેંનાં દવર્ેંત્ત્ંમ નરનંરીઅેં દંથ્ેં વંસર્ંલંપ દમંન છે.’
- રેને તેકંર્સ
‘જગસમાં તુષ્ટસંનાં બળેંને વિજયી બનવં મંટે જરૂર ફક્સ એટલી છે કે કશુા ન કરનંરં
ભલં મંણદેં પૂરસં પ્રમંણમાં નીકળે.’
- એડમાડ બર્ક
‘મંણદને કશુા કરવંનુા હેંય જ નહીં, સેમાં કશેં અંનાત નથ્ીં; મજા સેં એમાં છે કે કરવંનુા
ઘણુા હેંય, પણ મંણદ સે કરે નહીં.’
- જોન રેપર
‘હલેદુા હંથ્ંમાં લઈને ઝુકંવી નંવ દંગરમાં સરાગેં જોઈ લેવંશે, સુફંનેં જોઈ લેવંશે.’
- રસિલંલ ‘અનિલ’
‘ડહંપણનુા મુખ્ય ધ્યેય મંણદને અજ્ઞ્ંંનની બેવકૂફી દહન કરસાં શીખવવંનુા છે.’
- ઝીસ્ટદ
‘દહુથ્ીં મેંટુા સ્થ્ંંપિસ હિસ મિલકસ નથ્ીં પણ અજ્ઞ્ંંન છે.’
- વીલીયમ યેંવંનેંવીય
‘અંભનં દૂરજ, ચાદ્રને સંરં, મેંટં મેંટં સેજરંયં; અંસમનેં સંરેં પ્રગટંવ તીવેં, સુા વિણ
દર્વ પરંયં!’
- ભેંગીલંલ ગાંધી ‘ઉપવંદી’
‘તુષ્ટ મંણદને એનં જીવનમાં હેંય છે સેનં કરસાં વધુ અંશં ભલં મંણદને સેનં મૃત્યુમાં
હેંય છે.’
- થ્ંેંમદ ફુલર
‘એક ઝરણુા જોઈને મંની લેવુા કે મહંદંગર ક્યાંક હશે - એનુા નંમ શ્રધ્ધં.’
- વિલ્યમ વેંર્ડ
‘ભૂલી જવંસી છેં બધી લંખેં કિસંબેં દંમટીઃ જોયુા ન જોયુા છેં બને, જો એક યંતી અંપની!’
- કલંપી
‘કેંઈપણ કલંકૃસિની અંખરી દફળસં સેં એનં તર્શકને પેંસંને જ એક કલંકૃસિ બનવંમાં
દહંય કરવંમાં રહેલી છે.’
- બરનંર્ડ બેરેન્દન
‘અંપણે કંયતંનુા બાધન સ્વીકંરીએ છીએ, જેથ્ીં અંપણે મુક્સ રહી શકીએ.’
- મંરક્દ દીદેરેં
‘કેટલંક કંયતંઅેં લખંયેલં નથ્ીં, પણ સમંમ લખંયેલં કંયતંઅેંનં કરસાં સે વધંરે
અફર છે.’
- લુદીયદ દેનેકં
‘જગસમાં દૈંથ્ીં મેંટં ભ્રમમાંનેં એક એ છે કે અં તુનિયંનાં તૂષ્ંણેં કંયતંથ્ીં તૂર કરી
શકંશે.’
- થ્ંેંમંદ બ્રેકેટ રીડ
‘જલધિજલ ઉપર તંમિની તમકસી, યંમિની વ્યેંમદર માંહી દરસી; કંમિની કેંકિલં કેલિ
કાૂજન કરે, પિસં! દૃષ્ટિ દંરી દમુલ્લંદ ધરસી!’
- મણીશાકર ર. ભટ્ટ ‘કંન્સ’
‘ન ગભરંશેં, તુઃખેં! સમને નહીં બતનંમ થ્ંંવં તઉ, મલકસં હેંઠ કેરુા અંવરણ હુા લઈને
અંવ્યેં છુા.’
- ‘દંકિન’ કેશવંણી
‘સમંરુા કંમ પૂરં તિલથ્ીં કરજો અને સમે દફળ થ્ંશેં - એમાં એટલી અેંછી હરીફંઈ છે!’
- એલ્બર્ટ હબ્બર્ડ
‘અંવસી કંલે દંરુા કંમ કરવં મંટેની ઉત્ત્ંમ સૈયંરી અંજે દંરુા કંમ કરવંમાં છે.’
- એલ્બર્ટ હબ્બર્ડ
‘પેંસંનુા કર્સવ્ય જેને લંધી ગયુા છે સે ભંગ્યશંળી છે; બીજુા કેંઈ દત્ભંગ્ય સેણે મંગવંની
જરૂર નથ્ીં.’
- થ્ંેંમદ કેંરલંઈલ
‘મેરુ રે ડગે ને જેમાં મન નેં ડગે,
મરને ભાંગી રે પડે ભરમાંડ રે;
વિપત પડે પણ વણદે નહિ,
ઈ સેં હરિજનનાં પરમંણ રે.’
- ગાગં દસી
‘બતનંમ લેંકેં સમંરી કીર્સિ ઝૂાટવી લઈ શકે એવી બીક રંખવી સે કેવી નરી મુરખંઈ છે!’
- લુદીયદ દેનેકં
‘બધી જાસની કીર્સિ જોખમી છેઃ દંરીથ્ીં ઈષ્ંર્ં પેતં થ્ંંય છે; ખરંબથ્ીં શરમ.’
- થ્ંેંમદ કુલર
‘એક વિદ્યંથ્ર્ીંને, એ જેને વિશે વિચંર કરી શકે સેથ્ીં વધુ શિક્ષ્ંણ અંપવુા ન ઘટે.’
- અંલ્ફ્રેડ નેંથ્ર્ં વ્હંઈટહેડ
‘અવરને શેંધસાં વષ્ંર્ેંનાં વષ્ંર્ેં કેમ નં લંગે!
કે પેંસંને ય જગમાં શેંધસાં બહુ વંર લંગે છે.’
- અમૃસ ‘ઘંયલ’
‘જોસાં શીખવં ઉપરાંસ શીખવં જેવી એક બીજી કળં છે - જે નથ્ીં સે ન જોવંની.’
- મંરીઅં મીચેલ
‘પેંસંનાં તુઃખેં મંટે બીજાને તેંષ્ં તેવેં સે કેળવણીનં અભંવની એધંણી છે; એ મંટે પેંસંની
જાસને તેંષ્ં તેવેં સે બસંવે છે કે જાસની કેળવણી શરૂ થ્ંઈ છે; અને ન પેંસંને કે ન બીજાને તેંષ્ં તેવેં
સે તશર્ંવે છે કે જાસની કેળવણી દાપૂર્ણ થ્ંઈ છે.’
- એપીકટેટદ
‘મંનવ ઈસિહંદ વધુ ને વધુ કેળવણી ને દર્વનંશ વચ્ચેની એક હેંડ બનસેં જાય છે.’
- એચ.જી. (હર્બટ જોર્જ) વેલ્દ
‘શિક્ષ્ંણને કંરણે પ્રજાને તેંરવી દુગમ બને છે, હાંકવી મુશ્કેલ પડે છે; સેની પર શંદન
ચલંવવુા દહેલુા થ્ંંય છે, સેને ગુલંમ બનંવવી અશક્ય.’
- હેન્રી પીટર
‘જે હંથ્ં ભૂાદી શકે છે સે જ દંચી વસ્સુ લખી શકે છે.’
- મેઈસ્ટર એકહંર્ટ
‘હુા મંનુા છુા કે હજી દુધી કેંઈ પ્રજાએ ગુલંમીની પીડં કતી વેઠી નથ્ીં-દિવંય કે સે એને
લંયક હેંય.’
- દેમ્યુઅલ એડમ્દ
‘અં જિંતગી પંદેથ્ીં અંપણને જે ઉત્ત્ંમ પંરિસેંષ્િંક મળી શકે સેમ છે એ છે, કરવં જેવુા
કંમ કરવં મંટેની સક.’
- થ્ંેંયેંડેંર રૂઝવેલ્ટ
‘અંપણી વિવેકબુધ્ધિ પરિપક્વ થ્ંસી જાય છે, અંપણી કલ્પનંશક્સિ ક્ષ્ીંણ પડસી જાય છે.
જીવનની વદાસનાં ફૂલેં અને શરતનાં ફળેં, બાનેને અંપણે એકીદંથ્ેં મંણી શકસં નથ્ીં.’
- થ્ંેંમદ મેકેંલે
‘જન્મ અને મરણનેં કેંઈ ઈલંજ નથ્ીં - દિવંય કે વચલં ગંળંને ખૂબ મંણી લેવેં.’
- જોર્જ દાંનંયનં
‘જિંતગી એ ક્ષ્ંમંપનંની એક દંહદયંત્ર્ંં છે.’
- નેંર્મન કઝીન્દ
‘કટેંરં ઝેરનં પીસાં જીવુા છુા, એ વફંતંરીઃ
કદેંટી જો ગમે કરવી, બીજુા પ્યંલુા ધરી જોજો.’
- કપિલ ઠક્કર
‘જિંતગીનાં પહેલાં ચંલીશ વરદ એ ગ્રાથ્ંનેં મૂળ પંઠ પૂરેં પંડે છે; પછીનાં ત્ર્ીંદ વરદ સેની
પરનુા વિવરણ.’
- અંથ્ર્ંર શેંપનહેંઅર
‘જીવન એ અપૂરસી વિગસેંમાંથ્ીં પૂરસાં સંરણેં કંઢવંની કળં છે.’
- દેમ્યુલ બટલર
‘જીવન દરળ હેંય સે મંટે પ્રંથ્ર્ંનં ન કરશેં; હજી વધુ ખમીરવાસં બનવં મંટે પ્રંથ્ર્ંનં કરેં!
સમંરી શક્સિનં બરનુા કંર્ય સમને મળે સેવી પ્રંથ્ર્ંનં ન કરશેં; સમંરાં કર્સવ્યેંનેં મુકંબલેં કરી શકે
સેવી સંકંસ મંટે પ્રંથ્ર્ંનં કરજો.’
- ફીલીપ્દ બ્રુક્દ
‘જીવનનુા મહંન કર્મ છે હેંવુા, કરવુા, ચલંવી લેવુા, અને ચંલસાં થ્ંવુા.’
- જોન મંરલે
‘વાટેંળિયંમાં ઉડસી સ્મશંનની ધૂળ ગઈ કંલની અંજે ઝૂલે છે ખેસરમાં ધંન્યકણદલુા
થ્ંઈને!’
- જગતીશ ત્ર્િંવેતી
‘જીવવુા એ સેં જગસમાં દૈંથ્ીં વિરલ વસ્સુ છે, ઘણંખરં લેંકેં સેં, બદ, અસ્સિત્વ ધરંવસં
હેંય છે.’
- અેંસ્કર વંઈલ્ડ
‘જે કેંઈ સ્થ્ંળે સમે જાવ ત્યાં જાણે સમંરી બંકીની અંખી જિંતગી ગંળવંનં હેં સે રીસે
રહેજો અને ભલમનદંઈ બસંવવંની, એક દખુન બેંલવંની કે એક મિત્ર્ં બનંવવંની કેંઈ જ સક
જવં ન તેશેં.’
- જોન રસ્કીન
‘સમે શુા એ જાણસં નથ્ીં કે, અંપણે ચંહે સે કંમ કરસં હેંઈએ છસાં આસે સેં રેંગ અને
મૃત્યુ અંપણને અાંબી જ જવંનાં છે? સેં, જે ઘડીએ એ સમને અાંબી જાય ત્યંરે સમે શુા કરસં હેં એવુા
ઈચ્છેં છેં? એ ઘડી અંવી પહેંંચે ત્યંરે કશુાક વધંરે દંરુા કરવંનુા સમંરી પંદે હેંય - સેં અત્યંરથ્ીં
જ સે કરવં માંડી જજો.’
- એપીકટેટદ
‘તરેક તિવદમાં થ્ંેંડુાક જીવન રહેલુા છેઃ તરેક વખસે અંપણે જાગ્રસ થ્ંઈએ અને ઊઠીએ સેમાં
એક નંનકડેં જન્મ રહેલેં છે, તરેક સંજગીભર્યું પ્રભંસ થ્ંેંડુાક યૈંવન છે, તરેક વખસે અંરંમ કરીએ
ને ઉંઘી જઈએ સે જરીક મૃત્યુ છે.’
- અંથ્ર્ંર શેંપનહેંઅર
‘મહંન દિધ્ધિઅેં મેળવવં મંટે અંપણે એવી રીસે જીવવુા જોઈએ કે જાણે અંપણે કતી
મરવંનં જ નથ્ીં.’
- લુક ત ક્લંપીએર્દ
‘મંનવજીવન એ એક વિશંળ, અસ્પષ્ટ, અપૂર્ણ મહંગ્રાથ્ંમાંનં પંતટીપેં જ છે.’
- વ્લંતીમીર નંબેંકેંવ
‘રણ સેં ધીરંનુા ધીરંનુા, નહિ ઉસંવળં કંયરનુા,
ધીરવીર કેં પ્રદાગ શેંધે, સ્હેવં કષ્ટેં ભંર;
જાણી જોઈને અંફસ વ્હેંરે, રંજી ઘં લે ત્ય્રે...
ધંર્યુ મેળવે વં ટકી રહે, વં સે મૃત્યુ પંમે;
ત્ર્ંણેથ્ીં સેને બહુ જશ છે, શત્ર્ું ધન્ય કહે દમે.’
- નર્મતંશાકર તવે (નર્મત)
‘કેંઈ પણ ઉમતં કંર્ય જોખમેં દિવંય કરી શકંસુા નથ્ીં.’
- મિશેલ મેંન્સેઈન
‘કેંનં તિલમાં હજી નિરંશં? કેંણ હજી ફરિયંત કરે ? કેંણ એવં બુઝતિલ હજી આધંરી
રંસેં યંત કરે?... છેંડેં એને; ચંલેં, દંથ્ીં! ખુલ્લાં ખેસર દંત કરેઃ તિશેતિશંમાં ગંજે નેંબસ પ્રજાા
સણં ઉત્થ્ંંનની!’
- નંથ્ંંલંલ તવે
‘જોખમેંની વચ્ચે જીવેં. સમંરાં નગરેં જ્વંલંમુખીનાં ચઢંણ પર બાંધેં.’
- ફેડરીક નીત્શે
‘જિંતગીભર જીવસુા અંલાં જિગર અંપેં મને,
મુફલિદીમાં મ્હેકસુા મગરૂર દર અંપેં મને,
નૂર અાંજેલી નશંઘેરી નજર અંપેં મને,
પંય કેડી પંડસં, દંબૂસ કર અંપેં મને,
ને દતં ગંસેં જસેં સ્હેલંણી સ્વર અંપેં મને.’
- મકરન્ત તવે
‘અંપણંમાં જો કેંઈ તેંષ્ં ન હેંસ સેં બીજાઅેંમાં સે જોવંમાં અંપણે અંટલેં અંનાત ન લેસં હેંસ.’
- લં રેંશકુકેંલ્ડ
‘નંનં નંનં તેંષ્ંેં અંપણે કબૂલ કરીએ છીએ સે અંપણી જાસને એવુા મનંવવં કે અંપણંમાં
મેંટં તેંષ્ં નથ્ીં.’
- લં રેંશકુકેંલ્ડ
‘જગસમાં દૈંથ્ીં વધુ મહંત્વની વંસ એ નથ્ીં કે અંપણે ક્યાં ઉભં છીએ, પણ કઈ તિશંમાં
અંપણે જઈ રહ્ય્ંં છીએ સેે.’
- અેંલીવર વેન્ડલ હેંમ્દ
‘મંરી મહત્વંકાંક્ષ્ંં એ હસી કે, અગંઉ કેંઈપણ મંણદ ગયેં હેંય સેનંથ્ીં અંગળ જવુા
એટલુા જ નહિ, પણ મંનવી મંટે શક્ય હેંય સેટલાુ તૂર જવુા.’
- જેઈમ્દ કુક
‘અન્યંય વેઠવેં એ પ્રમંણમાં દહેલુા છે; જે કઠે છે સે સેં છે ન્યંય.’
- હેનરી લૂઈ મેન્કન
‘કેંઈપણ મંણદને અન્યંયપૂર્વક કેત કરનંરી દરકંર હેઠળ ન્યંયી મંનવીનુા દંચુા સ્થ્ંંન
પણ કેતખંનુા છે.’
- હેન્રી ડેવીડ થ્ંેંરેં
‘કેંઈ પણ પ્રજા અંટલુા જાણે નહિ ત્યાં દુધી દમૃધ્ધ બની શકે નહિ - કે કવિસં લખવંમાં
જેટલુા ગૈંરવ છે એટલુા જ ખેસર ખેડવંમાં રહેલુા છે.’
- બુકર વેંશીંગ્ટન
‘અં જમંનંની દંચી વિદ્યંપીઠ છે પુસ્સકેંનેં એક દાગ્રહ.’
- ટેંમદ કંરલંઈલ
‘કેટલાંક પુસ્સકેં ચંખવંનાં હેંય છે, કેટલાંક ગળી જવંનં હેંય છે, અને કેટલાંકને ચંવી ને
પચંવવંનાં હેંય છે.’
- ફ્રંન્દિદ બેકન
‘જેમ મંનવીઅેંનુા, સેમ પુસ્સકેંનુા - બહુ થ્ંેંડાં ઘણેં મેંટેં ભંગ ભજવસાં હેંય છે; બંકીનાં
ટેંળાંમાં ગંયબ થ્ંઈ જાય છે.’
- વેંલ્સેર
‘મંસંપિસં પંદેથ્ીં અંપણે પ્રેમ અને ઉલ્લંદ પંમીએ છીએ, એક પછી એક પગલુા માંડસાં
શીખીએ છીએ, પણ પુસ્સકેં ખેંલીએ ત્યંરે ખબર પડે છે કે અંપણને પાંખેં ફૂટી છે.’
- હેલન હેઈઝ
‘મૈંલિક લેખક સે એ નહિ કે જે કેંઈની નકલ કરસેં ન હેંય, પણ સે કે જેની કેંઈ નકલ
કરી શકે નહિ.’
- શંસેંબ્રીયાં.
‘કેટલં બધં લેંકેંએ કેંઈ પુસ્સકનં વાંચનથ્ીં પેંસંનં જીવનનં નવંયુગનેં અંરાભ કરેલેં
છે!’
- હેન્રી ડેવીડ થ્ંેંરેં
‘ઉંડં અંર્સનંતે,
ઉંચં અંશંવંતે યુવક જ ન હેં! રંષ્ટ્ર રચવુા.
પુરંસં પંયંનં ચણસર મહીં પથ્થ્ંર થ્ંવુા;
અમર ઈસિહંદે ભળી જવુા.’
- તેશળજી પરમંર
‘જેનંમાં વાંચન મંટે પ્રેમ ન હેંય એવં રંજાનં કરસાં, અનેક પુસ્સકેંવંળં કંસરિયંમાં
વદસેં ગરીબ મંણદ બનવંનુા હુા પદાત કરુા.’
- ટેંમદ મેકેંલે
‘બીજુા કશુા જ ન કરી શકવુા. સેનં કરસાં સેં વાંચસાં-લખસાં ન અંવડસુા હેંય સે દંરુા.’
- વીલીયમ હેઝલીટ
‘ઉત્ત્ંમ દંહિત્ય એટલે જેની વાંચ્યં વગર પણ પ્રશાદં થ્ંઈ શકે સે.’
- જી.કે. ચેસ્ટરટન
‘જીવસેં તંટી કબરમાં એ પછી રડસાં રહ્ય્ંાં,
હુા કબરમાં પણ, કરેલં પ્યંર પર હદસેં રહ્ય્ંેં.’
- જમિયસ પાડ્યં
‘કેંઈ મહંન દંહિત્યકૃસિનં દર્જન મંટે બે બળેં ભેગાં થ્ંવાં જોઈએઃ મંનવીનુા બળ અને સે
ક્ષ્ંણનુા બળ.’
- મેથ્યુ અંરનલ્ડ
૨
સ્વંસાત્ર્યેંત્ત્ંર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંનેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ પર
પ્રભંવ
વિશ્વમાં તરેક તેશ અને સેની પ્રજાને સેઅેંનેં પેંસંનેં ઇસિહંદ અને દાસ્કૃસિ વંરદમાં મળેલાં છે.
પેંસંની દાસ્કૃસિ મંટે કયેં તેશ ગર્વ ન ધરંવે. પછી એ પ્રંચીન હેંય કે અવર્ંચીન. જેમ કે અમેરિકંનં રેડ
ઇન્ડિયનેં અને અંફ્રિકંનં હબદીઅેંની જાગલી રહેણીકરણી મંટે અંજે પણ સેઅેં ગર્વભેર રજુઅંસ કરે
છે. એ દંથ્ેંે ઘણં તેશેંની પૈંરંણિક દાસ્કૃસિ ખરેખર અભિનાતનને પંત્ર્ં છે. એમાં ઇરંન, ઇરંક, ઇઝરંયલ,
ચીન, ગ્રીદ, ભંરસ, મિદર અને રેંમનેં દમંવેશ કરી શકંય. દતીઅેં પુરંણેં ઇસિહંદ અને દાસ્કૃસિ
સેઅેંને પ્રંપ્ત થ્ંયાં છે. છસાં દમયની રફસંર દંથ્ેં, ઘડિયંળને કાંટેકાંટે સેઅેંનં તેશ અને લેંકજીવનમાં
ભંરે પરિવર્સન અંવી ગયુા છે. દતીઅેં પહેલાં સેઅેંની જે દાસ્કૃસિ હસી, એથ્ીં જુતી જ છંપ અંજે એ બધં
તેશેંમાં જોવં મળે છે. એ છંપ કેવી રીસે ઉત્ભવી? ક્યાં ક્યાં પરિબળેંનેં સેઅેંનં તેશ અને લેંકજીવન પર
પ્રભંવ પડ્યેં, એ અભ્યંદ રદિક બની રહે સેવેં છે. એ આગે અંપણે ભંરસની દાસ્કૃસિ અને એની વર્સમંન
સ્થ્િંસિ મંટેનાં કેટલાંક જવંબતંર પરિબળેં વિશે જોઇશુા. અંપણં તેશની દાસ્કૃસિ કેવી રીસે અસ્સિત્વમાં
અંવી અથ્ંવં ઘડંઇ સે આગે ભંરસનં ભૂસકંળ સરફ એક નજર કરીશુા.
મૂળે અંપણં તેેશની દાસ્કૃસિ દિંધુસટીય દાસ્કૃસિનાં નંમે જંણીસી હસી. ઈ.દ. ૩૦૦૦ વષ્ર્ં પૂર્વે
એ અંદ્ય દાસ્કૃસિ અથ્ંવં અંર્ય દાસ્કૃસિ કહેવંસી સે પહેલં ભંરસમાં દ્રવિડ દાસ્કૃસિ પણ હયંસ હેંવંનુા
ઈસિહંદ જણંવે છે. નવીનવી શેંધખેંળેં ને પરિણંમે ભંરસની દિધુાસટીય દાસ્કૃસિને મંન્ય રંખવંમાં
અંવી છે. સે મંટેનાં પુરંસત્વ નમૂનંઅેં અને દંબિસીઅેં અંપણી પંદે મેંજૂત છે. એમાં શહેરેંની દુવ્યવસ્થ્િંસ
બાંધણી અને શિલ્પકલંઅેંનેં દમંવેશ થ્ંંય છે. એ બાંધકંમ અને કલંકંરીગીરી પરથ્ીં સેઅેંનુા લેંકજીવન,
ભંષ્ંં, ધર્મ વગેરે દમજવંમાં મતત મળે છે. ત્યંરની સ્ત્રીઅેં ને ઘરેણાં અને કેશકુફનનેં શેંખ હસેંે. ત્યંરે
સેઅેંની ભંષ્ંં પણ દમૃદ્ધ હેંવંનુા જણંય છે.
દિાધુસટીય દાસ્કૃસિ પછી ભંરસની દાસ્કૃસિમાં ફેરફંર થ્ંસં ગયં. દમય પ્રમંણે અને પ્રજાનં
લેંેકજીવન પ્રમંણે સેમાં પરિવર્સન અંવસુા ગયુા. મૂળ દાસ્કૃસિનં સ્થ્ંંને પછી વૈતિક દાસ્કૃસિનેં ઉતય થ્ંયેં
હેંવંનુા ઈસિહંદકંરેં મંને છે. ત્યંર બંત વેતેંની રચનં થ્ંઈ. વેતેંની રચનંએ ભંરસની દાસ્કસિને ચંર
અવસ્થ્ંંમાં વહેાચસી વ્યવસ્થ્ંં તશર્ંવી છે. એ પ્રમંણે પ્રથ્ંમ અવસ્થ્ંં, બ્રહ્મચયર્ંશ્રમ - જેમાં વ્યક્સિ ચંરિત્ર્ય
ઘડસર કરી મયર્ંતંમાં જીવન ગંળે. બીજી અવસ્થ્ંં, ગૃહસ્થ્ંંશ્રમ - જેમાં જાુવંનેં લગ્ન કરી ઘરદાદંર
માંડે. ત્ર્ીંજી અવસ્થ્ંં, વંનપ્રસ્થ્ંંશ્રમ - જેમાં વ્યક્સિ પેંસંનં જાહેર જીવન અને ધાધંરેંજગંરમાંથ્ીં નિવૃસિ
મેળવે અને દમંજ દંથ્ેં રહી નિવૃસિનેં શાંસિ દમય પદંર કરે. ચેંથ્ીં અને છેલ્લી અવસ્થ્ંં પ્રમંણે વ્યકિસ
તુન્યવી બંબસેંથ્ીં અલગ થ્ંઈ જાય, પ્રભુનુા ભજન કરે. વૈતિક દમંજની અં ક્ેવી અતભૂસ વ્યવસ્થ્ંં! કેમ કે
અંમાંની કેટલીય બંબસેં અત્યંરનં દમંજ દંથ્ેં અેંેછંવત્ત્ંં આશે વણંઈ ગઈ છે. અંપણી અંજની
દાસ્કૃસિમાં વૈતિક છંપ જેંવં મળે જ છે.
એ જ ચંર જીવન વ્યવસ્થ્ંં પરથ્ીં દમય જસાં ભરસમાં વર્ણ વ્યવસ્થ્ંં ઊસરી અંવી. ૧. બ્રંહ્મણ
- ધંર્મિક ક્રિયંકાંડ કરંવનંરંઅેંનેં વર્ગ. સેઅેં દમંજમાં ધંર્મિક અંગેવંની અંપી, ધર્મની દેવં બજાવે.
૨. ક્ષ્ંત્ર્િંય દમંજનુ રક્ષ્ંણ કરનંરંઅેંનેં વર્ગ. સેઅેં લડંઈની સંલીમ લે અને લડંઈ મેંરચે અંગળ રહી
પ્રજાનુા રક્ષ્ંણ કરે. ૩. વૈશ્ય - વેપંર વંણિજ્ય આગેનુા કંમકંજ દાભંળનંરંઅેંનેં વર્ગ. પ્રજાની જીવન
જરૂરિયંસેં આગે જાણકંરી મેળવી મંલ અથ્ંવં નંણંની અંપલે કરનંર. ૪. શુદ્ર - વદસિમાં દંફ દફંઈની
દેવં કરનંરંઅેંનેં વર્ગ. સેઅેં નગરની સ્વછસં જાળવવંની દેવં કરે. ત્યંરનં દમંજમાં અં ચંર વર્ગ
પ્રજા અને નગરની વ્યવસ્થ્ંં જાળવવં પૂરસં હસં. સે વ્યવસ્થ્ંં કેંઈ પણ જાસનાં કેંમનં ભેતભંવને ધ્યનમાં
રંખીને કરવંમાં અંવી ન હસી. વળી એ દમયે લેંકેંમાં ઉંચનીચનં ભેતભંવ હેંવંનેં કેંઈ ઉલ્લેખ વાંચવં
મળસેં નથ્ીં.
છસાં એવં વર્ગજનેંનં ઉત્ભવની વિચિત્ર્ં કથ્ંં જાણવં મળે છે. જેમ કે બ્રંહ્મણ, યજ્ઞ્ંપુરુષ્ંનં
મુખમાંથ્ીં ઉત્ભવ્યેં, ક્ષ્ંત્ર્િંય હંથ્ંમાંથ્ીં ઉત્ભવ્યેં, વૈશ્ય ઉરુમાંથ્ીં અંવ્યેં અને શુદ્ર સેનં પગમાંથ્ીં ઊત્પન્ન્ં
થ્ંયેં વગેરે. એટલે અં પ્રકંરનાં સેઅેંનં ઉત્ભવની કથ્ંં અથ્ંવં સેં સેઅેંની કંર્યપધ્ધસિને લીધે પંછળથ્ીં
સેઅેંમાં ઉંચનીચનં ભેતભંવ શરૂ થ્ંયં હશે. પણ શરૂઅંસમાં સેઅેંનં દમંજમાં કેંઈ એવં ભેતભંવ
હેંવંની વંસ જાણવં મળસી નથ્ીં.
દિંધુસટીય દાસ્કૃસિમાં ફેરફંરની શરૂઅંસ ગૈંસમ બુદ્ધે સ્થ્ંંપેલં બૈંદ્ધ ધર્મથ્ીં થ્ંઈ હસી. ઈદુની
છઠ્ઠી દતીમાં ગૈંસમ બુદ્ધ થ્ંઈ ગયં. સેમનેં જન્મ રંજકુટાુબમાં થ્ંયેં હસેં. સેમણે ભરજાુવંનીમાં દાદંર
ત્યંગી ધર્મજ્ઞ્ંંન પ્રંપ્ત કર્યું. બધં મંણદેંે દરખં છે, એ સેમનેંે ઉપતેશ હસેં. એ દંથ્ેં સેમણે પેંેસંનં નવં
ધર્મદિદ્ધાંસેં જ્ઞ્ંંન, શીલ અને દમંધિ આગે શીખવ્યં. બુદ્ધનં ધર્મદિદ્ધાંસેંને જાતુઈ દફળસં મળી. કેમ કે
સેમાં એ દમયનં જીવન ધેંરણનં મંળખંમાં ક્રંસિકંરી ફેરફંર તશર્ંવસં દમંનસંનં ધેંરણની વંસ
કરવંમં અંવી હસી. પરિણંમે બૈંદ્ધ ધર્મનેં ફેલંવેં ઝડપથ્ીં ભંરસભરમાં અને ભંરસ બહંરનં તેશેંમાં
થ્ંવં લંગ્યેં. ભંરસમાં સે વખસનં દમ્રંટ અશેંકે પણ બૈંદ્ધ ધર્મનેં સ્વીકંર કયર્ેં હસેં.
બૈંદ્ધ ધર્મ પછી મહંવીર સ્વંમીનં દિદ્ધંસેં પર ભંરસમાં જૈન ધર્મની સ્થ્ંંપનં થ્ંઈ. સેમણે
અહિાદંને કેન્દ્ર સ્થ્ંંને મૂકી. દત્ય, અપરિગ્રહ, અસ્સેય અને બ્રહ્મચર્યનં દિદ્ધંસેં શીખવ્યં. એની પણ દંરી
અદર થ્ંઈ અને તેશમાં ઘણંએ એ ધર્મ સ્વીકંયર્ેં. પણ ભંરસ બહંર સેનેં પ્રદંર થ્ંયેં નહી.
અગંઉ અંપણે જોયુા કે અંયર્ેંમાં વર્ણવ્યવસ્થ્ંં હસી. પણ ઊંચનીચનં ભેતભંવ ન હસં. એ એક
પ્રંચીન દાસ્કૃસિ હસી. છસાં અંતર્શ અને દર્વમંન્ય દાસ્કૃસિ હસી. વખસ જસાં મંનવ જેમજેમ શિક્ષ્િંસ
બનસેં ગયેં સેમસેમ સેનંમાં તૂષ્ંણેં ઉસરી અંવ્યાં. એથ્ીં પંછળથ્ીં બ્રંહ્મણ અને શુદ્રનં ભેતભંવ છસં
થ્ંયં, બ્રંહ્મણ, ક્ષ્ંત્ર્િંય અને વૈશ્ય એમ ત્ર્ંણ વર્ગનં લેંકેં ઊચ્ચ વર્ગનં ગણંવં લંગ્યં. જ્યંરે ફક્સ શુદ્રને
હલકં ગણવંમાં અંવ્યં એ કેવુા તયંજનક કહેવંય! ઉપરનાં ત્ર્ંણ વર્ગનં લેંકેં શુદ્રેંની દંથ્ેં કંમ અને
નંણંની લેવડતેવડ દિવંય બીજો કેંઈ દાબધ રંખસં નહિ. શુદ્રેંને માતિરમાં જવંની છૂટ ન હસી. એથ્ીં પણ
કફેંડી સ્થ્િંસિ શુદ્રેંની ત્યંરે દર્જાઈ, જ્યંરે સેઅેંને સેમનં હલકં કંર્યને લીધે અસ્પૃશ્ય ગણવંમાં અંવ્યં.
ગંમમાં સેઅેંને કેંઈ અડસુા નહિ. છસાં કંમ કરંવી સેઅેંની ઉપર જબરજસ્સી થ્ંસી. એથ્ીં વેઠપ્રથ્ંં શરૂ
થ્ંઈ.
દપ્તદિંધુનં પ્રતેશમાં પાંગરેલી દિંધુસટીય દાસ્કૃસિનં અં સૈયંર થ્ંયેલં દમંજે વખસ જસાં એક
નવુા નંમ ધંરણ કર્યું. સેઅેં જે પ્રતેશમાં વદસં હસં, સે હિંન્તુસ્સંન કહેવંયેં અને એ પરથ્ીં એમનેં ધર્મ
હિંતુ કહેવંવં લંગ્યેં. એવી દમંજવ્યવસ્થ્ંં અને દાસ્કૃસિ પર ઈ.દ. પૂર્વે ૧૫૨૬ - ૧૭૬૧
અફઘંનિસ્સંનનં મેંગલ બંતશંહેંએ દત્ત્ંં દાપંતન કરી. સેઅેંનેં દમંજ અને ધર્મ ભંરસથ્ીં સતન ભિન્ન
પ્રકંરનં હસં. સેઅેં અંપણં તેશમાં મુદલમંન ધર્મ લંવ્યં. એ દંથ્ેં ભંરસમાં પરતેશીઅેંનુા અંગમન
થ્ંયુા. સેમાં પેંર્ટુગલીઅેં, ફ્રંદીદીઅેં અને બ્રિટીશીઅેંનેં દમંવેશ થ્ંસેં હસેં. સેમાં ભંરસમાં દત્ત્ંં હાંદલ
કરવં બ્રિટીશીઅેંને વધુ દફળસં મળી. સેઅેંએ ૧૬૫૭ - ૧૯૪૭ દુધી તેશને પેંસંનં હવંલંમાં રંખ્યેં.
અં નવં પરતેશીઅેં પેંસંની દંથ્ેં ખ્રિસ્સી ધર્મ લઈ અંવ્યં.
અંપણં તેશમાં સૈયંર થ્ંયેલં હિંતુ ધર્મ દંમે બીજં બે નવં ધમર્ેં અંવીને ગેંઠવંઈ ગયં. હિંતુ,
મુદલમંન અને ખ્રિસ્સીઅેં ભિન્ન્ં દિદ્ધાંસેં પર રચંયેલં હેંય સેમનેં દમનવ્ય હિંતુસ્સંનમાં થ્ંવં લંગ્યેં.
ભંરસમાં હિંતુ માતિરેંની દંથ્ેંદંથ્ેં અંપણી ભૂમિ પર મસ્જિત અને ગિર્જાઘરેં ઊભાં થ્ંવં લંગ્યાં. બીજા
ધમર્ેંની અદર દંથ્ેં જીવસાં અંપણં દમંજ અને દાસ્કૃસિમાં કેટલંક ફેરફંર અંવ્યં. બીજા ધમર્ેંની દંમે
પેંસંનં દમંજ અને દાસ્કૃસિને ટકંવી રંખસાં, હિંતુઅેં એ બધં પ્રત્યે દહિષ્ણુ બન્યં. અત્યંરે જે ધંર્મિક
અદહિષ્ણુસં તેશમાં જોવં મળે છે, એવી સેં ક્યંરેય ન હસી. એની ઈસિહંદ દંક્ષ્ીં પૂરે છે. તરેક ધર્મનં
લેંકેં ત્યંરે પ્રેમ અને દહકંરથ્ીં જીવસં અને પેંસપેંસંની દાસ્કૃસિને જીવંડી જાણસં. અંયર્ેંએ શરૂ કરેલી
અને દમયનં વહેણમાં ફેરફંર દંથ્ેં ટકી રહેલી હિંતુ દાસ્કૃસિ ભંરસમાં બીજા ધમર્ેંની દંમે ટકી રહી એ
એક અત્ભૂસ બીનં કહેવંય. હિાતુસ્સંનનુા નંમ કરણ ભંરસ થ્ંઈ ગયુા સેં ય અંજે ભંરસમાં હિંતુ દાસ્કૃસિ
અડીખમ ઊભી છે.
૨૦મી દતીની શરૂઅંસે ગાંધીજીએ ભંરસમાં આગે્રજોનં પરતેશી શંદન દંમે અંઝંતીનુા
રણશિગડુા ફૂક્યુા. સેમની દંથ્ેં તંતંભંઈ નવરેંજી, ફિરેંજશંહ મહેસં, બંળગાગંધર સિળક, દુરેન્દ્રનંથ્ં
બેનરજી, ગેંપંળકૃષ્ણ ગેંખલે, લંલં લજપસરંય, મહમતઅલી ઝીણં, જવંહરલંલ નહેરૂ, વલ્લભભંઈ
પટેલ વગેરે જોડંયં. સેઅેંએ ભંરસમંથ્ીં આગ્રેજોની દત્ત્ંં ઉખંડી નંખવં અદહકંરની અહિંદક લડસ
શરૂ કરી. એ અંઝંતીની લડસમાં ભંરસનાં દર્વ ભંઈબેનેં - હિંતુ,મુદલમંન, શીખ, પંરદી, જૈન, ખ્રિસ્સી
અને બૈદ્ધ દંથ્ેંદંથ્ેં રહ્ય્ંાં હસાં. આગ્રેજોનં લગભગ ૩૦૦ વષ્ર્ંનં શંદનમાં અં બધં ધર્મનં લેંકેં વચ્ચે
અજાયબ એકસં જોવં મળી હસી. એમ બધંની એકસં અને પ્રજાનં અતમ્ય જાુસ્દં દંમે આગ્રજો તેશ છેંડી
ગયં અને અંપણેં તેશ અંઝંત બની ગયેં.
એવં એખલંદભયર્ં વંસંવરણને આગ્રેજો તૂષ્િંસ કરીને ચંલ્યં ગયં. કેમ કે સેઅેં પંરખી ગયં
હસં કે ભંરસીઅેંનં એ એકસં એ જ એમની શક્સિ હસી. એ શક્સિ સેંડી પંડવં ધર્મધર્મ વચ્ચે વૈમનસ્ય
ફેલંવવં આગ્રેજોએ પેંસરેં રચ્યેં. સેમણે સ્વંસાત્ર્ય દેનંની મહમતઅલી ઝીણં દંથ્ેં દંઠગાંઠકરી, સેમને
મુદલમંનેં મંટે પંકિસ્સંનનુા અલગ રંજ્ય મંગવં રંજી કરી લીધં. પરિણંમે ગાંધીજીને મનતુઃખ દંથ્ેં
એ દંમે ઝૂકી જવુા પડ્યુા. એમ અંપણં તેશનં હિાતુસ્સંન અને પંકિસ્સંન એવં બે ભંગ થ્ંઈ ગયં. એ જ
વૈમનસ્યમાંથ્ીં હજાુ અંપણે બહંર નીકળી શકસં નથ્ીં. કેટલંય ભંરસમાં રહેસં મુદલમંનેં પંકિસ્સંન
પ્રત્યે કૂણુ વલણ ધરંવે છે. એથ્ીં ભંરસનં ક્ેટલંક હિાતુઅેં અને અન્યધર્મીઅેં પણ બધં જ મુદલમંનેંને
એક જ ત્ર્ંંજવંમાં સેંળવંનેં પ્રયંદ કરે છે. એથ્ીં અંપણી એકસં તિવદેતિવદે સૂટસી જાય છે.
અંઝંતી પછી જ ભંરસમાં હિંતુ - મુસ્લિમ રમખંણેં ફંટી નીકળ્યાં હસાં. સેમાં લંખેં મંણદેં
ઘરબંર વિનંનં થ્ંઈ ગયાં હસાં. ઘણંની મિલ્કસ લૂાટંઈ ગઈ હસી. કેટલંય પરિવંર જનેં કેંમી અંગમાં
હેંમંઈ ગયાં હસાં. ઘણી સ્ત્ર્ીંઅેં વિધવં બની હસી અને ઘણં મંસપિસં બંળકેં વિનંનાં, સેં કેટલંય
બંળકેં અનંથ્ં બની ગયાં હસાં. એ જ બંબસને કંરણે અંખરે ગાંધીજીને ગેંળીએ તેવંયં.
અં બધી પરિસ્થ્િંસિમાં અંપણં તેશની દાસ્કૃસિ ઘડંસી ગઈ. એ દિંધુસટીય દાસ્કૃસિનં મૂળ
સ્વરૂપે જારી રહી નહી પણ વખસેંવખસ સેમાં તેશની રંજકીય પરિસ્થ્િંસિ અને લેંકેંેની મંન્યસં પ્રમંણે
ફેરફંર થ્ંસં ગયં. ફરી તેશમાં કેંમી એકસં અંકંર લેવં માંડી. હિંતુ, મુસ્લિમ, શીખ, પંરદી, બૈંદ્ધ, જૈન,
અને ખ્રિસ્સી બધં પ્રેમ ભંવથ્ીં રહેવં લંગ્યં. ધંર્મિક અને રંષ્ટ્રીય સહેવંરેં બધં લેંકેં દંથ્ેં મળી ઉમાગથ્ીં
ઉજવસં. અંપણં તેશે દૈંનં દહકંરથ્ીં વિકંદની કેડી પર પગરણ માંડ્યાં. તેશનં જુતંજુતં રંજ્યેંનં
લેંકેંની ભિન્ન્ંભિન્ન્ં મંસૃભંષ્ંં સરેહસરેહનેં પેંષ્ંંક અને વિવિધ ધમર્ેં છસાં તેશભક્સિ મંટે બધંની દમંન
ભંવનં પરતેશનં લેંકેંને તઝંડે સેવી હસી.
જેમ અંપણે જાણીએ છીએ સેમ દત્ત્ંં અને પૈદેં મંણદને ભંન ભૂલંવે છે. ધીમેધીમે અંપણં
રંજકીય નેસંઅેંમાં ખુરશીનેં મેંહ જાગ્યેં અને દત્ત્ંંનેં સ્વંથ્ર્ં વધવં માંડ્યેં. સેથ્ીં સેઅેંએ દત્ત્ંં હાંદલ
કરવં રંજકીય પ્રપાચેં કરવં માંડ્યાં. તેશની એકસં અને અખાડિસસં મંટે જે મૂલ્યેં જળવંઈ રહ્ય્ંાં હસાં,
સેને ધેંઈપીવંની રંજકંરણીઅેંએ સૈયંરી કરી. ફરી એક વંર કેંમી ઝેર લેંકેંનં મનમાં રેડવંમાં અંવ્યુા.
પ્રજંનુા ગમે સે થ્ંંય પણ મને દિંહંદન મળવુા જ જોઈએ; એ સેઅેંની નેમ હસી. જે નીસિ આગ્રેજોએ અપનંવી
હસી, એવી હીન નીસિનેં તેશવંદીઅેંએ અંશરેં લીધેં, એ કેવુા શરમજનક કહેવંય! એથ્ીં તેશમાં કેંમવંતી
દાસ્થ્ંંઅેંેએ જોર પકડ્યુા. સેઅેં રંજકંરણમાં પણ ભંગ લેવં લંગ્યં. અવી સ્થ્િંસિને સેં કંરણમંત્ર્ં જોઈએ.
૧૯૬૮માં ઇઝરંયેલમાં અંવેલી અલ અકદં મસ્જિતને કેંઈએ અંગ લગંડી. એ આગે બધં
તેશેંેમાં મુસ્લિમેં મંરફસે તેખંવેં યેંજાવં લંગ્યં. અંપણં મુસ્લિમેંએ પણ એવં તેખંવેં મેંટંમેંટં શહેરેંમાં
યેંજ્યં. પરિણંમે તેશમાં કેંમી સેંફંનેં ફંટી નીકળ્યાં. એમ અંપણી દર્વધર્મ ભંવનંનેં છેત ઊડી ગયેં.
એનેં લંભ લઈ રંજકીય પક્ષ્ંેંએ કેંમી ભંવનંને વધુ ભડકંવી એટલે હવે સેં અંપણં તેશમાં કેંમી
અરંજકસં એ દંમંન્ય બંબસ બની ગઈ છે. હવે મેંટં ભંગનં રંજ્યેંમાં વષ્ર્ંમાં એકવંર એવાં સેંફંનેં
થ્ંંય છે અથ્ંવં રંજકંરણીઅેં મંરફસે કરંવવંમાં અંવે છે.
એવી સ્થ્િંસિમાંથ્ીં બહંર અંવવુા મુશ્ક્ેલ છે. કેમ કે હિંતુ અને મુસ્લિમ બાનેને સેઅેંની ખંદ
દાસ્થ્ંંઅેં મંરફસે ઉકદંવવંમાં અંવે છે. વળી એવી દાસ્થ્ંંઅેંને ખંદ ધાધંતંરીઅેં અને રંજકંરણીઅેં
ટેકેં છે. અં બે ધમર્ેં વચ્ચે ઘષ્ર્ંણ થ્ંયં બંત શીખેંએ પણ હિંતુ દમંજમાં પેંસંની દાડેંવણી આગેનાં બાધંરણને
પડકંર્યુ હસુા. એટલુા જ નહી પેંસંનં અલગ અને સ્વસાત્ર્ં ખંલીસ્સંનની સેઅેં ચળવણ ચલંવી રહ્ય્ંં છે.
અંજ દુધી ધર્મનં નંમે તેશમાં હજારેં લેંકેં મંયર્ં ગયં છે અને લંખેં નિરંધંર બની ગયં છે. ધર્મનં નંમે
લેંકેં ઉઘંડે છેંગ મસ મંગવં નીકળે છે. પ્રજા પણ એવં પ્રપાચમાં ફદંઈ રંજકંરણીઅેંની વંસને દમથ્ર્ંન
અંપે છે, એ તુઃખની વંસ છે. તેશમાં અંજે ધર્મઝનૂન ફેલંઈ રહ્ય્ુંા છે. એથ્ીં તેશની બિનદાંપ્રતંયિક
રંજ્યવ્યવસ્થ્ંં દંમે ખસરેં ઊભેં થ્ંયેં છે. એવી અરંજકસંમાં ભંરસનાં બે મંજી વડંપ્રધંનેં ઈતિરં
ગાંધી અને રંજીવ ગાંધી હેંમંઈ ગયાં. છસાં એમાંથ્ીં કાઈ બેંધપંઠ લીધં વિનં અંપણેં તેશ હિંદંહેંળીમાં
અંળેંટસેં જાય છે.
અંવી પરિસ્થ્િંસિને કંરણે અંપણં તેશની કલં, મિલનદભર ઉત્દવ ઉજવણી અને અહિાદક
લેંકજીવનમાં પરિવર્સન અંવી રહ્ય્ુંા છે. કેટલીક જગ્યંએ ઉત્દવ ઉજવણી નિમિત્ત્ેં જ કેંમી રમખંણેં તેખં
તે છે, એને કેંણ નંથ્ેં? હજુ સેં અંવસી કંલે શુા વિસશે એની કેંને ખબર, પણ જાણે એની પૂર્વસૈયંરી અંપણે
કરી રહ્ય્ંં છીએ. જે રીસે તેશનેસંઅેં પેંસંને મનફંવે સેવં મનમસાંસરેં ઊભાં કરંવી તેશની દાસ્કૃસિને કેંઈ
ખંદ ઢાંચંમાં ઢંળવં પ્રયત્ન કરી રહ્ય્ંં છે. એવુા અંપણી દરકંર દબાધી પણ કહી શકંય. અંપણેં તેશ
બિનજોડંણની નીસિમાં મંનસેં અંવ્યેં છે. છસાં રશિયં દંથ્ેં મૈત્ર્ીં કરંરેં રંખી, અગંઉની અંપણી
દરકંરેંએ તેશને રૂદી અદરવંળી વિતેશનીસિ અને દંમ્યવંત સરફે કૂણી લંગણી જગંડવં ભગીરથ્ં
પ્રયત્નેં કયર્ં હસં. તુઃખની વંસ એ છે કે રશિયંનેં એ દંમ્યવંત ભંરસમાં પ્રદંરે સે પહેલાં જ કબરમાં
તફનંવંઈ ગયેં છે. વિતેશનીસિમાં અંપણે રશિયં અને સેનં મિત્ર્ં તેશેં સથ્ંં અંરબેં દંથ્ેં દંરં દબાધેં
રંખ્યં ત્યંરે રશિયંનાં પ્રસિસ્પર્ધીઅેં અમેરીકં દંથ્ેં અંપણં દબાધેં રંખવં પૂરસં હસં, એમ કહીએ સેં
ચંલે.
અંપણં લેંકેંને ધર્મ અને ઈશ્વરમાં અપૂર્વ શ્રદ્ધં છે. ત્યંરે દંમ્યવંત નંસ્સિકવંતને પ્રેંત્દંહન
અંપે છે. સેઅેં ઈશ્વરની વંસને હંસ્યંસ્પત ગણે છે. રશિયંનં દંમ્યવંતની થ્ંેંડી ઘણી અદર અંપણં
તેશમાં જોવં મળે છે. અંપણં તેશમાં કેટલંક લેંકેં પેંસંને બૈંદ્વિકવંતમાં મંનસં હેંવંનુા જણંવે છે. સેઅેં
કેંઇ પણ ઇશ્વરીય અથ્ંવં ચમત્કંરિક શક્સિમાં મંનસં નથ્ીં અને પેંસંનેં મસ બીજાઅેંને દમજાવસં જાય
છે.
રશિયં સરફની કૂણી લંગણીને લીધે જ અંપણે અંરબેં દંથ્ેં દંરં દબાધ રંખ્યં અને અંરબેંનં
તુશ્મન ગણંસં ઇઝરંયલ દંથ્ેં રંજદ્વંરી દબાધેં બાંધ્યં ન હસં.
વળી ખરંખેંટંમાં અંપણે અંરબેંની પડખે રહ્ય્ંં છીએ. એટલે જ ઇરંકનં દતંમહુદેનની
છેવટ દુધીની અંડેંડંઇ છસાં અંપણી દરકંરે સેમનં વિરૂદ્વમાં એક હર્ફ ઉચ્ચંયર્ેં ન હસેં. એથ્ીં ઉલ્ટુા ઘર
અાંગણે પંકિસ્સંન જેવં મુસ્લિમ રંષ્ટ્ર દંથ્ેં અંપણં દબાધેં સાગ રહ્ય્ંં કરે છે. વળી એ જ પંકિસ્સંનનં
પ્રશ્ને અંપણં અંરબ મિત્ર્ંેંનેં મસ અંપણંથ્ીં ભિન્ન્ં થ્ંઇ જાય છે!
અંપણી અં રંજ્કીય નીસિને કંરણે ઘણં અંરબ અને અંફ્રિકંનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને અંપણં તેશમાં
વધુ અભ્યંદની દગવડેં અંપીએ છીએ. સેઅેં પેંસંની દંથ્ેં સેમનં તેશની કલં અને દાસ્કૃસિ લઇ અંવી
અંપણં તેશમાં પ્રતર્શનેં યેંજે છે. અથ્ંવં સેમનં જાહેર જીવનમાંથ્ીં પ્રેરણં મેળવી અંપણં ઘણં જાુુવંનેં
સેમનુા અનુકરણ કરે છે. જેમ કે સેમનં જેવાં કપડાં પહેરવાં અને સેમનં જેવાં નૃત્યેં કરવાં વગેરે. અંપણં
ઘણં લેંકેંને અંરબતેશેંમાં ધાધેંરેંજગંર પ્રંપ્ત થ્ંયાં છે. એથ્ીં પણ કેટલંક લેંકેં ત્યાંની બંબસેં અંપણં
તેશમાં લંવી અંપણી દાસ્કૃસિ દંથ્ેં મેળ જમંવં પ્રયત્ન કરે છે.
એમેરિકં દંથ્ેં અંપણે બહુ ગંઢ દબાધેં સેં નથ્ીં જ. છસાં અમેરિકં એ મહંદત્ત્ંં છે. વળી એ
તુનિયંનેં ધનંઢ્ય તેશ કહેવંય છે. એનંથ્ીં અંકષ્ંર્ંઈ અંપણં ઘણં ભણેલંગણેલં લેંકેં ત્યાં પૈદં કમંવં
જાય છે. કેટલંક અભ્યંદ મંટે અને વેપંરધાધં અથ્ર્ેં પણ જાય છે. સેમાંનં ઘણંએ સેં ત્યાં નંગરિક હકેં
પ્રંપ્ત કર્યં છે. એ બધં મેંેટે ભંગે ત્યાં અમેરિકી પ્રજાની રીસભંસ અને રિવંજો જોઈ, અંપણી દાસ્કૃસિ દંથ્ેં
મિલંવવં પ્રયત્ન કરે છે. એમની ભંષ્ંં, ત્યાંનેં પહેરવેશ અને ત્યાંનેં ખેંરંક એ જાણે સેમનુા જીવન બની
ગયુા છે. છસાં ત્યાં ભંરસીયેં દંથ્ેં મળે છે, ત્યંરે પેંસંની દાસ્કૃસિ તશર્ંવવં પ્રયત્ન કરે છે. એમ જાુતંજાુતં
લેંકેંનં દાપર્કથ્ીં અંપણી અંજની દાસ્કૃસિ બતલંસી જાય છે.
અંપણી હેંટલેં અને રેસ્ટેંરાંમાં હવે મેંર્ડન ડંન્દ થ્ંવં લંગ્યં છે. કૈંટુાબિક અને દંમંજિક
પ્રદાગેંમાં હવે પશ્ચિમી ડંન્દ અને પંર્ટીઅેંને દમથ્ર્ંન મળસુા જાય છે. નવરંત્ર્ીંેનં ગરબંઅેંમાં પણ હવે
સંળીઅેંનં અદલ ગરબંને સ્થ્ંંને ડિસ્કેં ગરબં યેંજાવં લંગ્યં છે. પેંષ્ંંકમાં સેં અંપણેં યુવંવર્ગ ફેશનનેં
અંગ્રહી રહ્ય્ંેં છે. હવે કેંણ ધેંસી અને ઝભ્ભેં પહેરે? મેંર્ડન પેન્ટ, શર્ટ, ટીશર્ટ અને ફ્રેંક,સ્કર્ટ-બ્લંઉઝ
વગેરે જાુવંનેં પહેરે છે. દંથ્ેં દંડી, પાજાબી જેવં ભંરસીય પેંષ્ંંકેં પણ વપરંય છે. ભંષ્ંંઅેંમાં આગ્રેજીનુા
સ્થ્ંંન ઊંચુ છે. કેમ કે તેશ-વિતેશનં દાપર્કમાં એ મહત્વનુા મંધ્યમ છે. શંળં, મહંશંળં અને કેંલેજોમાં
આગ્રેજીનુા શિક્ષ્ંણ અંપવંમાં અંવે છે. સહેવંરેંમાં બધં પેંસંનં સહેવંરેં ધંમધૂમથ્ીં ઉજવે છે. તેશનેસંઅેં
મંરફસે મુખ્ય સહેવંરેં જાહેરમાં ઉજવવંની દંરી પ્રણંલી અપનંવવંમાં અંવી છે. તિવંળીમાં તંરૂખંનુા
ફેંડવંની હિાતુ દાસ્કૃસિ હવે ખંનગી પ્રદાગેં અને અન્યધર્મ સહેવંરેંમાં પણ ઉપયેંગમાં લેવંય છે. જ્યંરે
વંરસહેવંરે કેક અને કંર્ડની ખ્રિસ્સી પ્રણંલી ઘણં લેંકેંએ અપનંવી છે. એ જ રીસે ઘર શણગંરવંની પ્રથ્ંં
પર અદરપરદ મિલંવટથ્ીં વિવિધ સ્થ્ંળેંએ જોવં મળે છે.
ઘણીખરી મિલંવટ પછી અંપણે તેશી ઝભ્ભેં નવંનવં રૂપે પુરૂષ્ંેં ઉપયેંગમાં લેસં રહ્ય્ંં છે. એ
જ રીસે સ્ત્ર્ીંઅેંની દંડી અંજે પણ અમર છે. હિાતુ સ્ત્ર્ીંઅેંનં ચાંલ્લં અને દિંતુરની પ્રથ્ંં ઘણંએ સ્વીકંરી
છે. કેટલાંક પરતેશી યુવંનેંએ પણ અંપણં પહેરવેશ અને ચૂડી ચાંતલંને અંવકંયર્ં છે. સ્ત્ર્ીંઅેંમાં બેંબ્ડ
હેરની ફેશન અંવ્યં પછી પણ મેંટં ભંગની સ્ત્ર્ીંઅેં લાંબં વંળ રંખે છે અને અંરંમથ્ીં એનેં એટલેં ગૂ
ાથ્ેં છે.
જેવી રીસે રંજકીય પરિસ્થ્િંસિએ તેશનં લેંકજીવન, સ્થ્ંંપત્ય, કલં અને ધર્મ પર અદર કરી,
એ જ રીસે અંપણી અંઝંતીની દંથ્ેંદંથ્ેં અને પછી થ્ંયેલાં વૈજ્ઞ્ંંનિક દાશેંધનેં તેશમાં પરિવર્સનકંરી રહ્ય્ંાં
છે. અંઝંતીની પૂર્વે જ યાત્ર્ંેંની શેંધ થ્ંઇ ગઇ હસી. વરંળ કેંલદેં અને પેટ્રેંલ વડે ચંલસાં યાત્ર્ંેં શેંધંયાં
અને વિકંદ પંમસાં ગયાં. ત્યંરે અંપણેં તેશ મુખ્ય ગૃહઉદ્યેંગ પર નભસેં હસેં. એથ્ીં એવાં યાત્ર્ંેં અંપણં
તેશમાં વ્યંપક પ્રમંણમાં વંપરવાં કે કેમ, એ એક ચચર્ંનેં વિષ્ંય હસેં. ખુત ગાંધીજી યાત્ર્ંવંતનં વિરેંધી
હસં. કેમ કે યાત્ર્ંેંથ્ીં ગંમેગંમનં ગૃહઉદ્યેંગેં ભંગી પડશે, એવેં સેમને ડર હસેં.
જો અંપણે યાત્ર્ંેં તેશમાં ન સ્વીકંરીએ સેં પરતેશેંમાં યાત્ર્ંેં મંરફસે ઉત્પંતન વધી જાય, જ્યંરે
અંપણે ઉત્પંતનમાં પંછળ રહી જઇએ. પરિણંમે અંપણે પરતેશથ્ીં મંલ અંયંસ કરવેં પડે. એટલે
અંપણી દરકંરે યાત્ર્ંવંતને દમથ્ર્ંન અંપ્યુા. કેમ કે દમયની દંથ્ેં કતમ મિલંવવં જ પડે. ઉત્પંતનમાં
અંપણે પણ બીજા તેશેંની મંફક વિકંદ કરવં લંગ્યં. વળી તેશમાં વધસી જસી વદસિને ધ્યંનમાં રંખી
જીવનજરૂરિયંસની ચીજોનુા ઉત્પંતન વધંરવુા જરૂરી હસુા. શરૂઅંસમાં જરૂરી મીલ અને કંરખંનંનાં યાત્ર્ંેં
અંપણે પરતેશથ્ીં અંયંસ કરસં હસં. વખસ જસાં એવાં યાત્ર્ંેં અને એનં ભંગેં અંપણે તેશમાં જ બનંવવં
લંગ્યં. કંપડઉદ્યેંગમાં સેં ભંરસે કમંલ કરી નંખી! ખૂબ પ્રમંણમાં અવનવુા કંપડ ભંરસમાં જ સૈયંર
થ્ંવં લંગ્યુા. ગુજરંસનં અમતંવંતે કંપડ ઉદ્યેંગમાં નંમનં કંઢી. ત્યાંની દેંએક મિલેંમાં રેંેજનં હજારેં
કંપડનં સંકં સૈયંર થ્ંસં હસં. અંપણે ઉંચી જાસનુા દંરુા કંપડ બનંવી પરતેશ નિકંદ કરવં લંગ્યં.
કેટલંક દમયથ્ીં કંપડનેં ભરંવેં થ્ંસાં અને અપુરસં કેંલદંને કંરણે ઘણી મિલેં હમણાં બાધ પડી છે.
વરંળ યાત્ર્ંેંમાં વપરંસં અઢળક કેંલદંને લીધે તેશમાં સેની સાગી વરસંવં માંડી. એથ્ીં ડિઝલ
અને વિજળી વડે ચંલસાં યાત્ર્ંેં અસ્સિત્વમાં અંવ્યાં. વધુ ઉર્જા ઉત્પન્ન્ં કરવં યુરેનિયમની જરૂર પડે છે. એ
અંપણે પરતેશેં પંદેથ્ીં મેળવીએ છીએ. અંપણી વિતેશનીસિને કંરણે એ મેળવવંમાં અંપણને મુશ્કેલી
પડે છે. પણ દમય અને દાજોગેં પ્રમંણે અંપણે અમેરિકં, ફ્રાંદ અને રશિયં પંદેથ્ીં એ મેળવી અંપણુા
કંમ ચલંવી રહ્ય્ંં છીએ.
અંપણેં તેશ વષ્ંર્ેંથ્ીં આધશ્રદ્ધંમાં જીવસેં અંવ્યેં છે. આગ્રેજોનં શંદનનં દમયમાં સેમાં થ્ંેંડેં
ઘણેં ફેરફંર થ્ંયેં હસેં. કેમ કે ‘દસી પ્રથ્ંં’ અને ‘છેંકરીને તૂધ પીસી કરવી’ જેવં કુરિવંજોમાં લેંર્ડ બેન્ટિાગ
અને રંજા રંમ મેંહન રંયે દુધંરંવંતી પ્રવૃસિઅેં હંથ્ં ધરી હસી અને સેઅેં સેમાં દફળ થ્ંયં હસં.
વૈદ્યકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં અત્યંરે જે દગવડેં ઉપલ્બધ છે, એ વષ્ંર્ેં પહેલાં ન હસી. પરિણંમે મેલેરિયં, કેંલેરં, ફલ્યુ,
શીસળં અને ટી.બી. જેવી બીમંરીથ્ીં હજારેં મંણદેં મૃત્યુ પંમસાં. કેંલેરં અને મેલેરિયં વખસે થ્ંસં
દંમુહિક મરણથ્ીં લેંકેં એને તૈવી કેંપ દમજસં અને તેવતેવીઅેંને ખુશ કરવં બલિતંન ચઢંવસં. એવાં
બલિતંનેંમાં જાનવરેં અને ક્યંરેક મંણદનેં બલિ પણ ચઢંવવંમાં અંવસેં. જેમજેમ વૈતકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં નવીનવી
તવંઅેં અને વંઢકંપનાં દંધનેં પ્રકંશમાં અંવ્યાં, સેમસેમ લેંકેંનુા એવુા અજ્ઞ્ંંન તૂર થ્ંવં લંગ્યુા. લેંકેં
તવંખંનાંઅેંમાં દંરવંર મંટે અંવવં લંગ્યાં. પરિણંમે અંપણે કેંલેરં, ટી.બી. અને મેલેરિયં જેવી
બીમંરી પર કંબૂ કરી શક્યં છીએ. સેમ જ શીસળંને તેશવટેં અંપવંમાં દફળ થ્ંયં છીએ.
વિજળી, મંઈક્રેંફેંન, રેડિયેં, ટેલિફેંન, ટેલિવિઝન કેંમ્પ્યુટર વગેરે અનેક ઈલેક્ટ્રીક ઉપકરણેં
એ વિજ્ઞ્ંંનની ભેટ છે. વિજળીથ્ીં અંપણે ઘર અને રસ્સં પ્રકંશિસ કરી શક્યં છીએ. એ જ વિજળીનં નંનં
રાગબેરાગી ગેંળંઅેંની રેંશનીથ્ીં અંપણાં કૈંટુાબિક, દંમંજિક, રંષ્ટ્રીય અને ધંર્મિક પ્રદાગેંને અંપણે
શેંભંયમંન કરીએ છીએ. ફંનદનં ઝાંખં પ્રકંશનં તિવદેં હવે ચંલ્યં ગયં છે. કેમ કે ગંમડાંઅેંમાં પણ
વિદ્યુસ પહેંંચસી કરવંમાં અંવી છે. વિજળીની રેંશનીથ્ીં હવે વંર સહેવંરે અંપણં ઘરેં, ધંર્મિક સહેવંરેંમાં
માતિર, મસ્જિત, ગુરૂદ્વંરેં અને ચર્ચ સેમ જ રંષ્ટ્રીય સહેવંરેંમાં ગંમ અને શહેરની દરકંરી ઈમંરસેં
ઝગમગંવીએ છીએ. વીજળીની રાગબેરાગી રેંશની દંથ્ેં દી.ડી.પ્લેયર અને કેદેટ પ્લેયર મંરફસે ગીસ
દાગીસની ધુન મંઈક્રેંફેંન દ્વંરં ગુાજસી થ્ંઈ જાય છે.
મંઈક્રેંફેંન વડે અવંજને તૂર દુધી પહેંંચંડવંમાં મતત મળી છે. એથ્ીં નેસંઅેં અને દંધુદાસેંની
વંણી અંપણે એક દંથ્ેં ઘણં લેંકેંને દાભળંવી શકીએ છીએ. અંપણં અંચંરવિચંર અને ધર્મપ્રચંરને
છૂટથ્ીં બીજાઅેં દુધી પહેંંચંડવંનુા દરળ બન્યુા છે. રેડિયેં પણ એ જ રીસે એક દંથ્ેં હજારેં ગંમેં અને
શહેરેંમાં અને અનેક તેશેંમાં પેંસંનં કંર્યક્રમેં દાભળંવે છે. સેમાં ય વળી અં તિવદેંમાં ટેલિવિઝન અંપણં
તેશનં શહેરેશહેર અને ગંમેગંમ પહેંંચી ગયુા છે. પહેલાં સેં રેડિયેં મંરફસે અંપણે ગંસી અથ્ંવં બેંલસી
વ્યક્સિનેં અવંજ દાંભળસં હસં. હવે એ વ્યક્સિને અંપણે ટી.વી.નં પડતે નિહંળી શકીએ છીએ. ટી.વી.
પર અંપણં તેશનં નેસંઅેં, દિનેમંનં કલંકંરેં, રમસવીરેં અને તેશ પરતેશનં જુતં જુતં લેંકેં અંપણે
જોઈ શકીએ છીએ. એ બધં જુતં જુતં લેંકેંનેં પહેરવેશ, એમની ભંષ્ંં અને એમનં વિચંરેં અંપણી
દાસ્કૃસિ ઘડવંમાં મતતરૂપ થ્ંંય છે. કેમ કે સેઅેંની ઘણી દંરી વંસેં જોઈ અંપણે એ અંપણં જાહેર જીવન
મંટે અપનંવી શકીએ છીએ. રમસક્ષ્ેંત્ર્ેં, વિજ્ઞ્ંંનક્ષ્ેંત્ર્ેં, રંજકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં અને અૈંદ્યેંગિકક્ષ્ેંત્ર્ેં શુા બની રહ્ય્ુંા છે,
એનં દમંચંર ઝટ અંપણને ટી.વી. મંરફસે મળી જાય છે. અરે હવે સેં તુનિયંનં કયં તેશેંમાં, કયાં, કેવી
રીસે લડંઈ ચંલી રહી છે, એનુા જીવાસ પ્રદંરણ પણ ટી.વી. પર દમંચંરેંમાં અંપણે જોઈએ છીએ.
લેંકેંની ભાંગફેંડીયંવૃત્ત્િં અને ત્ર્ંંદવંતી મંનદ પણ અંપણને જોવં મળે છે. એથ્ીં કઈ પ્રજા ખુન્ન્ંદ અને
કેંણ શંણુા એ વંસ સ્પષ્ટ થ્ંઈ જાય છે. એ રીસે રેંજબરેંજનં બનંવેં, દાશેંધનેં અને પરિવર્સનેં દંથ્ેં કતમ
મિલંવસાં અંપણં અંચંરવિચંર અને રહનદહનમાં પરિવર્સન અંવસુા જાય છે.
વિશ્વમાં અંપણેં તેશ વદસિનં પ્રમંણમાં ચીન પછી બીજા નાબરે અંવે છે. એ વદસિ વધંરેં
નંથ્ંવં અંપણી દરકંરે કુટુાબ નિયેંજનનેં ખંદ કંર્યક્રમ હંથ્ં ધયર્ેં છે. એ મંટે સ્ત્ર્ીંને ગર્ભધંરણ કરસી
રેંકવં અને પુરુષ્ંનં શુક્રંણુઅેં પર કંબૂ કરવં ખંદ પ્રકંરની તવંઅેં સૈયંર કરવંમાં અંવી છે. લાંબં
ગંળં દુધી અથ્ંવં કંયમ એનેં લંભ લેવં, વંઢકંપની ક્રિયંઅેં પણ કરવંમાં અંવે છે. એથ્ીં અંગળ
વધીને સ્ત્ર્ીંનં ઉતરમાં પેતં થ્ંયેલં ગર્ભને નિવંરવં ‘ગર્ભપંસ’ને કંયતંનુા સ્વરૂપ અંપવંમાં અંવ્યુા છે.
એનેં લંભ કેવળ અંપણં તેશનેં વદસિ વધંરેં રેંકવં લેવંઈ રહ્ય્ંેં હેંય સેં એ અંવકંર્ય છે. જો કે એ
કંર્યક્રમ વડે જ વદસિને આકુશમાં લેવં, અંપણને એકાતરે દફળસં મળી રહી છે. બીજી સરફ એનેં
ગેરલંભ લેવંઈ રહ્ય્ંેં છે. હવે કુાવંરં યુવંનેં પણ જાસીય અંનાત મંણી કુટુાબ નિયેંજનનાં દંધનેંનેં
ઉપયેંગ કરસાં થ્ંયાં છે. પરણેલં મેંટેરાંઅેં પણ એથ્ીં અઘટિસ દબાધેંમાં ઢાંકપીછેંડેં કરી શકે છે. વળી
કેટલંક ડૅંક્ટરેંએ એને પેંસંની કમંણીનુા દંધન બનંવ્યાુ છે. પૈદં ખંસર ઢગલંબાધ ગર્ભપંસનં અેંપરેશનેં
રેંજ કરવંમાં અંવે છે. એથ્ીં અંપણી પ્રજા નૈસિક અધઃપસન સરફ ઉંડી ઉસરસી જાય છે. પહેલાં જે વંસ
બેંલવંની અંપણી દભ્ય દાસ્કૃસિમાં પ્રથ્ંં ન હસી, એ વંસ રેંજબરેંજ અંપણે રેડિયેં, ટી.વી. છંપાંઅેં
મંરફસે દાંભળીએ છીએ. એટલુા જ નહિ, કેટલં બધાં સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંેં એવી અનૈસિક બંબસેંમાં દપડંએલાં
છે.
અંપણી પ્રજા પ્રથ્ંમથ્ીં જ શેહ શરમમાં જીવસી અંવી છે. સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંનં દભ્ય દબાધેંને અંપણે
પ્રેંત્દંહન અંપસં હસં. પણ દિનેમં અને ટી.વી. દંથ્ેં અશ્લીલસંએ તેશની યુવં પેઢીમાં ઉન્મંત જમંડ્યેં
છે. એથ્ીં યુવંન સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંેંથ્ીં નંનં કિશેંરેં પણ જાસીય દબાધેં બાંધવં અંકષ્ંર્ંય છે. એટલુા જ નહિ
દિનેમંનં પડતે જોએલં હિરેંહિરેંઈનનં ખ્વંબેંમાં સેઅેં રંચવં માંડે છે. વળી એથ્ીં કેટલીકવંર અદભ્ય
બંબસેં અથ્ંવં એવી બંબસેંને લીધે અંપઘંસનં કિસ્દં અંપણે પેપરમાં વાંચીએ છીએ. અંવી
અશ્લીલસંએ મેંટેરાંનં મગજ પર પણ અદર કરી છે અને એથ્ીં ઘણં જાહેરમાં બિભત્દ વર્સન કરસં
જોવં મળે છે.
દિનેમં અને ટી.વી. મંરફસે લંભ થ્ંયેં છે, સેં ગેરલંભ પણ છે જ. ચેંરી, લૂાટ, ખૂનનં કેટલંક
બનંવેં પંછળ પણ દિનેમંનં એવં બનંવેંની છંપ રહેલી છે. ઘણીવંર લૂાટંરં અને ખૂનીઅેંએ એવુા
કબૂલ્યુા છે કે કેંઈ ખંદ આગ્રેજી અથ્ંવં હિન્તી ફિલ્મ જોઈ, એને ચેંરી અથ્ંવં ખૂન કરવંનેં વિચંર ઉત્ભવ્યેં
હસેં.
બીજી સરફ એ જ મંધ્યમેં મંરફસે શુદ્ધ જ્ઞ્ંંન, ગમ્મસ અને વિજ્ઞ્ંંનની વંસેં દાંભળવં અને
શીખવં મળે છે.
આધશ્રદ્ધંની બંબસમાં અંપણેં તેશ પહેલેથ્ીં જ મંનસેં અંવ્યેં છે. સેમાં ગંમડંનં અભણ અથ્ંવં
અેંછુા ભણેલં સેમ જ શહેરનં વધુ ભણેલંનેં પણ દમંવેશ થ્ંંય છે. અમુક તિવદને શુભ મંની કંર્યની
શરૂઅંસ કરવી, ગમે સે ભૂવં, દંધુ અને બંપુનં અંશીવર્ંત મેળવવં. પેંસંની પર અંવનંર તુઃખ અથ્ંવં
મુશ્કેલીને દંડંદંસીનં રૂપમાં મંની લેવુા. માસરેલુા પંણી અને તેંરં ધંગંનેં ઉપયેંગ કરવેં વગેરે. એવી
આધ શ્રદ્ધંને લીધે અંપણી દમસ્યંઅેંમાં વધંરેં થ્ંસેં જાય છે. વળી ભૂસપિશંચ અને મેલી વિદ્યંમાં મંનવુા
અને એવી બંબસેંનં જાણકંર મંણદેંનેં દહંરેં લેવેં, એ પણ અંપણી સંરંજી કરી શકે છે.
અં દબાધી આગ્રેજોનં વખસની એક ઘટનં મને યંત અંવે છે. દૈં પ્રથ્ંમ જ્યંરે આગ્રેજોએ રેલ્વે
લંઈન ભંરસમાં નંખી અને સેનં પર અંગગંડીનુા એન્જિન તેંડસુા થ્ંયુા, ત્યંરે રેલ ઉપર તેંડસં કંળંમેશ
એન્જિનને જોઈ ખેસરમાં કંમ કરસાં લેંકેં જીવ લઈને નંદી ગયાં હસાં. સેમને સેં ધુમંડેં કંઢસં કંળં
એન્જિનને જોઈ લંગ્યુા કે કેંઈ ભૂસ ભંગી રહ્ય્ુંા છે! એવી જ બીજી ઘટનં ૨૦ મી દતીમાં બની. ૧૯૬૯ માં
અમેરિકંનં નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગે ચાદ્રની ધરસી પર પગ મૂક્યેં હસેં. એનં દમંચંર મેંડં મેંડં પણ જ્યંરે
ચીનમાં પદંરિસ કરવંમાં અંવ્યં, ત્યંરે ચીનંઅેં ચાદ્રની દંમે જોઈ હદવં લંગ્યં કે અમેરિકં બધંને ખરુા
બુધ્ધુ બનંવે છે! કેમ કે અમે સેં કતી ચાદ્ર પર મંણદને ચંલસં જોયેં જ નહિ.
અજ્ઞ્ંંન અને આધશ્રદ્ધં કેવી ભયાકર વસ્સુ છે, એ અં બંબસેં પરથ્ીં દમજી શકંય છે. અંજે
તુનિયંમાં જ્ઞ્ંંન વિજ્ઞ્ંંનનેં દૂર્ય ઝગમગી રહ્ય્ંેં છે. ભંરસે પણ તરેક ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં પ્રગસિ કરી છે. અંપણી પ્રજામાંથ્ીં
આધશ્રદ્ધં તૂર થ્ંઈ રહી છે. કેટલંક શહેરેંમાં સેં કેટલીક દાસ્થ્ંંઅેંએ એ તિશંમાં દુધંરંવંતી પ્રવૃત્ત્િંઅેં
શરૂ કરી છે. કેંઈપણ આધશ્રદ્ધં ભરેલી બંબસ બને સેં સેઅેં ત્યાં તેંડી જાય છે અને લેંકેંને દત્ય દમજાવવં
કેંશિષ્ં કરે છે. અંપણં તેશનં લેંકેંનં ગળંમાં પહેલાં ઘણં તેંરંધંગં જોવં મળસં. કાઈ થ્ંંય કે સરસ
લેંકેં કેંઈ ભૂવં કે બંપુ પંદે જઈ એવં તેંરંધંગં માત્ર્ંંવી લંવે છે, જાણે એ જ જડીબુટ્ટી હેંય. એથ્ીં પેલેં
ભૂવેં કે બંપુ સેં પેંસંની કમંણી કરી લે છે પણ પેલં આધશ્રદ્ધંળુને એનંથ્ીં કેંઈ લંભ થ્ંસેં જ નથ્ીં.
ક્યંરેક મંનદિક શંસં વળસાં કેંઈકને અંકસ્મિક ફંયતેં થ્ંયેં હેંય શકે એથ્ીં આધશ્રદ્ધંમાં વધંરેં થ્ંસેં
જાય છે, એ એક ખસરનંક બંબસ છે. ડિદેમ્બર ૧૯૯૧ માં મેંરંરીબંપુની રંમકથ્ંં વડેંતરંમાં યેંજાઈ
હસી. ત્યંરે એક પત્ર્ંકંરનં પ્રશ્નનં જવંબમાં સેમણે એમ જણંવ્યુા હસુા કે સે પેંસે તેંરંધંગંમાં મંનસં નથ્ીં
અને કતી એવં તેંરંધંગં કરસં નથ્ીં. એ બહુ મહત્વની વંસ સેમણે છંપંવંળંઅેંને કહી હસી. પુરંસન
દમયથ્ીં અંપણં લેંકેં દાસભક્સ અને ગુરુભક્સ હેંવંની છંપ તશર્ંવે છે. એનેં ગેરલંભ ક્યંરેક ઢગ
ભગસેં ઊઠંવી લે છે. ઘણંનં ઘરમાં જઈ, દાસ પુરુષ્ંનેં તંવેં કરી, લેંકેં પર ખંદ છંપ ઉપદંવી કેટલંક
દંધુદાસેં જુવંન છેંકરીઅેંને પણ ફેંદલંવી લે છે. એવં દાખ્યંબાધ કિસ્દંઅેં પેપરમાં અંવસં રહે છે.
અંવી આધકંરમય દૃષ્ટિમાંથ્ીં બહંર અંવવં વિજ્ઞ્ંંન, દુધંરંવંતી દાસ્થ્ંંઅેં અને ઘણં લેંકેં કંર્ય કરી
રહ્ય્ંં છે.
વૈજ્ઞ્ંંનિક બધી બંબસેં દંચી અને દંરી જ છે, એમ મંની લેવંને પણ કંરણ નથ્ીં. ભંરસનં
લેંકેં ધર્મપ્રિય લેંકેં છે અને અંપણે ઈશ્વરની શક્સિમાં વિશ્વંદ ધરંવીએ છીએ. અંપણી પૃથ્વી, વિશ્વમાડળ
અને સેમાંનુા દર્વસ્વ ઈશ્વરે પેંસે દર્જાવ્યં હસાં, એ અંપણેં વિશ્વંદ છે. જ્યંરે વિજ્ઞ્ંંન દમસ્સ દૃષ્ટિ અંપેંઅંપ
દર્જાઈ ગયંની વંસ કરે છે. એ મંટે સે ઘણી ઉપજાવી કંઢેલી દંબિસીઅેં અંપે છે. એથ્ીં પ્રેરંઈ અંપણેં
ભણેલેંગણેલેં વર્ગ વિશ્વ ઉત્પસિ મંટે વિજ્ઞ્ંંનને અંધંરભૂસ ગણે છે અને પૃથ્વી પરનં જીવનને ઉત્ક્રાંસિવંતની
ઉપજ દમજે છે. અં એક બહુ જ ભ્રંમક અને બિનપંયંતંર બંબસ છે. કેંઈપણ વસ્સુ અંપેંઅંપ દર્જાય
સેં એ ચમત્કંર કહેવંય અને વિજ્ઞ્ંંન ચમત્કંરમાં મંનસુા જ નથ્ીં. પછી વિશ્વ-દર્જન મંટે અંવી કપેંળ
કલ્પિસ ડંર્વિનની વંસેં વિજ્ઞ્ંંન વિશેષ્ંજ્ઞ્ંેંનં મનમાં કેવી રીસે ઉસરી જાય છે, સે દમજાસુા નથ્ીં. વળી જો
ઉત્ક્રાંસિવંત જેવી કેંઈ શક્સિ હયંસ હેંય સેં ઈસિહંદમાં છેલ્લાં ૬૦૦૦ વષ્ર્ંમાં પૃથ્વી પર અમીબંમાંથ્ીં
મંણદ દુધી પહેંંચેલેં જીવ એક તેંરંભર અંગળ વધ્યેં નથ્ીં, એ એક હકિકસ છે. જો અમીબંમાંથ્ીં
મંણદ બન્યેં સેં હવે મંણદમાંથ્ીં ફરિશ્સેં અને પછી ભગવંન પ્રગટ થ્ંવં જોઈએ ને. વિજ્ઞ્ંંન આધશ્રદ્ધંને
સ્થ્ંંને દંચી શ્રદ્ધં જગંવવં માંગે છે, એ અંવકંર્ય છે પણ ઉત્ક્રાંસિવંતનં નંમે બિનપંયંતંર બંબસ
લેંકેંનં મગજ પર ઠદંવવી એ શરમજનક કહેવંય!
ઉત્ક્રાંસિવંતનેં મસ દમજાવવં કેટલંક અવશેષ્ંેં શેંધી કઢંયં છે, સેનેં અંધંર લેવંય છે. વષ્ંર્ેં
પહેલાં ચીનમાંથ્ીં એક અસિપુરંણેં હંડકાંનેં ટુકડેં મળી અંવ્યેં હસેં. વિજ્ઞ્ંંનીઅેંએ એની ચકંદણી પછી
એ દતીઅેં પહેલાં થ્ંઈ ગએલં નીનડંરથ્ંંલ મંણદનેં હેંવંનુા સંરણ કંઢ્યુા હસુા. એ દંમે શ્રદ્ધંળુઅેંનુા
એક શિષ્ટમાડળ પણ એ હંડકાંની સપંદ અથ્ર્ેં ગયુા. એ ધર્મશ્રદ્ધંળુા શિષ્ટમાડળમાં પણ વૈજ્ઞ્ંંનિકેંનેં દમંવેશ
થ્ંસેં હસેં. સેઅેંએ પેલેં હંડકંનેં ટુકડેં હંથ્ીંનં જડબંનેં હેંવંની વંસ દંબિસ કરી બસંવસાં નીનડરથ્ંંલની
વંસ બનંવટી નીકળી હસી. એથ્ીં પેલં વૈજ્ઞ્ંંનિકેંની સ્થ્િંસિ તયંજનક બની ગઈ હસી.
અં રીસે રંજકીય અને વૈજ્ઞ્ંંનિક પરિસ્થ્િંસિમાંથ્ીં પદંર થ્ંસાં ભંરસની દાસ્કૃસિ ઘડંસી અંવી
છે. અથ્ંવં બીજા શબ્તેંમાં કહીએ સેં અંપણી દાસ્કૃસિ પર વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંનેં પ્રભંવ
જાવં મળે છે. પરિણંમે અંપણી દાસ્કૃસિને ઘણી જગંએ દંરેં વળાંક મળ્યેં છે અથ્ંવં દત્ય દમજાયુા છે.
સેં બીજી બંજુ કેટલીક બંબસેંથ્ીં અંપણી દાસ્કૃસિ કલાકિસ થ્ંઈ છે. કેટલીક બંબસેં વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય
ક્ષ્ેંત્ર્ંેંથ્ીં પર હેંવં છસાં એ એની દંથ્ેં દાકળંઈ ગઈ છે. જેમ કે પહેલાં અંપણી દમંજ વ્યવસ્થ્ંં પ્રમંણે
તેશમાં દાયુક્સ કુટુાબ પ્રણંલી જોવં મળસી હસી. પિસં અને પુત્ર્ંેં દંથ્ેં રહેસં. તીકરંઅેંે મેંટં થ્ંઈ લગ્ન
કરસં, એક જ ઘરમાં રહેસં. સેથ્ીં કુટુાબમાં પ્રેમ જળવંઈ રહેસેં. બીજી સરફ જીવન દુખંકંરીને લગસી
કેટલીક ઉણપેં પણ વસર્ંસી. અંજે વિકદેલી વૈજ્ઞ્ંંનિક પ્રણંલીને અંધંરે વિજ્ઞ્ંંન, સત્વજ્ઞ્ંંન અને યાત્ર્ંજ્ઞ્ંંન
મંટે દગવડેં ઉભી થ્ંઈ છે. સેમ જ અંજનં રેંકેટયુગમાં એક બે જણંની કમંણીથ્ીં પુરં દાયુક્સ કુટુાબની
જરૂરિયંસેં દાસેંષ્ંંસી નથ્ીં. એ મંટે ભણવં, નેંકરી કરવં કે ધાધેં કરવં લેંકેંને ગંમ બહંર કે તેશ બહંર
જઈ કમંવંની જરૂર પડે છે. એથ્ીં ગંમની વદસિ શહેરેં સરફ પગ કરી ગઈ છે. પરિણંમે દાયુક્સ કુટુાબની
ભંવનં અથ્ંવં પ્રથ્ંં પડી ભાંગી છે. બહંર ગયેલં લેંકેં વંર સહેવંરે અથ્ંવં કૈંટુાબિક પ્રદાગેંમાં વષ્ર્ંમાં
એકવંર અથ્ંવં બે પાંચ વષ્ર્ેં એક વંર ભેગાં મળે છે.
અંપણેં તેશ બિન દાંપ્રતંયિકસંમાં મંને છે. અંપણં તરેક ગંમ અને શહેરેંમાં વિવિધ ધર્મનં
લેંકેં રહે છે. અંવં લેંકેં વચ્ચે મિત્ર્ંંચંરી વધસાં કૈંટુાબિક ભંવનં બાધંય છે. ઘણીવંર બે ભિન્ન્ં ધર્મનં
યુવંનેં વચ્ચે પ્રણય દબાધ ફંલસાં એ લગ્ન દબાધમાં બાધંય છે. એથ્ીં ધર્મ પરધર્મનં વંડંઅેં તૂર થ્ંસં
લંગેે છે. એવી બંબસેંને દમંજનં રૂઢિચૂસ્સેંનેં ટેકેં નથ્ીં પણ દરકંર એને પ્રેંત્દંહન અંપે છે. દરકંરી
મેરેજ રજીસ્ટંર એવાં લગ્ન કરી અંપે છે, એટલુા જ નહિ કંયતેં એવાં નવપરણીસેંને રક્ષ્ંણ અંપે છે. એ જ
રીસે પરતેશમાં વદસં ભંરસીયેંમાં અાંસર્તેશિય ભંવનં જોવં મળે છે. સેઅેં કેટલીક પરતેશી રીસરદમથ્ીં
બાધંય છે. જેમ તેશમાં જોયુા સેમ, કેટલંકે પરતેશીઅેં દંથ્ેં પણ લગ્ન કરેલાં છે. એવી સ્થ્િંસિમાં પણ સેઅેં
ભંરસીય દાસ્કૃસિને જીવંડવં પ્રયત્નશીલ રહે છે, એ પ્રદાશનિય છે.
પહેલાં અંપણં પુરુષ્ંેં ઝભ્ભેં અને ધેંસિયુા પહેરસં અને મંથ્ેં ટેંપી પણ મૂકસં. પુરુષ્ંનાં કપડાં
પણ મેંટે ભંગે દફેત અથ્ંવં કેંઈ એક જ ઝાંખં રાગનાં રહેસાં. હવે રાગબેરાગી કંપડનં ઉત્પંતનને લીધે
અને ચંલુ દમયની ફેશનને લીધે જુવંનિયંઅેં અને મેંટેરાંઅેં પણ રાગીન અને છંપકંમવંળાં કપડાં
પહેરવાં પદાત કરે છે. ટેંપી સેં ખંદ કેંઈ પહેરસુા નથ્ીં અને ધેંસિયંને સ્થ્ંંને પેન્ટ પહેરવંમાં અંવે છે.
પહેલાં સ્ત્ર્ીં અને પુરૂષ્ંનં સદૃન ભિન્ન્ં પેંષ્ંંકને કંરણે સેઅેં સરસ અલગ અેંળખંઈ અંવસાં. હવે સેં
ધીમેધીમે જુવંન છેંકરંછેંકરીઅેંનેં પેંષ્ંંક દરખેં બનસેં જાય છે. એ દિવંય પહેલાં પેંષ્ંંક પરથ્ીં હિંતુ,
મુદલમંન અથ્ંવં ખ્રિસ્સી વગેરે કેટલેક આશે જુતં સરી અંવસં. અંજકંલ સેઅેંનં પેંષ્ંંકમાં પણ દંમ્ય
અંવસુા જાય છે.
અંપણી જુતીજુતી કલંએ પણ અંપણી દાસ્કૃસિને જીવંડી રંખવં યેંગતંન કર્યું છે. સેમાં નંટક,
ગીસેં, દિનેમં, કઠપુસલીનં ખેલ, રંમલીલં, ભવંઈ, ચિત્ર્ંકંમ, શિલ્પકંમ, મંટીકંમ, કંષ્ટકંમ વગેરેનેં
દમંવેશ થ્ંંય છે. અં બધાં મંધ્યમેં તેશની પ્રજા સેમનેં પહેરવેશ, એમનુા જીવન અને દાસ્કૃસિ તશર્ંવવં
પ્રયત્ન કરે છે. જો કે અંજે અં દંધનેં પેંસંનુા અસ્સિત્વ ટકંવી રંખવં કેવળ મનેંરાજનને જ પ્રંધંન્ય અંપે
છે. એટલે પહેલાંનં જેવી દાંસ્કૃસિક દચેંટ છંપ સેમાં જોવં મળસી નથ્ીં. વળી અં તિવદેંમાં મનેંરાજનાં
બીજાા દંધનેંેે અસ્સિત્વમાં અંવસાં સેઅેંનુા ભંવિ ઉજળુા લંગસુા નથ્ીં. શિલ્પકંમ, મંટીકંમ અને ચિત્ર્ંકંમમાં
મેંડર્ન થ્ીંયરી અપનંવ્યં છસાં એ પહેલાંનં જેવાં દૈંાતર્યમય લંગસાં નથ્ીં. વળી એવાં દંધનેંની અંવરતં
પણ ઘટી રહી છે.
તેશની જુતીજુતી કલં અને કલંકંરીગીરી પર રંજકીય અને વૈજ્ઞ્ંંનિક પરિબળેંની સ્પષ્ટ અદર
જણંય છે. લેંકેંનં ઘરેંમાં ટી.વી. અંવી જસાં હવે દિનેમં, નંટક, ભવંઈ, રંમલીલં અને કઠપુસલીઅેંમાં
લેંકેંને પહેલાંનં જેવેં રદ રહ્ય્ંેં નથ્ીં. પ્લંસ્ટીકની ચીજવસ્સુઅેં ધંસુ-મંટી-કંષ્ઠથ્ીં દસ્સી પડસી હેંવંથ્ીં
લેંકેં ગૃહ ઉદ્યેંગેંમાં સૈયંર થ્ંયેલી કલંત્મક વસ્સુઅેં ખરીતવં સૈયંરી બસંવસં નથ્ીં.
અંટઅંટલાં પરિવર્સનેં અંવ્યં છસાં અંપણં તેશમાં મંસપિસં અને બંળકેં, પસિ એન પત્ની
સથ્ંં ગુરુ અને શિષ્યનં દબાધેં જળવંઈ રહ્ય્ંં છે. અંજે પણ સેઅેંની વચ્ચે મંન, મયર્ંતં અને પ્રેમભંવ
જોવં મળે છે, એ ગૈંરવની વંસ છે. એ જ રીસે પશ્ચિમી પેંષ્ંંકેંનુા અંકષ્ર્ંણ છસાં એકાતરે અંપણં તેશનેં
પુરુષ્ં અને સ્ત્ર્ીંઅેંનેં પેંષ્ંંક જળવંઈ રહ્ય્ંેં છે. સ્ત્ર્ીંઅેં વંળ લાંબં રંખી કેશકુફન કરે છે. ઘરેણાંમાં પણ
ફેરફંર અંવ્યં છસાં હજુ બાગડી, છડં, તેંરેં, એરીંગ વગેરે પહેલાંની રીસે જ પહેરવંમાં અંવે છે. સેમાંથ્ીં
પગમાં રણકસાં ઝાંઝર કેડે પહેરવંનેં કાતેંરેં અને ગળંમાં પહેરવંની ભંરેખમ હાંદડી હવે ખંદ તેખંસાં
નથ્ીં. પહેલાં સ્ત્ર્ીંઅેં ભંરેખમ ઘરેણાં પહેરસી હસી એને સ્થ્ંંને હવે હલકાં અને કલંત્મક ઘરેણાં પહેરવંમાં
અંવે છે. હમણાં હમણાં કંનનાં લટકણાં લાંબાં થ્ંસાં જાય છે અને કંનની બુટ્ટી ઉપરનં ભંગે વધંરે છેત
કરી કંન દુશેંભિસ કરંય છે. સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ંનાં પગરખાં પહેલાં દંતાં હસાં પછી સેમાં વિવિધસં અંવી અને
હવે પહેલાંનં જેવી મેંજડીઅેં, ચાપલ અને બુટ વપરંવં માંડ્યં છે.
લેંકેંનંમાં પેંસંનં ધર્મની ભંવનં અકબાધ જળવંઈ રહી છે પણ કેટલંકનંમાં ‘દર્વધર્મ દમંન’ની
ભંવનં જાગી છે. ભિન્ન્ંભિન્ન્ં ધર્મનં લેંકેં એકબીજાને પેંસંનં ધર્મ સહેવંરેંએ અંમાત્ર્ેં છે. કૈંટુાબિક પ્રદાગેંમાં
પણ એ જ રીસે અંમાત્ર્ંણ અંપવંની પ્રથ્ંં છે. કેટલંક નેસંઅેંેનં સ્મંરકેં પર દર્વધર્મ પ્રંથ્ર્ંનં કરવંમાં
અંવે છે. એથ્ીં બીજા ધમર્ેં પ્રત્યે દૈંને અંતરની લંગણી જન્મે છે.
અંજની વિજ્ઞ્ંંનની શેંધેંને પરિણંમે અંપણં અંવંદેં સ્વચ્છ, દુાતર અને વ્યવસ્થ્ંંવંળં બને એ
મંટે ભગીરથ્ં પ્રયત્નેં કરવંમાં અંવે છે. ઘણી જગંએ ગાતી અને ગીચ વદસિ તૂર થ્ંઈ ગઈ છે અને એને
સ્થ્ંંને નવં વ્યવસ્થ્િંસ અંવંદેં ઊભં કરવંમાં અંવે છે. વંહનેંની અવરજવર મંટે મંગર્ેં પહેંળં, જરૂરી
નિશંનેં અને દૂચનેંવંળં બનંવવંમાં અંવ્યં છે. મંગર્ેં અને વદસિમાં વિજળીનં તિવં પુરસં પ્રમંણમાં
મૂકવંમાં અંવે છે. કેટલીક જગંએ મરક્યુરી અને દેંડિયમ લંઈટેં પ્રકંશ પંથ્ંરે છે. મેંટાં નગરેં અને
શહેરેંમાં નંટ્યગૃહ, દિનેમંઘરેં અને બંગબગીચંની વ્યવસ્થ્ંં કરવંમાં અંવી છે. તરેક જગંએ શંળંઅેં,
હંઈસ્કૂલેં અને કેંલેજોની વ્યવસ્થ્ંં પણ પૂરી પંડવંમાં અંવે છે.
જો કે અંજકંલનાં મકંનેં પંકાં ખરાં પણ એ અંપણી કલંનેં વંરદેં પૂરેં પંડસાં નથ્ીં. જ્યંરે
પહેલાંનં બાંધકંમેં પર ચિત્ર્ં, શિલ્પ, કેંસરકંમ કે કંષ્ટકંમ જરૂર જોવં મળસુા. એ પરથ્ીં ત્યંરનં લેંકજીવન
અને કલંનેં ખ્યંલ અંવસેં. અંજકંલનાં બાંધકંમેં સેં દગવડવંળાં બન્યાં એટલે બદ.
જીવનનાં કેટલાંક મૂલ્યેં જાળવવં અંપણે દફળ થ્ંયં છીએ. અંપણુા કૈંટુાબિક જીવન મૂળ
સ્વરૂપે સેં નહિ પણ નવં ભંરસીય સ્વરૂપે બહંર અંવ્યુા છે. અંપણી ઉજવણીમાં ઝંકઝમક અંવ્યં છસાં
સહેવંરેંનુા મૂલ્ય જળવંઈ રહ્ય્ુંા છે.
શરૂઅંસમાં અંપણે જોયેલી દિંધુસટીય દાસ્કૃસિમાં વખસ જસાં વૈતિક વ્યવસ્થ્ંં પરિવર્સન લંવી.
સેમાંથ્ીં દમય વિસસાં વર્ણવ્યવસ્થ્ંં ઉસરી અંવી હસી, એ અંપણે જોઈ ગયં. એ જ વર્ણવ્યવ્સ્થ્ંં જોકે
કંર્યવહેંચણી મંટે કરવંમાં અંવી હસી પણ પંછળથ્ીં એનં લીધે ઉંચનીચનં ભેતભંવ ઘર કરી ગયં.
એ દંમે રંષ્ટ્રપિસં ગાંધીજી અને અાંબેડકર જેવં તેશનેસંઅેંએ અસ્પૃશ્યસં નિવંરણ આગે
ભગીરથ્ં પ્રયત્નેં કયર્ં. વળી ત્યંરની અંપણી દરકંરે એ વંસને મેંટુા દમથ્ર્ંન અંપ્યુા. એનં પરિણંમે ગંમ
અને શહેરેંમાં શંળંઅેં અને બીજી બધી દરકંરી દાસ્થ્ંંઅેંમાં ભણવંનેં અને નેંકરી કરવંનેં તરેકને
દમંન હક પ્રંપ્ત થ્ંયેં. સેમાં પણ અસ્પૃશ્યેંને ખંદ અંરક્ષ્િંસ સ્થ્ંંનેં મળ્યાં. શહેરનાં હેંટલ અને થ્િંયેટરેંમાં
બધાં દંથ્ેં બેદી મઝં મંણસાં. પરિણંમે અંજે ઉંચનીચનં ભેત નંમનં રહી ગયં છે. હવે સેં ખંનગી અને
દરકંરી દાસ્થ્ંંઅેંમાં બધી જાસનં અને કેંમનં લેંકેં દહકંરથ્ીં કંર્ય કરે છે અને અરદપરદ એકબીજાની
દંથ્ેં મિત્ર્ંચંરીનં દાબધેં થ્ીં બાધંય છે. કૈંટુાબિક પ્રદાગેં ખચર્ંળ બન્યં છે. દર્વધર્મ ભંવનં એકતારે ઠીક
પ્રમંણમાં જોવં મળે છે. દંથ્ેં રંજકીય ઉત્ત્ેંજનંને લીધે સેમાં હિદાંનેં અંશરેં પણ લેવંય છે. વૈજ્ઞ્ંંનિક
પરિવર્સન અંપણને જ્ઞ્ંંનદભર કરવંમાં મતતરૂપ રહ્ય્ુંા છે. છસાં અંપણં બધાંનં જીવનને નવં સ્વરૂપમાં
ઢંળવં એને વરદેં નીકળી જશે.
વૈજ્ઞ્ંંનિક અને રંજકીય પરિબળેંની અદર દ્વંરં ભંરસીય દાસ્કૃસિને કેટલંક લંભ થ્ંયં છે સેં
એ દંમે ગેરલંભ પણ થ્ંયેં જ છે. રંજકીય ફેરફંરથ્ીં ગેરલંભ વિશેષ્ં જણંય છે. જ્યંરે વૈજ્ઞ્ંંનિક
ફેરફંરથ્ીં લંભ વિશ્ેંષ્ં થ્ંયેં હેંય સેમ લંગે છે. કેટલીક વૈજ્ઞ્ંંનિક બંબસેં ભ્રંમક પણ નીકળી છે. અં
બધંની વચ્ચે જીવસાં ભંરસીય દાસ્કૃસિ એક નવં રૂપમાં ઢળી રહી છે, એ જીવી રહી છે. મંટે સેં રેંજનં
હજારેં પરતેશી દહેલંણીઅેં ભંરસીય દાસ્કૃસિ મંણવં અંપણં તેશની યંત્ર્ંં કરે છે. સેઅેં ભંરસીઅેંને
એમની મૂળ દાસ્કૃસિમાં જોવં ઈચ્છે છે.
ભંરસીય દાસ્કૃસિનં હંર્તદમં હિંતુ યંત્ર્ંંધંમેં, મેંગલ બાંધકંમેં જાુતેજાુતે સ્થ્ંળે યેંજાસં અંપણં
ધર્મમેળંઅેં, કલંકંરીગીરીનં નમૂનંઅેં અંપણં રજસઉત્દવેંે અને સહેવંરેં જોઈ પરતેશીઅેં તાગ રહી
જાય છે. ભંરસનેં અૈંદ્યેંગિકક્ષ્ેંત્ર્ેં ઝડપી વિકંદ થ્ંઈ રહ્ય્ંેં છે. છસાં અંપણે અંપણી દાસ્કૃસિનેં અમર
વંરદેં જાળવી શક્યં છીએ. તેશનં લેંકેંની અંચંરદાહિસં રંજકીય અને વૈજ્ઞ્ંંનિક પરિબળેંનુા તબંણ
હેંવં છસાં ભંરસીય દાસ્કૃસિ રૂપે જવવંઈ રહી છે, એ ધન્યવંત ને પંત્ર્ં છે.
મહંરંજા દયંજીરંવ યુનિવર્દિટી મંરફસે ગુજરંસનં નંગરિકેં મંટે યેંજેલી કૈ. દયંજીરંવ ત્ર્ીંજા સ્મંરક દાશેંધન ઈનંમી
નિબાધ સ્પધર્ંમાં (૧૯૯૧--૯૨) પ્રંપ્સ થ્ંયેલં ગુજરંસી નિબાધેંમાં અં નિબાધને પ્રથ્ંમ પંરિસેંષ્િંક મળ્યુા હસુા.
૩
સ્વતેશ-ત્યંગ શં મંટે?
અમેરિકંનુા એફ. -૧૬ રશિયંનુ મિગ, ફ્રાંદનુા મિરંજ બ્રિટનનુ જગુઅંર અને ઇદરંયલનુા
કફીર વગેરે હવંઇ જહંજોનાં નંમ તુનિયંમાં જાણીસાં છે. અંજકંલ અમેરિકં, રશિયં અને ફ્રાંદ
એકએકથ્ીં ચડિયંસાં વિમંનેં બનંવવંનં તંવં કરે છે. તરેક વિમંન એની ઝડપમાં, ડિઝંઇનમાં,
ભંરવહનમાં, લાંબં ગંળંનં ઉડ્ડયનમાં અને લશ્કરી કંમગીરીની બંબસેંમાં અંગવી વિશિષ્ટસં
ધરંવસુા હેંય છે. કેટલંક વિમંનેં વિશે ભંરે ગુપ્તસં જાળવવંમાં અંવે છે. એની યાત્ર્ંદંમગ્રી અને
દારચનં વિશે કેંઇને જાણ ન થ્ંંય, એ મંટે દાપૂર્ણ સકેતંરી રખંય છે.
મિગ-૨૫, એક એવુા ગુપ્ત રૂદી વિમંન છે. વિશ્વનુા એ ખૂબ ઝડપી વિમંન ગણંય છે.
કલંકનં ૩૩૯૫ કિ.મિ.ની એની ઝડપ છે. એટલે કે અવંજની ગસિથ્ીં લગભગ બમણી ઝડપ! મિગ-
૨૫ લડંઇ ક્ષ્ેંત્ર્ેંમહત્ત્વનુા હેંઇ, રશિયંનુા દારક્ષ્ંણ ખંસુા એને દાભંળે છે. નેંટેંનં લશ્કરી તળેં એને
‘ફ્રેંક્દબેટ’ નં નંમે અેંળખે છે.
એવં મિગ-૨૫ની ઉઠાંસરી કરી, રશિયંઇ પંયલેંટ લેફટનન્ટ વિક્ટર ઇવંનેંેવીચ બેલેન્કેં
૬ દપ્ટેમ્બર ૧૯૭૬નં રેંજ જાપંનનં હેંકેંડંટે નંગરિક હવંઇ મથ્ંકે ઊસયર્ેં. પિસ્સેંલથ્ીં હવંમાં બે
અવંજ કરી, સેણે જાહેરંસ કરી કે પેંસે અમેરિકંમાં શરણ લેવં મંગે છે. વિમંનમાં પૂરસુા પેટ્રેંલ નહિ
હેંવંથ્ીં સેને જાપંનમાં ઊસરવંની ફરજ પડી હસી. પંયલેંટનં કહેવંથ્ીં વિમંનને સરસ કેનવંદથ્ીં
ઢાંકી તેવંયુા હસુા. અં બનંવે લેંકેંમાં ભંરે જિજ્ઞ્ંંદં પ્રેરી છે અને તુનિયંભરમાં ચકચંર જગંડી છે.
બનંવનં ચેંવીદ કલંક બંત જાપંની રડંરમાં દેંળ વિમંનેં અંવસાં ઝિલંયાં હસાં. એની
સપંદ મંટે જાપંને સરસ પેંસંનાં એફ-૪ જેટ ફેન્ટમ લશ્કરી વિમંનેં ઉડંડ્યં હસાં પણ પેલં દેંળેય
વિમંનેં કેંઇ પણ જાસની તરમ્યંનગીરી વિનં ત્યાંથ્ીં ફરંર થ્ંઇ ગયાં હસાં. સે ક્યાંનાં હસાં, સે સેં
સ્પષ્ટ થ્ંયુા નથ્ીં પણ એ રૂદી વિમંનેં હસાં, એમ નક્કી મંનવંમાં અંવે છે. લેફ.બેલેન્કેંએ અમેરિકંમાં
અંશ્રય મંગ્યેં હેંઇ, ત્યાં ઉચ્ચ ભૂમિકં પર વંટંઘંટેં થ્ંઇ. દંધંરણ રીસે પેંસંનં તેશમાં દસંવણી
વેઠસં પરતેશીઅેં શરણંગસિ સ્વીકંરે સેં સેઅેંને રંજ્યંશ્રય અંપવંની અમેરિકંની નીસિ છે. એટલે
પ્રેદિડેન્ટ ફેંર્ડે રૂદી પયલેંટને સ્વીકંરી લેવં દામસિ તશર્ંવી.
રશિયંએ પેંસંનેં મંણદ અને વિમંન પરસ કરવં જાપંનને વિનાસી કરી પણ જાપંને સે
કબૂલ રંખી નહિ. અમેરિકંની દામસિ મળસાં જ લેફ.બેલેન્કેંને વિમંન દ્વંરં અમેરિકં મેંકલી
અંપવંમાં અંવ્યેં. પછી રશિયંએ વિમંન મંટે મંગણી કરી. સેનં જવંબમાં જાપંને જણંવ્યુા કે,
પેંસંનં તેશમાં ગેરકંયતેદર ઘૂદી ગયેલં વિમંન પર પેંસંનેં દાપૂર્ણ અધિકંર છે. જાપંનની દરકંરે
મિગ-૨૫ને સપંદ મંટે પેંસંનં દારક્ષ્ંણ ખંસંને દુપરસ કર્યું છે. દારક્ષ્ંણ ખંસુા વિમંનનં ભંગેં છૂટં
પંડી, સેને હંકેંડંટેનં નંગરિક હવંઇ અડ્ડં પરથ્ીં ખદેડી લેશે અને અમેરિકી ઇજનેરેં દંથ્ેં મળી
સેનેં અભ્યંદ કરશે.
અં એક બીનં પંછળ કેટલેં મેંટેં ઇસિહંદ હશે, એ સેં લેફ.બેલેન્કેં અમેરિકંમાં પેંસંનુા
હૃતય ખંલી કરે ત્યંરે જ ખબર પડે! સેમ જ અં બનંવ રશિયં, અમેરિકં અને જાપંનનં દાબાધેં પર
કેવી અદર કરશે, એની પણ કલ્પનં જ કરવી રહી. છસાં એક ઉચ્ચ સ્થ્ંંને પહેંંચેલ વ્યક્સિ, પેંસંનં
તેશમાંથ્ીં ભંગી જઇ પરતેશમાં અંશ્રય મંગે એ બંબસ વિચંર મંગી લે છે.
જાપંને અં બંબસ પર પ્રકંશ પંડસાં જણંવ્યુા છે કે, રશિયંથ્ીં જાપંન નંદી અંવી
પરતેશમાં અંશરેં મંગસી લેફ.બેલેન્કેં પાતરમી વ્યક્સિ છે. ઇ.દ. ૧૯૫૪થ્ીં શરૂ કરી અગંઉ ચૈંત
મંણદેં ત્યાં ગયં, સેમાંથ્ીં અગિયંરે અમેરિકંમાં અંશરેં લીધેં હસેં; જ્યંરે બંકીનં ત્ર્ંણમાંથ્ીં એક
જર્મની, એક ઇટંલી, અને એક ઇદરંયલ ગયેં હસેં. અં સેં રશિયંથ્ીં જાપંન ગયેલં પાતર જણંની
વંસ થ્ંઇ પણ બીજા કેટલં દીધં પરશતેશ પહેંંચી ગયં હશે અથ્ંવં કેટલં નંદી છૂટસાં ઝડપંઇ
ગયં હશે, એની કેંને ખબર! દવંલ એ થ્ંંય છે કે, રશિયં જેવં અંગળ પડસં તેશમાંથ્ીં લેંકેં કેમ
નંદી જસં હશે? ત્યાં પડતં પંછળ એવુા સે શુા બનસુા હશે?
રશિયંની ગણનં તુનિયંનં દમૃદ્ધ તેશેંમાં થ્ંંય છે. દારક્ષ્ંણ અને ટેકનેંલેંજીનં ક્ષ્ેંત્ર્ેં એ
અમેરિકંની બરેંબરી કરે છે. અમેરિકં પંદે તરિયંથ્ીં જમીન પર અને તરિયંમાં પ્રહંર કરનંરેં
ભયાકર નૈંકંકંફલેં અને વિનંશિકંઅેં છે; સેં રશિયં પંદે એક એકથ્ીં ચડિયંસી મહંકંય
દબમરીનેં અને દબળ નૈંકંતળ છે. અમેરિકંનાં દુપરદેંનિક એફ. -૧૬ અને ગાજાવર જેટ લશ્કરી
વિમંનેં ભંરે હેરફેર કરી, ગમે ત્યાં, ગમે ત્યંરે, બૅંમ્બવંષ્ંર્ં મંટે પહેંંચી જવં સૈયંર હેંય છે; સેં
રૂદી મિગની તુનિયંમાં બેંલબંલં છે. અમેરિકં પંદે ‘મેગ્નીફંઇંગ’ શક્સિ વંળાં તુશ્મની પ્રહંરને
પકડી પંડસાં રડંર છે; સેં રશિયં પંદે તુશ્મન પ્રહંરને જડમૂળથ્ીં ખસમ કરી નંખસાં ‘દંમ’
મિદંઇલ છે. અમેરિકંની જાદૂદી દાસ્થ્ંં દી.અંઇ.એ. સેનાં પરંક્રમેં મંટે તુનિયંભરમાં પ્રચલિસ છે;
સેં રશિયંનં છૂપં ઉપગ્રહેં તુનિયંભરની ખબર લેસં રંસતિન ગગનમાં વિહરસં રહે છે. અંમ
દારક્ષ્ંણ-ક્ષ્ેંત્ર્ેં અમેરિકં અને રશિયં એકબીજાથ્ીં ચડિયંસં હેંવંનેં તંવેં કરે છે.
વિજ્ઞ્ંંન-ટેનેંલેંજીની દૃષ્ટિએ જોઇએ સેં, અમેરિકંનુા એપેંલેં મંનવીને ચાદ્ર પર ઉસંરવં
દફળ પુરવંર થ્ંયુા છે. રશિયંએ પણ પેંસંનાં સ્વયાદાચંલિસ યાત્ર્ંેં વડે ચાદ્રનેં અભ્યંદ જારી રંખ્યેં છે
અને અંવકંશમાં મંનવ-ઉડ્ડયનનં દૈંથ્ીં વધુ કલંકેં ગંળી વિક્રમ દજ્યર્ેં છે. બીજી બંજુ અમેરિકંનાં
વંઇકિંગ-૧ અને ૨ માગળનં ગ્રહ પર અત્ભુસ કંમગીરી બજાવી રહ્ય્ંાં છે. માગળ પર જીવન શક્ય
છે કે કેમ? અવકંશી કેંઇ ગ્રહમાં મંનવીને વદંવી શકંય કે કેમ? એ બંબસે બન્ન્ેં તેશેં પૈદંનુા પંણી
અને છેલ્લંમાં છેલ્લાં વિજ્ઞ્ંંન-ટેકનેંલેંજીનેં ઉપયેંગ કરી રહ્ય્ંં છે.
અમેરિકીઅેંનં શબ્તેંમાં કહીએ સેં રૂદી લેંકેં સેમને ચંહે છે, જ્યંરે અમેરિકં સેમને શાકંની
નજરે જુએ છે. અમેરિકીઅેંમાં એવુા સે શુા હશે જે સેમનં પ્રસિસ્પર્ધીઅેંમાં પ્રેમ ઉપજાવી શકે અને
રૂદીઅેંમાં એવુા સે શુા હેંય, જે અમેરિકીઅેંમાં શાકંસ્પત બની રહે?
રશિયં દંમ્યવંતી રંષ્ટ્ર છે. ત્યાં પ્રજા નહિ પણ તેશ પર વધુ ભંર મુકંય છે; જ્યંરે
પ્રજાસાત્ર્ંવંતી તેશેંમાં પ્રજાને પ્રથ્ંમ સ્થ્ંંન અપંય છે. જો કે દંમ્યવંતી તેશેંમાં પણ નેંકરી-રેંજગંર,
જીવનજરૂરિયંસ અને રંજકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં પ્રજામાં દમંનસં જળવંય એ દરકંર જુએ છે. તરેકને દમંન
હક અને સક મળે એની કંળજી રખંય છે. છસાં ત્યાં તેશનં હિસમાં દરકંરને ફંવે સેમ કંયતંઅેં
કરવંમાં અંવે છે અને એની દંમે પ્રજાએ અવંજ ઊઠંવવંની દતાસર મનંઇ ફરમંવંય છે.
દરકંર પ્રજા પર લશ્કર કંયતંની રૂએ કંબૂ ધરંવે છે. સેમનં કંયતં મુજબ, તરેક ગુનંની દજા થ્ંવી
જ જોઇએ. ગુનંની વ્યંખ્યં દરકંર ધંરે સેમ કરી શકે.
રશિયંનુા બાધંરણ ધર્મસ્વંસાત્ર્યની છૂટ અંપે છે, પણ તેશને મહત્ત્વ અંપવંને બહંને ધર્મને
તબંવી તેવં, ત્યાં બધં જ પ્રયત્નેં થ્ંંય છે. રંજકીય ક્ષ્ેંત્ર્ેં એ જોવંય છે કે,, તેશનેં નેસં નંસ્સિક હેંવેં
જોઇએ. સેમનુા મંનવુા છે કે, ઇશ્વર સેં મનની ખેંટી ભ્રમણં છે, બીક છે. એવી ધંક રંખીને મંણદ
કાઇ ન કરી શકે. જ્યંરે રશિયંનેં અવકંશવીર યૂરી ગંગંરિન દૈં પ્રથ્ંમ અવકંશમાં વિહરી અંવ્યેં
ત્યંરે સેણે ધર્મપરંયણ લેંકેંની મજાક કરસાં કહ્ય્ુંાઃ ‘ઇશ્વર સેં ઉપર ક્યાંયે તેખંયેં નહિ.’ એનં
જવંબમાં ચાદ્ર પર પ્રથ્ંમ ડગ માંડનંર અમેરિકી અવકંશવીર નીલ અંર્મસ્ટ્રૅંાગે ચાદ્રનુા દૈંાતર્યપંન કરસાં
ઇશ્વરનેં મહિમં ગંયેંઃ ‘ઇશ્વરે વિશ્વનુા અત્ભુસ દર્જન કર્યું છે. મનુષ્ય સેં શુા વિદંસમાં કે સેની સ્સુસિ
કરે?’
રશિયંમાં દંહિત્યક્ષ્ેંત્ર્ેં ખૂબ દંવધંની રંખવંમાં અંવે છે. દમંચંર-પત્ર્ંેં, મંદિકેં અને
અન્ય દંહિત્ય દરકંર કહે એમ તેંરવંય છે. તેશ અને એનં અંતેશેંનં દાતર્ભમાં અઢળક દંહિત્ય
છંપવંમાં અંવે છે. વળી તેશ જેની સરફતંરી કરસેં નથ્ીં, એવં ધંર્મિક વંસંવરણ અને પરતેશી
દાસ્કૃસિ દંમે વિરેંધી પ્રચંર કરવંમાં અંવે છે. કેંઇ પણ પરતેશી ત્યાં જાય સેં રૂદી ભંષ્ંંમાં પેંસંનં
તેશનુા કે ધર્મનુા કેંઇ પણ દંહિત્ય દંથ્ેં ન લઇ જાય, એની કંળજી લેવંય છે; જ્યંરે શંળંનં
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને ઉપયેંગી સ્ટેશનરી અને જોઇસાં પુસ્સકેં દાબાધે નિષ્કંળજીભર્યું વલણ જોવં મળે છે.
રશિયંમાં લગભગ ત્ર્ીંદ લંખ યહૂતીઅેં છે, જે રશિયંની કુલ વદસિનં ૨% જેટલં થ્ંંય.
સેઅેં યિદ્દીશ ભંષ્ંં બેંલે છે પણ સેમની મંસૃભંષ્ંંમાં સેમનુા કેંઇ દંહિત્ય છંપવં તેવંસુા નથ્ીં. વળી
યિદ્દીશ ભંષ્ંંનં શંળંશિક્ષ્ંણ પર દરકંરી આકુશ રખંય છે. એક વંર છ યહૂતી જુવંનેંએ ભેગં મળી
ઇદરંયલ નંદી જવંનેં પેંસરેં રચ્યેં. ઝડપભેર ઘરભેગં થ્ંવં સેમણે એક રૂદી વિમંનની ઉઠાંસરી
કરી પણ ઊડસાં પહેલાં જ સેઅેં ઝડપંઇ ગયં. બદ ખેલ ખસમ... છએ જણને ગેંળીએ ઉડંવી
તેવંમાં અંવ્યં. ત્યાંનં યહૂતીઅેં હવે સેંબં પેંકંરી ગયં છે અને સ્વતેશ જવં ઝાખે છે પણ રશિયંઇ
દરકંર સેઅેંને જવં તે સેં ને!
એનં દાતર્ભમાં ફેબ્રુઅંરી ૧૯૭૧માં બેલ્જિયમમાં બ્રદેલ્દ ખંસે એક ચળવળિયં પરિષ્ંત
ભરવંમાં અંવી હસી. ‘લેટ મંટ પીપલ ગેં’ એ દૂત્ર્ંભંરી બ્રદેલ્દ પરિષ્ંતે રશિયંઇ યહૂતીઅેંને
સ્વતેશ મેંકલવં દાબાધે તુનિયંભરમાં પડઘેં પંડ્યેં હસેં. ત્યંર બંત ઘણં યહૂતીઅેંને ઇદરંયલ જવં
રશિયંએ પરવંનગી અંપી હસી પણ ફરી અંરબ ઇદરંયલ યુદ્ધ જાગસાં એ પ્રવંહ બાધ થ્ંઇ ગયેં.
પેંસંનં તેશમાંથ્ીં બધં યહૂતીઅેંને ઇદરંયલ મેંકલી તેવં રશિયં સૈયંર નથ્ીં. કેમ કે સેઅેંમાં ૧૫%
ડૅંક્ટરેં, ૯% લેખકેં અને પત્ર્ંકંરેં, ૧૦% ન્યંયંધીશેં અને વકીલેં, ૮% અભિનેસંઅેં, દાગીસકંરેં
અને કલંકંરેં છે. વળી કેટલંક સેં ત્યાંનં અગ્રગણ્ય વિજ્ઞ્ંંનીઅેં, બૈંદ્ધિકેં અને દંમ્યવંતી દેનંમાં
મહત્ત્વનુા સ્થ્ંંન ધરંવસં વડં છે. પછી સેં એવં મલંઇદમ લેંકેંને રશિયં કેમ જવં તે?
એ દિવંય ત્યાંનં તેશી લેંકેંને મંથ્ેં પણ હામેશાં ખસરેં રહે છે. ત્યાંની દરકંર
વિજ્ઞ્ંંનટેકનેંલેંજી અને દારક્ષ્ંણ ક્ષ્ેંત્ર્ેં જેવુા મન પરેંવે છે, એવુા પેંસંનં લેંકેં મંટે નહિ. તુનિયંનં
દમૃદ્ધ ગણંસં અમેરિકં, ફ્રંન્દ, બ્રિટન, જાપંન વગેરે તેશેંમાં જીવનજરૂરિયંસની બધી ચીજો જોઇસં
પ્રમંણમાં, અેંછી કીંમસે મળે છે; જ્યંરે રશિયંમાં એ પૂરસં પ્રમંણમાં ઉપલબ્ધ નથ્ીં. એ દંમે
મનેંરાજન પંછળ ખૂબ ખર્ચ કરવંમાં અંવે છે. અનંજની બંબસમાં સેં રશિયં મેંટે ભંગે અમેરિકં
પર અંધંર રંખે છે. ઇ.દ. ૧૯૭૫માં રશિયંએ જે ઘઉં અંપણને વેચ્યં હસં, એ અમેરિકી ઘઉં હસં
એમ અંપણં વર્સમંનપત્ર્ંેંમાં ખૂબ ચચર્ંયુા હસુા.
રશિયંમાં છે સેવં દખસ કંયતં કંનૂનેં કેંઇવંર ઉપયેંગી પણ નીવડે છે. ચંલુ દંલે
મેંન્ટ્રિયલ-કેનેડં ખંસે યેંજાયેલ અેંલિમ્પિક રમસેંમાં દંમ્યવંતી તેશેં મેંટંભંગનં ચાદ્રકેં જીસી ગયં.
સેનં દાતર્ભમાં એવાં માસવ્યેં વ્યક્સ થ્ંયાં છે કે, સેઅેંનં કડક કંયતંકંનૂનેં સથ્ંં શિસ્સ પંલનને લીધે
દંમ્યવંતી જુવંનેંએ એ વિજય હાંદલ કયર્ેં છે; જ્યંરે અમેરિકં અને ઇંગ્લેન્ડનં જુવંનેં કેફી વસ્સુઅેં
અને જાસીય મનેંરાજનનેં ભેંગ થ્ંઇ પડ્યં છે. કેટલેક આશે એ દંચુા છે.
કહેવંય છે કે ચીનમાં રશિયં-અમેરિકંનં અવકંશી પ્રદાગેં વિશે પ્રજાને આધંરંમાં રંખવંમાં
અંવી હસી. સેઅેંએ અંજથ્ીં બે વષ્ર્ં પર જ પહેલી વંર જાણ્યુા કે, અમેરિકંએ સેનં મંણદેંને ચાદ્ર
પર મેંકલ્યં હસં, અને ત્યંરે એ વંસને ચીનીઅેંએ હદી કંઢી. એટલે સેં અંજે ચીનની
૮૦,૦૦૦,૦૦૦૦ની વદસિ ગરીબ, અભણ અને આધશ્રદ્ધંળુ છે.
સેં એ દંમ્યવંત શં કંમનેંઃ જે પ્રજાને આધંરંમાં ગેંંધી રંખે? એ દંમ્યવંત કેટલેં
ઉપયેંગી, જે પેંસંનં લેંકેંનેં રક્સપંસ કરસાં ખચકંય નહિ? હવે એવં દંમ્યવંતી તેશેંની પ્રજા ત્ર્ંંદી
ઊઠી છે. એટલે સેં અમેરિકીઅેં કહે છે કે, રૂદીઅેંનં હૃતયમાં અમંરં મંટે પ્રેમ છે, પણ અમે એમને
શાકંની નજરે જોઇએ છીએ. દંમ્યસંનેં ઠેકેં લઇ બેઠેલં દંમ્યવંતીઅેં એ ભૂલે છે કે અમેરિકંમાં
બદેં વષ્ર્ંની લેંકશંહીમાં એક દંમંન્ય ફેક્ટરી કંમતંર પેંસંની મેંટર લઇ કંમે જાય છે, જેમ એક
ધનંઢ્ય પુરુષ્ં કંરમાં વિહરસેં હેંય! એ જ સેં સ્વસાત્ર્ંસંનેં જાતુ છે જેણે લેફટનન્ટ ફર્સ્ટ પંયલેંટ
વિક્ટર બેલેન્કેંમાં રશિયંનાં બાધનેંથ્ીં મુક્સ થ્ંવં દંહદ પ્રેર્યું.
અંની અદરેં શુા થ્ંશે? રશિયંએ જાપંનને પંઠવેલં એક દાતેશંમાં જણંવ્યુા છે કે, લેફ.
બેલેન્કેં સેમની પત્ની અને પુત્ર્ીંને રશિયંમાં છેંડી ગયં છે. કેટલેં ગર્ભિસ દાતેશેં! શુા શુા વીસશે એ મં
તીકરી પર! દંમ્યવંતનં લેંખાડી પડતં પંછળની એ વંસ કેંણ જાણશે?
૧૯૭૭માં અંપણં વડાંપ્રધંન સ્વ.ઇંતિરંગાંધીએ ભંરસમાં કટેંકટી લંતી હસી. એટલે અંખેં તેશ અંજનં કરસાં કાઇક જુતી
જ સ્થ્િંસિ અનુભવી રહ્ય્ંેં હસેં. ત્યંરે અંપણે રશિયં દંથ્ેં ઘનિષ્ટ દાબાધેં હસં. એથ્ીં ઘણં તેશવંદીઅેંને રશિયં જેવેં મહંન, વિકદિસ, શક્સિશંળી અને નીસિમંન તેશ બીજો કેંેઇ તેખંસેં ન હસેંે. મેંટંમેંટં લેખકેં અને વિચંરકેં પણ રશિયંની વંહવંહ કરસં. ત્યંરે બધં એ હકીકસથ્ીં સેં વંકેફ હસં જ કે ત્યાં મંનવ હકેંની ધરંર અવગણનં થ્ંઇ રહી છે. એ દમયે રશિયંની સ્થ્િંસિ અને ભંરસની કટેંકટીને અનુલક્ષ્ીંને લખેલેં અં લેખ ‘નવનીસ દમર્પણ’ મંટેનેં મંરેં પ્રથ્ંમ જ લેખ હસેં. એને એ વષ્ર્ંનં શ્રેષ્ઠ મંહિસી લેખ સરીકે પંરિસેંષ્િંક અંપવંમાં અંવ્યાુ હસુા.
‘નવનીસ દમર્પણ’ - ફેબ્રુઅંરી ૧૯૭૭
૪
વિશ્વશાંસિ
શાંસિ એટલે પ્રથ્ંમ મનની શાંસિ, વ્યક્સિની પેંસંની શાંસિ. જેમાં વ્યક્સિ પેંસે પરમદુખથ્ીં
જીવે અને મંનવમંનવ પ્રેમદેસુથ્ીં ગાઠંઇ જાય. એવાં દહકંર ભંવનંથ્ીં દંમંજિક શાંસિ ઉત્ભવે.
દમંજમં પ્રેમભંવ અને દહકંર જાગસાં, તેશ ઉન્ન્ંસ અને બળવંન બને એથ્ીં તેશમાં ઐકય અને શાંસિ
જળવંઇ રહે. મંણદ-મંણદ વચ્ચે, જાસિ-જાસિ વચ્ચે, ધર્મ-ધર્મ વચ્ચે એખલંદને ભંવનં જાગે અને
અંખુા વિશ્વ એક બની જાય. ત્યંરે જ વિશ્વબાધુત્વની ભંવનં ફળે અને એમાંથ્ીં મધપૂડંનં મધની જેમ
ટપ્ટપ્ટપ્ વિશ્વશાંસિ ટપકે.
વિશ્વ દાસ્થ્ંં યુનેંએ ૧૯૮૬ની દંલને વિશ્વશાંસિ વષ્ર્ં સરીકે ઉજવવં જાહેર કર્યું છે. ત્યંરે
તુનિયંમાં ચંરે કેંર અશાંસિનેં ઉકળંટ વ્યંપેલેં જણંય છે. રેંજ દમંચંર મંધ્યમેં એવં અશાંસ
બનંવેંને જોરશેંરથ્ીં ચગંવે છે.
અકસ્મંસે પેલાં ભાૂગળંમાંથ્ીં વંસંવરણમાં ફેંકંએલં હવંપ્રતુષ્ંણેં. રશિયંનં ચેનેંર્બિલ
અણુમથ્ંકનાં અણુ વિકિરણેં મહંદાહંરક છે. એથ્ીં ૧૦,૦૦૦ મંણદેં અને અગણિસ પશુપાખીઅેં
રેંગિષ્ટ બન્યાં છે, જુઅેં પેલેં તક્ષ્િંણ અંફ્રિકંનેં મંનવ દમંજ એમની વચ્ચે તંરૂણ હિંદં ફંટી
નીકળી છે. ત્યાં લેંકેં છે કંળં, પણ રંજ છે ગેંરંઅેંનુા. એથ્ીં ગેંરંઅેં કંળંઅેંને આતરેં આતર લડંવી
મંરે છે. હવે રહીરહીને ગેંરંઅેં કંળંઅેંને રંજવ્યવસ્થ્ંં દેંંપવં સૈયંર થ્ંયં છે. જુઅેં પશ્ચિમનં અં
રાગીલં નગરેંમાં લેંકેં એશ અંરંમ કરે છે. સેં ત્ર્ીંજા વિશ્વનં લેંકેં પંણી અને ખેંરંક મંટે વલખાં
મંરે છે. પેલી ગમ રંજંશંહી, દરમુખત્યંરી અને દંમ્યવંતનં ઊાડં કૂવંમાં ઊસરેલં લેંકેં સ્વસાત્ર્ંસંને
ઝાખે છે. છસાં સેઅેંને મંનવ હકેંથ્ીં વાચિસ રંખવંમાં અંવે છે.
અમેરિકં, રશિયં, ચીન, ફ્રાંદ અને બ્રિટન જેવી મહંદત્ત્ંંઅેં વિશ્વને ફંવે એમ નિચેંવી લે
છે. વિશ્વની અંર્થ્િંક અને ભરણપેંષ્ંણની જવંબતંરી કરસાં સેઅેંને દારક્ષ્ંણની વધંરે ચિંસં છે.
સેઅેંએ અણુ, લેદર, રદંયણ અને જીવશસ્ત્રંસ્ત્ર્ંેંેનેં એવેં ખડકલેં કયર્ેં છે, કે વિશ્વશાંસિને એમાં
દહેલંઇથ્ીં ટૂાપી તઇ શકંય. એમને એમની જવંબતંરીનુા ય ભંન નથ્ીં, એમ નહિ. એથ્ીં સેંે રશિયંનં
વડં મિખંએલ ગુબર્ંચેંવ અને અમેરિકંનં રંષ્ટ્રપસિ રેંનંલ્ડ રેગન અણુશસ્ત્ર્ંેંનં પ્રસિબાધ કરંર મંટે
ઘણીવંર મળ્યં અને દંરુા પરિણંમ લંવ્યં હસં. ઇરંક યુદ્ધ પછી મહંદત્ત્ંં છસાં મંનવહકેંને
રશિયંમાં પ્રસિપંતન કરવં પ્રયત્નેં બતલ ગુબર્ેંચેંવનેં ભેંગ લેવંયેં. પરિણંમે અંખુા રશિયં ટૂકડે
ટૂકડં થ્ંઇ અનેક રંજ્યેંમાં વહેંચંઇ ગયુા. બહુ અશાંસિનં વંસંવરણમાં એ બધાં રંજ્યેં જીવી રહ્ય્ંાં
છે. ઇરંકનં યુદ્ધ પછી મહંદત્ત્ંંઅેં શુા કરી શકે; એ સેંે ખબર છે ને? તુનિયંનં રહીશેં પર ઝેરી
પ્રક્ષ્ંપંસ્ત્ર્ંેં ઝીાકી મંણદેંનં મુડતાંનેં ઢગલેં કરી તઇ શકે. કેવેં ભયાકર હશે એ તિવદ, જ્યંરે ધરસીનુા
સંપમંન ઘટી જશે. એથ્ીં વનસ્પસિ નંશ પંમશે. સેમ જ ઝેરી પતંથ્ંર્ેંથ્ીં મંણદેં અને પશુપાખીઅેં
ગુાગળંઇ, રેંગિષ્ટ બની, સરફડી સરફડીને મરશે. અંવી સ્થ્િંસિને જન્મ અંપનંરં અશાંસિને ધેંળીને
પી ગયં છે. કેમ કે એમને મેંઢે શાંસિની વંસેં નીકળસી નથ્ીં.
અશાંસિ એ જ કેટલંકનં જીવનનુા ધ્યેય હેંય છે. એમાં અંસાકવંતીઅેંનેં દમંવેશ થ્ંંય છે.
પ્રશ્ન સેઅેંનં પેંસંપણં અથ્ંવં તેશ આગે છે. એથ્ીં એમણે ઝુાબેશ ઊપંડી છે. નિતર્ેંષ્ંેંનાં ખૂન
વહંવવંની! અંવં લેંકેંમાં અંપણં તેશવંદીઅેંથ્ીં માંડીને મેંટં ભંગનં પરતેશીઅેંનેં પણ દમંવેશ
થ્ંંય છે, ગયાં વરદેં તરમિયંન વિમંન અકસ્મંસેંનેં અાંક બહુ ઊાચેં રહ્ય્ંેં. એમાંનં કેટલાંક વિમંનેં
સેં અંસાકવંતીઅેંએ ફૂાકી મંયર્ંં હસાં.
પ્રજા અને વિશ્વ મળીને વિશ્વશાંસિની વંસેં કરે સેં ડહંપણ કેળવ્યુા ગણંય પણ રેંજ ઊઠીને
અંપણે લડંઇઅેંની વંસેં દાંભળીએ છીએ. ઇરંન-ઇરંક, ઇઝરંયલ-લેબેનેંન, અફઘંનિસ્સંન-
પંકિસ્સંન, અમેરિકં લિબિયં, શ્રીલાકંનેં અાંસર વિગ્રહ વગેરે. એ દિવંય કેટલંક તેશેંમાં કાગંળ
અંર્થ્િંક સ્થ્િંસિને કંરણે, ન્યંયી હકેં મંગવં પૂરસુા અને બીજાા ઘણાં કંરણેંને લીધે અાંતેંલનેં જાગે છે.
ત્યંરે દરકંરને એ દંમે શંમ, તંમ, ભેત અને તાડની નીસિ અપનંવવી પડે છે. એથ્ીં પ્રજા અને
દરકંર વચ્ચે દાઘષ્ર્ં જાગે છે.
એ દિવંય આતરેંઆતર મંરફંડ, હિંદં, લાૂટ વ્યભિચંર જેવં બનંવેં વધસં જાય છે. રેંજ
પેપરમાં એવં અદાખ્ય બનંવેં અંવે છે. અંપણં તેશમાં રેંજ ખૂન, ચેંરી, લૂાટ જેવી બંબસેં બહુ
દંમંન્ય થ્ંઇ પડી છે.
કેટલં બધં તેશેંમાં તુકંળની સ્થ્િંસિ પ્રવર્સે છે. લેંકેંને જીવસં જીવ ખેંરંક પંણી ન મળે,
એ કેટલી મેંટી અશાંસિ! અંફ્રિકંમાં ઇથ્િંયેંપિયં, દુતંન, ઝાબંવે, દેંમંલિયં; એશિયંમાં ભંરસ,
બાંગ્લંતેશ, ચીન જેવં તેશેંમાં સેમજ તક્ષ્િંણ અમેરિકંનં ઘણાં રંજ્યેંમાં તુકંળનેં ભય વ્યંપ્યેં છે.
અંવસં વરદેંમાં જો તુકંળ રંહસ વ્યવસ્થ્ંં ગેંઠવવં અંપણે નિષ્ફળ જઇશુા, સેં ઘણં લેંકેં મેંસનં
મુખમાં ધકેલંઇ જઇ શકે.
એથ્ીં પણ ભયંનક તુર્તશં દર્જી છે, અંપણી નૈસિકસંએ. વિશ્વમાંથ્ીં નૈસિક મૂલ્યેં ધેંવંઇ
રહ્ય્ંાં છે. નંની ઉંમરે જાસિયસંનુા શિક્ષ્ંણ અંપવંની પ્રણંલીએ કિશેંરેંને જાસિયઘેલં કયર્ં છે.
અપરણિસ મંસંપિસંનં બનવંનં કિસ્દં વધસં જાય છે, એથ્ીં પણ શરમજનક સ્થ્િંસિ વિકદિસ
તેશેંએ દર્જી છે. દજાસિય વ્યવહંરેંમાં સેઅેંને કશુા અજુગસુ લંગસુા નથ્ીં. એથ્ીં જ એઇડ્દ
(એકવંયર્ડ ઇમ્યુનેં ડેફિદીન્દી દિન્ડ્રેંમ) નંમની મહંમંરીની શરૂઅંસ ત્યાંથ્ીં થ્ંઇ છે. શરીરમાં
પ્રવંહી કેફી દ્રવ્યેં, લેંહી અને વિર્ય વંટે ફેલંસી અં બીમંરી ભંરસ દુધી અંવી પહેંંચી છે!
વિશ્વશાંસિ આગે કંમ કરસં યુનેંને છેંસંળીદ વરદ પૂરાં થ્ંયાં છે. કેટલંક પ્રશ્નેં ઉકેલવંમાં
યુનેં મતતરૂપ થ્ંયુા છે, સેં બીજા કેટલંય નવં પ્રશ્નેં ઊભં થ્ંયં છે. ઇઝરંયલ, ઉત્ત્ંર કેંરિયં અને
તક્ષ્િંણ અંફ્રિકં જેવં નંનં તેશેં યુનેંનં ઠરંવેંની ધરંર અવગણનં કરે છે. તુનિયંમાં મંનવ હકેં
આગે તેખરેખ રંખસી એમનેસ્ટી ઇન્ટરનેશનલ દાસ્થ્ંંએ એકત્ર્ીંદ વરદ પૂરાં કયર્ં છે. એણે નંનં
તેશેંથ્ીં માંડી મેંટં તેશેંમાં નંગરિક હકેંની થ્ંસી અવહેલનં આગે વંરાવંર આગુલી નિર્તેશ કયર્ેં છે. પણ
કેંણ દાંભળે છે?
શાંસિ પ્રયંદેં હામેશાં નિષ્ફળ જસં નથ્ીં. છેલ્લં બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંથ્ીં અમેરિકં વિશ્વનં બે કટ્ટર
તુશ્મનેંને શાંસિવંસર્ં મંટે એક ટેબલ પર લંવવં ઇચ્છસુા હસુા એ ઇઝરંયલ અને પી.એલ.અેં.એ હવે
હંથ્ં મિલંવ્યં છે. દપ્ટેમ્બર ૧૯૯૩માં સેઅેંની વચ્ચે શાંસિ દાધિ થ્ંઇ ગઇ છે. એ પ્રમંણે
ઇઝરંયલની હકુમસવંળં ગંઝં અને યરેખેંની અંદપંદનં પ્રતેશમાં પેલેસ્ટીનીઅેં સેમનુા સ્વંયત્ત્ં
રંજ્ય સ્થ્ંંપી શકશે. યુનેંએ પણ અં શાંસિ પ્રયંદેંમાં પ્રશાદનિય કંમગીરી બજાવી છે.
અંધ્યંત્મિકવંત વિશ્વને શાંસિ સરફ તેંરી શકે, એવી અંશં રંખી શકંય પણ અંજે
તુનિયંનં કેટલંક ધર્મશ્રદ્ધંળુઅેં હિંદંમાં દાયડેંવંયેલં છે. એમને કેંણ રેંકે? મહેશ યેંગી વષ્ંર્ેંથ્ીં
વિશ્વશાંસિ આગે કેંઇ યેંગવિદ્યં અજમંવવંની વંસેં કરે છે. ભૂસકંળમાં એ આગે મેંટુા ભાડેંળ ઊભુા
કરવં, દમંચંર પત્ર્ંેંમાં વંચ્યુા હસુા.
શાંસિ એવી બહુમુલ્ય અને કિંમસી છે કે, કેંઇ પણ ભેંગે એની કિંમસ ચૂકવી ને એ પ્રંપ્ત કરી
શકંય નહિ. એને મંટે નંણંભાડેંળની કેંઈ જરૂર નથ્ીં. હકીકસમાં શાંસિ મફસમાં મફસ છે. જેને
ખરીતવં એક પૈદેં પણ અંપવંની જરૂર નથ્ીં.
મેંટં ભંગનં ધમર્ેં હિંદંનં વિરેંધીઅેં છે. એવેં દાતેશ શુા મંણદનં હૃતય દેંાદરેં ન
ઊસંરી શકંય? જો એ શક્ય બને સેં પૂરં મંનવ દમંજમાં દંચી ધર્મભંવનં જગંડી શકંય.
વિજ્ઞ્ંંન મંને છે કે બધાં જીવેં એક કેંષ્ીં જીવમાંથ્ીં ઉત્ભવ્યાં છે. એટલે પ્રથ્ંમ એક પુરુષ્ં
અને એક સ્ત્ર્ીં હસાં. એમાંથ્ીં અંખી મંનવ દૃષ્ટિ ઉત્પન્ન્ં થ્ંઇ, ધર્મપ્રિય લેંકેં એવં જીવેં ઇશ્વરે
દજ્યર્ં હેંવંનુા મંને છે. સેમાં પણ પ્રથ્ંમ એક નર-નંરીમાંથ્ીં મંનવ જીવન પાંગર્યું હેંવંનુા મનંય છે.
એટલે હકીકસમાં સેં એક જ મં અને બંપનાં બધં દાસંનેં થ્ંયાં. એ રીસે વિશ્વમાં વદસાં બધાં ભંઇ-
બેન એકબીજાનાં આગસ દગપણમાં જ અંવે. છસાં અંજે અંપણી વચ્ચે ધિક્કંર, વેરભંવ, અપ્રેમ,
વંદનં, ત્ર્ંંદ, હિંદં જેવાં તૂષ્ંણેં વ્યંપેલાં છે. એવં તૂષ્ંણેં નિર્મૂળ કરવં ધમર્ંધિકંરીઅેંએ અંગળ
અંવવુા જોઇએ અને બધાં ધર્મજનેંને પ્રેમગાંઠે બાધંઇ જવં અંહ્વંન અંપવુા જોઇએ. લેંકેં એકબીજા
પ્રત્યેનં વેરભંવ ભૂલી શાંસિનં મંર્ગ સરફ વળે, એવુા શિક્ષ્ંણ અંપવુા જોઇએ સેં પરમેશ્વરની અંશિષ્ં
પણ અંપેંઅંપ મળી રહે.
અત્યંરે કેટલં બધં લેંકેં રક્સતંન, કિડનીતંન અને કન્યંતંન કરવંમાં ગૈંરવ દમજે છે.
સેં શુા પંરકંનુા લેંહી વહેસુા અંપણે ન અટકંવી શકીએ? એ મંટે તરેક નંગરિકે પ્રથ્ંમ વિશ્વશાંસિ
દેવક બનવુા પડે. પેંસે અખાડ શાંસિનુા પંલન કરવુા અને બીજાઅેંને પણ એવી પ્રેરણં અંપસં રહેવુ.
એમ વ્યક્સિ-વ્યક્સિ વચ્ચે વિશ્વશાંસિ દેસુ દાંધી ધર્મ-ધર્મ વચ્ચે એનુા ભવ્ય જોડંણ કરી શકંય.
ધમર્ંધ્યક્ષ્ંેંને તેશનેસંઅેં પણ મંનથ્ીં જુએ છે. એ મંટે ધમર્ંધ્યક્ષ્ંેંએ શાંસિ-સ્વરૂપ ઘડી,
તેશનેસંઅેંનુા અનુમેંતન મેળવવુા જોઇએ. એવી શાંસિ નીસિ પ્રજા અને તેશ-પરતેશમાં લંગુ કરી શકંય.
બધંનં દહકંર વડે ગમે સેવં બે તુશ્મનેંને પણ મનંવી શકંય. એમ વિશ્વશાંસિ પ્રક્રિયંને વેગવંન
કરી અણુશસ્ત્ર્ંેંને નંકંમ કરવંની યેંજનં અમલમાં મૂકી શકંય. એવં શસ્ત્ર્ંેંને તરિયંનં પેટંળમાં
તફનંવી લશ્કરી ખર્ચમાં ઘટંડેં કરી શકંય. એથ્ીં બચેલાં નંણંનેં મંનવહિસનં કંર્યમાં ઉપયેંગ કરી
શકંય.
પ્રથ્ંમ અંપણે વિશ્વશાંસિ પડકંર ઝિલી લેવેં પડે. પછી મેંટી વિશ્વશાંસિ ઝુાબેશ ઉપંડી
શકંય. એ બધુા દફળ થ્ંંય સેં, અંવસી કંલનં પરમદુખી વિશ્વનુા અંપણે ઘડસર કરી શકીએ. જેમાં
કેવળ શાંસી મહેકસી હેંય!
રંજકેંટનં આકુર ટ્રસ્ટ મંરફસે ૧૯૮૬માં વિશ્વશાંસિ વષ્ર્ં નિમિત્ત્ેં નિબાધ સ્પધર્ં યેંજાઇ હસી. સેમાં મંરં ઉપરેંક્સ
નિબાધને પંરિસેંષ્િંક એનંયસ થ્ંયુા હસુા. એ નિબાધ જરૂરી ફેરફંર દંથ્ેં રજુ કયર્ેં છે.
૫
અવકંશમાં કતમ
અંકંશમાં તિવદે દૂર્ય પ્રકંશે છે અને રંત્ર્ેં ચાદ્ર સથ્ંં સંરંઅેં ઝગમગે છે. ક્યંરેક વંતળેંમાં
રાગબેરાગી અંકંરેં બતલંય છે અને ચેંમંદંનં તિવદેંમાં દપ્તરાગી મેઘધનુષ્ં તેખંય છે, અં બધુા બહુ
દેંહંમણુા લંગે છે. એથ્ીં ચાદ્રકથ્ંંઅેં અને સંરંઅેંનં પ્રતેશની પરીકથ્ંંઅેં લેંકેંની કલ્પનંમાં અંવી.
અંકંશ એટલે અવકંશ. ખંલી જગં. ત્યાં બીજુા શુા હેંય શકે? ત્યાં જવંનુા કેંને મન થ્ંંય? કેવળ કલ્પનંનં
ઘેંડં જ તેંડે ને! દમય જસાં શક્સિશંળી તૂરતર્શક યાત્ર્ંેં વડે અંકંશ તર્શન થ્ંયુા. દૂરજ, ચાદ્ર અને ગ્રહેંની
સ્થ્િંસિ દમજવં પ્રયત્નેંે હંથ્ં ધરંયં. સેં પણ લંખેં મંઇલ તૂર અંવેલં ગ્રહેં અને જ્યેંસિઅેંનેં દાપૂર્ણ
ખ્યંલ સેંે ક્યાંથ્ીં અંવે.
અવકંશ સળેનં વંસંવરણમાં વિમંન, હેલીકેંપ્ટર, બલૂન અને પક્ષ્ીંઅેં ઊડે છે પણ શુા એથ્ીં
ઊાચે અવકંશમાં ઊડી શકંય? વિજ્ઞ્ંંનને સેં વંચં ફૂટવી જોઈએ. પછી અંપેંઅંપ એ દબાધી અખસરં
શરૂ થ્ંઇ જાય. બીજા વિશ્વવિગ્રહ વખસે જર્મનેંએ યુદ્ધ રેંકેટેંનેં ઉપયેંગ કયર્ેં હસેં. એ દબાધી ૫૦’નં
તંયકંમાં અવકંશીક્ષ્ેંત્ર્ેં મેંટુા દાશેંધન હંથ્ં ધરંયુા. અને એવી વંસ બહંર અંવી કે અમેરિકં અને રશિયં
અવકંશમાં તૂર દુધી ઊડી શકે એવાં રેંકેટેં બનંવવં દફળ થ્ંયાં છે. શરૂઅંસમાં જેટ વિમંનેંને ઊડસાં
જોઇ શહેરમાં અને ગંમડાંમાં લેંકેં ટેંળે વળી જસાં; કહેસાં, જુઅેં પેલુ રેંકેટ ચંલ્યુા! કેમ કે જેટની પંછળ
ધુમંડંની લાંબી પૂાછડી બાધંય છે.
૧૯૫૭માં રશિયંએ સ્પુસનિક-૧ નંમનેં પ્રથ્ંમ ઉપગ્રહ છેંડ્યેં અને સરસ ૧૯૫૮માં
અમેરિકંએ એક્દપ્લેંરર-૧ ઊડંડ્યેં. અં અખસરં અવકંશનેં અભ્યંદ કરવં મંટે હસં. કેંઇ પણ
પતંથ્ર્ં વંસંવરણમાંથ્ીં અવકંશમાં પ્રવેશસાં ભંરે ઘષ્ર્ંણ થ્ંવંને લીધે ગરમ થ્ંઇ, દળગી ઊઠે છે. એનં
લીધે અમેરિકી રૂદી રેંકેટેં ‘નૅંઝ કેંન’ની શાકુ અંકંરની રચનંથ્ીં બનંવંયાં. એથ્ીં વંસંવરણ અને
શૂન્યંવકંશનં ઘષ્ર્ંણની અદર એનં પર થ્ંસી નથ્ીં. શુા અવકંશમાં મંનવનિર્મિસ વંહન દરળસંથ્ીં ફરી
શકે? કેમ કે ત્યાં અંવકંશમાં કાઇ જ નથ્ીં. એની વંહન પર કેવી અદર થ્ંંય? પૃથ્વીની ભ્રમણકક્ષ્ંંની
બહંર નીકળસાં વંહનને બીજુા કેંઇ બળ લંગે ખરુા? એ સપંદવં વંરાવંર સ્વયાદાચંલિસ ઉપગ્રહેં
અવકંશમાં છેંડવંમાં અંવ્યં. એ બધં અવકંશમાં જેમ ને સેમ ફરસં રહ્ય્ંં. અવકંશમાં એમનુા અસ્સિત્વ,
એમાં રહેલં બળસણ પર નિર્ભર હસુા. એવાં અવકંશી રેંકેટેં બનંવવંમાં અંવ્યાં. જે પૃથ્વી પરથ્ીં અવકંશમાં
ઊડી ગયાં અને નિધર્ંરિસ દમયે પૃથ્વી પર પંછાં અંવ્યાં. અં અખસરંએ મંણદ મંટે અવકંશયંત્ર્ંંનેં
મંર્ગ મેંકળેં કયર્ેં. શરૂઅંસમાં રશિયંએ એક કૂસરીને પેંસંનં યંનમાં મુદંફરી કરંવી, જ્યંરે અમેરિકંએ
ઉંતર અને વાંતરંઅેંને અવકંશમાં મેંકલ્યાં. અં જાનવરેં પર અંવકંશમાં થ્ંયેલી અદરનેં અભ્યંદ
કરવંમાં અંવ્યેં. સેઅેં બધાં દલંમસ મંલૂમ પડ્યાં એથ્ીં મંણદને અવકંશમાં ઊડંડવંની યેંજનં હંથ્ં
ધરંઇ. મંણદને અંવકંશમાં લઇ જવં ખંદ પ્રકંરનુા યંન સૈયંર કરવંમાં અંવ્યુા. સેમાં એને બેદવં,
ઊઠવં, દૂવં, પ્રયેંગેં કરવં, નિત્યક્રમે જવં વગેરેની વ્યવસ્થ્ંં કરવંમાં અંવી. ઇ.દ. ૧૯૬૧માં દૈં
પ્રથ્ંમ રશિયંનેં યુરી ગંગંરીન વંસ્સેંક-૧ નંમનં આસિક્ષ્ંયંનમાં અવકંશમાં ઊડ્યેં. એણે આસરિક્ષ્ંની
એક પરિક્રમં કરી તુનિયંને સંજુબ કરી તીધી. એ પછી અમેરિકંનેં શેપર્ડ ફ્રિડમ-૭ વડે અવકંશમાં ઊડયેં.
અવકંશની મુદંફરી જાણે પરતેશની મુદંફરી બની ગઇ! અં દમંનવ ઉડ્ડયનેં વડે અવકંશને નરી અાંખે
જોઇ શકંયુા. માગળ, બુધ, ગુરુ, શુક્ર, શનિ અને દૂર્ય સથ્ંં ચાદ્રનં સ્થ્ંંન, ભ્રમણકક્ષ્ંં, સેમનાં કત વગેરેનેં
સ્પષ્ટ ખ્યંલ અંવવં લંગ્યેં. પછી સેં વંરાવંર અંવાં ઉડ્ડયનેં અવકંશમાં થ્ંસાં રહ્ય્ંાં. એ દંથ્ેં દંથ્ેં નવસર
પ્રયેંગેં હંથ્ં ધરંયં.
અવનવં અખસરં અને અનુભવ
અવકંશયંનમાં બેદી તૂર અંકંશમાં ઊડવુા, એ દંધંરણ વંસ નથ્ીં. વિમંનની મુદંફરી કરસાં
અં સદ્દન જુતી વંસ છે. કેમ કે અવકંશમાં કેંઇ પણ પતંથ્ર્ંને ગુરુત્વંકષ્ર્ંણ જેવુા બળ લંગસુા ન હેંય, કેંઇ
પણ વસ્સુ ઉપર વજન વિહીન સ્થ્િંસિમાં અંવી જાય છે. એટલે એવી સ્થ્િંસિમાં યંનમાં કેવી રીસે રહેવુા એ
આગેની ખંદ સંલીમ અંપવંમાં અંવે છે. સેમાં સેમણે કેમ ખંવુા, દૂવુા, ઊઠવુા, બેદવુા, નિત્યક્રમે જવુા વગેરે
બધુા જ શીખવુા પડે છે. મેંટંભંગે બટકુા ભરીને ખંવંનેં ખેંરંક સેમને અપંય છે. કેમ કે ખેંરંક મેંંમાં
મૂકવં જસાં કતંચ હવંમાં સરસેં થ્ંઇ જાય સેં? નિત્યક્રમે જવં મંટે પણ એવી જ મુશ્કેલી રહેલી છે. એક
અમેરિકી અવકંશયંત્ર્ીંને સેં એનેં અનુભવ થ્ંઇ ચુક્યેં છે. કેમ કે હંજસે જસાં એનેં મળ મળપંત્ર્ંમાં
બરંબર ન ઝિલંસાં, હવંમાં સરસેં થ્ંઇ ગયેં હસેં!
એક વખસ રૂદી અવકંશયંત્ર્ીંઅેં સેમનં યંન પંદે કેંઇ ચળકસં પતંથ્ંર્ેંને સરસં જોઇ ગભરંઇ
ગયં હસં. સેમણે નીચે ભૂમિકેન્દ્રને જાણ કરી. ભૂમિકેન્દ્રનં પડતં પર એ પતંથ્ર્ં તેખંસેં ન હસેં. સેમણે
અવકંશયંત્ર્ીંઅેંને એનુા બરંબર નિરીક્ષ્ંણ કરવં જણંવ્યુા. થ્ંેંડીવંરમાં બે ચળકસં ડબંઅેં યંનની નજતીક
અંવી પહેંંચ્યં. અવકંશયંત્ર્ીંઅેંને અંશ્ચર્ય થ્ંયુા, કેમ કે એ સેં સેમણે અવકંશમાં ફાગેંળી તીધેલાં મળ
પંત્ર્ંેં હસાં!
દૂવં મંટે સેમણે કેંથ્ંળીમાં ભરંઇને દૂવુા પડે છે. સેમણે ખંદ પ્રકંરનેં અંકંશી પેંશંક પહેરવેં
પડે છે. જેમાં સેમનં શરીરને વંસંવરણવિહીન અવસ્થ્ંંની અદર ન થ્ંંય અને જીવનજરૂરી પ્રંણવંયુ
મળસેં રહે. ૮૦ તિવદ અવકંશમાં ગંળનંર કિલમુક નંમનેં રૂદી અવકંશયંત્ર્ીં લખે છેઃ ‘જ્યંરે હુા
વજનવિહીન સ્થ્િંસિમાં અંવ્યેં, ત્યંરે મંરં શરીરનં બધં અવયવેં છૂટં પડી સરસં હેંય એમ લંગ્યુા. મંરં
ગળંમાં ડૂમેં ભરંયેંે. મેં વજનવિહીન તશંનેં દંમનેં કરવંની સંલીમ લીધી હસી. સેમ છસાં જયંરે
ખરેખર દસસ એ તશંમાં, એટલે કે ગુરુત્વંકષ્ર્ંણમુક્સ તશંમાં રેહવુા પડ્યુા, ત્યંરે મેં સ્વસ્થ્ંસં ગુમંવી
તીધી. હુા મંરુા શરીર જોઇ શકસેં હસેં પણ એનં વિષ્ેં અભંન હસેં. મંરુા શરીર છે જ નહિ, એમ મને
લંગસુા. વજન વિનંની અાંગળીઅેં વડે મેં મંરં પટ્ટં છેંડ્યં સરસ હુા સરવં લંગ્યેં અને મંરં દંથ્ીં દંથ્ેં
અથ્ંડંસાં રહી ગયેં! ૧૯૭૩નં ડિદેમ્બરમાં દેંયુઝ -૧૩ મંરુા અસરિક્ષ્ંયંન હસુા.’
અવકંશમાં યંન બહંર નીકળવુા, તેંરી વડે લટકંઇ રહેવુા એવં પ્રયેંગેં થ્ંયં. રેશમની તેંરી વડે
યંન બહંર હવંમાં વધુ દમય ગંળવંનેં પ્રથ્ંમ પ્રયેંગ અમેરિકંએ દિદ્ધ કયર્ેં હસેં.
અવકંશમાં ટનબાધી વજનવંળં ઉપગ્રહેં, અવકંશયંનેં અને પ્રયેંગશંળંઅેં હવંમાં ફાગેંળવાં
એ પણ મહત્ત્વની વંસ છે. એ મંટે ભૂમિ રેંકેટેં મતતરૂપ થ્ંંય છે. ચાદ્ર પર મેંકલેલં એપેંલેં યંનને
આસરિક્ષ્ંમાં ફેંકવં દેટર્ન-૫ નંમનં રેંકેટનેં ઉપયેંગ થ્ંયેં હસેં. એ ૩૬૧ ફૂટ ઊાચુા હસુા, અને ૪૫-૯૦
ટન જેટલુા વજન હવંમાં ફેંકવંની એની ક્ષ્ંમસં હસી. રશિયં એનાં અવકંશયંનેંને આસરિક્ષ્ંમાં ઊડંડવં
એદ-એદ-૯ રૅંકેટનેં ઉપયેંગ કરે છે. એ મંટે અવકંશમાં ફેંકંનંર પતંથ્ર્ંને રેંકેટની ટેંચે બેદંડવંમાં
અંવે છે. પછી એને રેંકેટનેં શક્સિશંળી ધક્કેં મંરવંમાં અંવે છે. એ દંથ્ેં જ અગ્નિજ્વંળંઅેં છેંડસુા
યંન અવકંશમાં ધદી જાય છે.
ચાદ્ર પર ચઢંઇ
૬૦’નં તંયકં તરમિયંન રશિયં-અમેરિકંનાં સ્પધર્ંત્મક ઉડ્ડયનેં થ્ંસાં રહ્ય્ંાં. અવકંશમાં વધુ
પરિક્રમંઅેં કરવી, વધંરે કલંકેં ઊડવુા, વધંરે ઊાચાુ ઉડંણ ભરવુા. એમ કરસાં કરસાં સેઅેં ચાદ્રની નજીક
પહેંંચી ગયં. ચાદ્ર જેમ તેખંય છે સેમ, ઠાડેં અને શાંસ છે ચાદ્રને પેંસંનુા અજવંળુા નથ્ીં પણ દૂર્યપ્રકંશનાં
કિરણેં પરંવર્સિસ કરી, એ પ્રકંશિસ લંગે છે. અવકંશી અખસરં પહેલાં વિજ્ઞ્ંંને અં શેંધી કંઢ્યુા હસુા.
એથ્ીં ચાદ્રકિરણેં કે ગરમીની અવકંશયંત્ર્ીંઅેંને ધંસ્સી લંગી નહિ. અમેરિકંનં નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગ ૧૯૬૯માં
પ્રથ્ંમ ચાદ્ર પર પગ મુક્યેં. ત્યંરે એની દંથ્ેં બીજો યંત્ર્ીં એડવીન અેંલ્ડ્રીન હસેં. ચાદ્ર ઊડંણમાં અમેરિકંનં
એપેંલેં-૧૧ યંનનેં ઉપયેંગ થ્ંયેં હસેં.
ઍપેંલેં-૧૧ ચાદ્ર દુધી ઊડી ગયુા. ચાદ્રની ભ્રમણકક્ષ્ંંમાં ઊડસાં, એમાંથ્ીં લ્યુનંર મેંડ્યુલ નંમનુા
ચાદ્રયંન છૂટુા પડ્યુા. સ્ટુલની જેમ ચંર પગેંની બેઠકવંળુા યંન ઝેંલં ખંસુા ચાદ્ર ઉપર પેંસંનં પગ ગેંઠવી
ઊભુા રહ્ય્ુંા. સેમાંથ્ીં બહંર અંવવંનં તરવંજા પંદે દીડી ગેંઠવી નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગ બહંર નીકળ્યેં. ધીરેધીરે
દીડી ઉસરી એણે ધીમે પગે ચાદ્રધરં પર પગ મૂક્યેં. તુનિયંનં ઇસિહંદમાં અવકંશક્ષ્ેંત્ર્ેં એ મેંટી દિદ્ધિ
બની ગઇ. ચાદ્ર પર અવકંશયંત્ર્ીંઅેં પં-પં પગલે બંળકેંની જેમ ફરવં લંગ્યં. કેમ કે ત્યાં વંસંવરણ
અને ગુરુત્વંકષ્ર્ંણ ન હેંવંથ્ીં, નંનુા ડગ ભરસાં, લાંબુ ડગ ભરંઇ જસુા અને લાંબુા ડગ માંડસાં, કૂતકેં વંગી
જસેં. યંત્ર્ીંઅેંને ચાદ્ર એક વેરંન પ્રતેશ લંગ્યેં. સેમણે ચાદ્ર પર અમેરિકંનેં ધ્વજ લહેરંવ્યેં અને રેંમનં
પેંપે સેમને અંપેલં બંઇબલનં કેટલાંક વચનેંની પ્રસ ત્યાંની ધરસીમાં તબંવી. ત્યાંની જમીન વિષ્ેં ચકંદણી
કરવં એક પેંલી ધંસુની નળી જમીનમાં ઠેંકી બેદંડી, એને પંછી ખેંચી કંઢી, અને બાને બંજુથ્ીં દીલ કરી
સેમણે સે લઇ લીધી. સેમ જ ત્યાંની મંટીનં બીજા અનેક નમૂનં પણ સેમણે એકઠં કયર્ં.
ચાદ્ર પર પેંસંનં પ્રયેંગેં પસંવી, બાને યંત્ર્ીંઅેં યંનમાં ગેંઠવંયં અને લ્યુનંર મેંડ્યુલનાં યાત્ર્ંેં
ફરી ગસિમંન કયર્ાં. ચાદ્રયંન ઊાચકંયુા અને ઉડસુા ઉડસુા એપેંલેં પંદે જઇ પહેંંચ્યુા. ત્યંરે એપેંલેં ચાદ્રની
અંદપંદ પરિક્રમં કરસુા હસુા. લ્યુનંર મેંડ્યુલ અને ઍપેંલેંનુા ફરી મિલન થ્ંયુા. બાને અવકંશયંત્ર્ીંઅેં
ચાદ્રયંનમાંથ્ીં નીકળી ઍપેંલેંમાં જઇ ગેંઠવંઇ ગયં. એ દંથ્ેં જ ચાદ્રયંનને ઍપેંલેંથ્ીં છૂટુા પંડી તેવંમાં
અંવ્યુા. એ છૂટુા થ્ંઇ એકલુા ફરી વેરંન ચાદ્રની ધરસી પર જઇ પડ્યુા.
જે ચાદ્ર-નમૂનંઅેં અવકંશયંત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં લંવ્યં હસં, એ અમેરિકંની હ્ય્ુંસ્ટન લૅબેંરેટરીમાં
સપંદવંમાં અંવ્યં. એ પરથ્ીં ફલિસ થ્ંયુા છે કે ચાદ્રની મંટીમાં કેંઇ ભેજ નથ્ીં, પંણી નથ્ીં કે ધંસુ પણ
નથ્ીં. એથ્ીં ત્યાં જીવનની પણ કેંઇ શક્યસં નથ્ીં.
એ દંથ્ેં રશિયંએ પણ ચાદ્ર પર સ્વયાદાચંલિસ યંન ઉસંર્યું હસુા. સેમાંથ્ીં એક ચંલણગંડી છૂટી
પડી ચાદ્રપ્રતેશમાં ચંલવં લંગી. રશિયંનં ભૂમિકેન્દ્રેંએ એનુા દાચંલન કર્યું હસુા. ફરી અમેરિકંએ ચાદ્રની
એક દફર કરી. સેમાં અવકંશયંત્ર્ીંઅેં ચાદ્ર ઉપર ઊસરી, નંની મેંટરમાં બેદી અંમસેમ ફયર્ં. અગંઉ
સેમનુા ચાદ્રયંન જ્યાં પડ્યુા હસુા, ત્યાં જઇ સેમણે ચાદ્રયંનનં કેટલંક ભંગેં છૂટં કરી લઇ લીધં. પૃથ્વી પર
એ ભંગેંની ચકંદણી કરવંમાં અંવી. સપંદમાં એ ભંગેં પર ધૂળ, કેંઇ રજકણ, ડંઘ, કંટ અથ્ંવં ફૂગ
કે ભેજની કેંઇ અદર મંલૂમ પડી નહિ. એ પરથ્ીં સ્પષ્ટ થ્ંંય છે કે ત્યાં પંણી, ભેજ કે વંસંવરણ છે જ
નહિ. ત્યંરથ્ીં થ્ંેંડં દમય મંટે અમેરિકંએ ચાદ્ર ઉડ્ડયન થ્ાંભંવી તીધુા. ભવિષ્યમાં ચાદ્રનેં ઉપયેંગ કરી
અવકંશમાં ઉડ્ડયનનં વિસ્સૃસ પ્રયેંગેં કરવંની અમેરિકંની યેંજનં છે.
અવકંશી ગ્રહેં અને ઉપગ્રહેં
ચાદ્ર પર ચઢંઇ પછી અમેરિકં અને રશિયંને અવકંશમાં રહેલં બીજા ગ્રહેંનુા ઘેલુા લંગ્યુા. એથ્ીં
ચાદ્ર ઉડ્ડયનેં થ્ાંભંવી તઇ બીજા ગ્રહેં પર ઊડવંનં પ્રયેંગેં કરવંમાં અંવ્યં. અં બધં ગ્રહેં ચાદ્રથ્ીં ઘણં તૂર
હેંઇ, ત્યાં અંજ દુધી અમંનવ ઉડ્ડયનેં થ્ંસાં રહ્ય્ંાં છે. ત્યાં પહેંંચસાં પણ ઘણેં લાંબેં દમય નીકળી જાય.
અમેરિકંનુા સ્વયાદાચંલિસ વંઇકિંગ માગળનં અભ્યંદે ગયુા. પંયેંનિયર શુક્ર ઉપર ગયુા અને ગુરુની યંત્ર્ંં
પણ કરી. જ્યંરે મેરિનર અને હેંલિયેંદે બુધ અને દૂર્યનેં અભ્યંદ કયર્ેં. અં બધં ગ્રહેંનાં દાખ્યંબાધ
ચિત્ર્ંેં અમેરિકંએ મેળવ્યાં. સેનેં વિગસવંર અભ્યંદ કરસાં, ત્યાં જીવન હેંવંની કેંઇ શક્યસં જણંસી
નથ્ીં. કતંચ માગળની જમીનમાં ભેજ હેંય શકે અને ભેજ હેંય સેં પંણીની શક્યસં ખરી અને જ્યાં પંણી
હેંય ત્યાં જીવનની શક્યસં પણ નકંરી ન શકંય.
છસાં અં ઘડીએ મંણદને કેંઇ પણ ગ્રહમાં વદંવવંની અંશં નહિવસ્ છે. અગંઉ લેંકેં
માગળલેંકની કલ્પનં કરસં હસં. એ કપેંળકલ્પિસ ઠરી છે. અવકંશમાં ક્યંરેક કેંઇ રકંબી જેવેં પતંથ્ર્ં
સરસેં તેખંય છે. એ શુા કેંઇ બહુ વિકદિસ ગ્રહનુા યંન હશે? એ દાબાધી પણ બહુ ચચર્ં થ્ંઇ છે. વિજ્ઞ્ંંન એને
યુ.એફ.અેં. (અન અંઇડેન્ટીફંઇડ અૅંબ્જેક્ટ એટલે કે વણઅેંળખંયેલેં પતંથ્ર્ં) સરીકે અેંળખંવે છે.
૧૯૮૬માં હૅલીનેં ધૂમકેસુ ૭૫ વરદનં લાંબંગંળં પછી અંકંશમાં ફરી તેખંયેં હસેં. તરેક
વિજ્ઞ્ંંનીને એનં જીવનમાં એક વંર અં ધૂમકેસુ જોવંનુા ભંગ્ય પ્રંપ્ત થ્ંંય છે. એનેં દવિશેષ્ં અભ્યંદ કરવં
વિજ્ઞ્ંંનીઅેં સૈયંર રહે છે. એથ્ીં વિશ્વનં મેંટં ભંગનં તેશેં હૅલીનં અભ્યંદમાં ભંગ લે છે. ૧૯૮૬માં
રશિયંનાં બે, અમેરિકંનાં બે અને જાપંનનાં પણ બે એમ છ અવકંશયંનેંએ હૅલીનેં અભ્યંદ કયર્ેં હસેં.
અમેરિકંનુા અમંનવયંન વેંરિયર હૅલીનેં અભ્યંદ કરી યુરેનદ પંદેથ્ીં પદંર થ્ંઇ દૂર્યની મંહિસી પણ
મેળવી હસી. એટલે ૧૯૬૯ પછી ૧૯૮૬નુા વરદ અવકંશી અભ્યંદ મંટે મહત્ત્વનુા દંબિસ થ્ંયુા હસુા.
ગ્રહેંનં અભ્યંદની દંથ્ેં દંથ્ેં અમેરિકં,રશિયં, ફ્રાંદ, બ્રિટન, જર્મની, ભંરસ, ઇન્ડેંનેશિયં
અને બીજા કેટલંક તેશેંએ અવકંશમાં પેંસંનં ઉપગ્રહેં સરસં મૂક્યં છે. એમાંનં કેટલંક વહેલી પરેંઢે
અથ્ંવં મેંડી દાંજે નરી અાંખે ફરસં જોઇ શકંય છે. ક્યંરેક તૂર અંકંશમાં ફરસં સંરં તેખંય છે; એ
એવં ઉપગ્રહેં છે. અં ઉપગ્રહેં દાતેશંવ્યવહંર અને તૂરતર્શનમાં ખૂબ મતતરૂપ છે. કેટલંક ઉપગ્રહેંમાં
તૂરબીન ગેંઠવંયેલાં છે. એ પૃથ્વી પર કેંઇ પણ જગંની જાણ કરી શકે છે. એથ્ીં જાદૂદીનં કંમ મંટે પણ
ઉપગ્રહેં મહત્ત્વનેં ભંગ ભજવે છે. રશિયંનેં કેંસ્મેંદ અને અમેરિકંનેં અર્લીબર્ડ એવી પ્રવૃત્ત્િંમાં દંમેલ
છે. અં ઉપગ્રહેં મંરફસે પ્રસિસ્પર્ધી તેશનાં અણુ દાસ્થ્ંંનેં, લશ્કરી મથ્ંકેં અને બીજાા વ્યૂહંત્મક સ્થ્ંંનેં પર
નજર રખંય છે. અવકંશમાં અંપણાં ઉપગ્રહેં ગેંઠવવંમાં રશિયં, અમેરિકં અને ફ્રંન્દ અંપણને મતત
કરે છે. ભંરસે છેંડેલં ઉપગ્રહેંમાં અંર્યભટ્ટ, ભંસ્કર, ઍપલ, ઇન્દેટ-૧ અને ઇન્દેટ-૨નેં દમંવેશ થ્ંંય
છે. અંપણં તેશમાં હમણાં તૂરતર્શન પ્રદંરણનેં ફેલંવેં બેફંમ વધી રહ્ય્ંેં છે. એ ઉપર્યુક્સ ઉપગ્રહેંને
અંભંરી છે. અત્યંરે અવકંશમાં ઉપગ્રહેં મંટે દલંમસ ગણંસેં વિસ્સંર ઉપગ્રહેંથ્ીં છલકંવં લંગ્યેં છે.
એમ સેં આસરિક્ષ્ં કલ્પનંમાં ન અંવે, એવુા વિશંળ છે, છસાં સેમાંનેં બધેં વિસ્સંર ઉપગ્રહેં મંટે દલંમસ
નથ્ીં.
અવકંશમાં પ્રયેંગશંળંઅેં
અવકંશમાં અંવવં-જવં ખૂબ અણુશક્સિ વપરંય છે અને બીજી બધી દંમગ્રી પંછળ અઢળક
ખર્ચ થ્ંંય છે. એવેં ખર્ચ ઘટંડવં મંટે અવકંશમાં લાંબેં દમય રહી, દાશેંધન કરવં મંટેનાં કેન્દ્રેં ઊભં
કરવં યેંજનંઅેં ઘડંઇ. એને પરિણંમે ૧૯૭૩માં અમેરિકંએ ‘સ્કંયલેબ’ નંમની સેંસિંગ પ્રયેંગશંળં
અવકંશમાં સરસી મૂકી. એ પ્રયેંગશંળં ત્ર્ંણ શયનખાડ જેવડી મેંટી હસી. એની લાબંઇ ૧૧૮ ફૂટની હસી.
પૃથ્વીની અંદપંદ અને તર ૯૩ મિનિટમાં એક ચક્કર લગંવસી હસી. સેમાં અવકંશી દાશેંધન આગેની
અત્યંધુનિક યાત્ર્ંદંમગ્રી ગેંઠવવંમાં અંવી હસી. એ વખસે ત્યંરનુા છેલ્લી કક્ષ્ંંનુા એ દાશેંધન-કેન્દ્ર હસુા.
૧૯૭૩માં સેમાં ત્ર્ંણ અવકંશયંત્ર્ીંઅેંએ પ્રથ્ંમ ૨૮ તિવદ પછી ૫૯ તિવદ અને છેલ્લે ૮૪ તિવદ દુધી
પ્રયેંગેં કયર્ં હસં. કુલ ૧૭૧ તિવદની એની મંહિસી આગે અંજે પણ દાશેંધન ચંલી રહ્ય્ુંા છે. સેમાં ફક્સ
દૂર્યને લગસાં જ ૧,૭૫,૦૦૦ ચિત્ર્ંેં લેવંયાં હસાં.
વખસ જસાં એમાં મુશ્કેલી દર્જાઇ. એની તુરસ્સી મંટે પૃથ્વી પરથ્ીં ત્યાં ઇજનેરેં મેંકલવંમાં
અંવ્યં. સેમણે અવકંશમાં સ્કંયલેબની મરંમસ કરી પણ સે લાંબેં દમય ન ટકી. ૧૯૭૯માં અમેરિકંએ
એને પૃથ્વી પર સેંડી પંડવંની યેંજનં જાહેર કરી. વિશ્વનં તેશેંને દંવધંન રહેવં દૂચનં અંપવંમાં
અંવી. કેમ કે એનાં યાત્ર્ંેં બરંબર કંમ કરસાં ન હેંવંથ્ીં એ ગમે ત્યાં પડે, એવી સ્થ્િંસિ હસી અને બન્યુા પણ
એવુા જ. ભડકે બળસી સ્કંયલેબ અૅંસ્ટ્રેલિયંનં પથ્ર્ં શહેરની પંદે હિંતી મહંદંગરમાં ખંબકી હસી.
એ દંથ્ેં રશિયંએ પણ દંલ્યુસ નંમની પ્રયેંગશંળં અવકંશમાં મેંકલી હસી. ૧૯૮૫નં
અૅંક્ટેંબરમાં દંલ્યુસની ૭મી કક્ષ્ંંની પ્રયેંગશંળં દલંમસ પૃથ્વી પર ઉસંરી લેવંઇ. રશિયંનં
અવકંશયંત્ર્ીંઅેં છેલ્લાં બે વષ્ર્ંથ્ીં સેમાં પ્રયેંગેં કરસં હસં. એમને પુરવઠેં પહેંંચંડવં પ્રેંગ્રેદ નંમનુા
સ્વયાદાચંલિસ યંન વપરંસુા હસુા. જ્યંરે યંત્ર્ીંટેંળીઅેંની હેરંફેરી મંટે દેંયુઝ યંન અંવ-જા કરસુા હસુા.
એ જ સ્કંયલેબમાં અંપણેં અવકંશયંત્ર્ીં રંકેશ શમર્ં બે રૂદી યંત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં એપ્રિલ ૧૯૮૪માં થ્ંેંડં
તિવદ રહી અંવ્યેં હસેં. રંકેશને લઇ જનંરુા યંન દેંયુઝ-૧૧ હસુા જ્યંરે એ દેંયુઝ-૧૦માં સે પંછેં ફયર્ેં
હસેં. રશિયંની દંલ્યુસ પ્રયેંગશંળં અવકંશમાં ૨૪૦ કિ.મી. ઊાચે ઊડસી હસી. એની લાબંઇ ૧૫ મીટર
અને વજન ૨૦ ટન જેટલુા હસુા. અં પ્રયેંગશંળંમાં ત્ર્ંણ રૂદી અવકંશયંત્ર્ીંઅેંએ દળાગ તેંઢવષ્ર્ં દુધી
રહી વિશ્વવિક્રમ સ્થ્ંંપ્યેં હસેં!
હવે બાને તેશેં એથ્ીં પણ અદ્યસન અને ભવ્ય પ્રયેંગશંળંઅેં સૈયંર કરવંમાં પડ્યં છે. રશિયં
“રેડ સ્ટંર’’ નંમની પ્રયેંગશંળંનુા નિમર્ંણ કરી રહ્ય્ુંા છે. સેનેં અંકંર ગેંળ પૈડં જેવેં હશે. સેમાં યંત્ર્ીંઅેં
દહેલંઇથ્ીં વષ્ર્ંથ્ીં પણ વધંરે દમય ગંળી શકશે. કૃત્ર્િંમ ગુરૂત્વંકષ્ર્ંણ પેતં કરવંની એમાં શક્સિ હશે.
એવાુ મહંકંય સ્કંયલેબ અમેરિકં પણ સૈયંર કરી રહ્ય્ુંા છે. સેમાં લાંબં દમય દુધી રહેવંની દગવડ હશે.
સેમાં અમેરિકંનાં ફેરીબેંટ (શટલેં) અંવ-જા કરશે. અં પ્રયેંગશંળં ૧૯૯૦થ્ીં અવકંશમાં સૈયંર થ્ંઈ
રહી છે. સેને ઈન્ટરનેશનલ સ્પેશ સ્ટેશન એવુા નંમ અંપ્યુા છે. અમેરિકંનાં બધાં જ શટલેં સેની દંથ્ેં
જોડંઈ સેને બાંધવંની દંમગ્રી પૂરી પંડે છે.
ક્રાંસિકંરી અવકંશી શટલેં
૧૯૮૧ દુધી કેવળ રશિયંનાં અવકંશયંનેં જમીન પરથ્ીં ઊડી, પંછાં જમીન પર અંવસાં.
અમેરિકંનાં અપેંલેં યંન ઊડસાં સેં જમીન ઉપરથ્ીં, પણ ઉસરંણ મંટે એમને તરિયંમાં ખંબકવુા પડસુા.
કેમ કે પંછાં ઉસરસાં એમની ગસિ પૂરસી ઘટંડી શકંસી ન હસી. એથ્ીં યંન જમીન પર ટકરંઇ જવંની
તહેશસ રહેસી હસી.
અમેરિકં ૧૯૬૦થ્ીં કેંઇ નવં જ યંનની શેંધમાં હસુા, જે ખર્ચમાં કરકદરીયુા, નીવડે. એમનં
પ્રયત્નેં ફળ્યં અને ૧૯૮૧માં સેમણે પ્રથ્ંમ શટલ કેંલાબિયંનુા દર્જન કર્યું. સે ઊડસી વખસે બુસ્ટર રેંકેટેંની
મતતથ્ીં આસરિક્ષ્ંમાં ઊડ્યાુ, અને ગ્લંઇડરની મંફક જમીન પર ઊસર્યુ. અત્યંર દુધીમાં રૂદી-અમેરિકી
યંનેં એક વંર વંપયર્ં પછી નકંમાં થ્ંઈ જસાં એનં બતલે અમેરિકંએ કેંલાબિયંનેં વંરાવંર ઉપયેંગ કરી
નવેં ઇસિહંદ દજયર્ેં. એવં શટલનેં વધંરેમાં વધંરે ૧૦૦ વંર ઉપયેંગ થ્ંંય એવી એમાં ક્ષ્ંમસં રહેલી
છે.
અંવં એક શટલનં ઉત્પંતન પંછળ તદેક અજબથ્ીં વધંરે ડંલરનેં ખર્ચ થ્ંંય છે. એનુા વજન
૧૨,૦૦,૦૦૦ કિલેંગ્રંમથ્ીં વધંરે થ્ંંય. સેમાં પૃથ્વી પર દાતેશેંની અંપ-લે કરવં ૬,૦૦,૦૦૦ થ્ીં વધંરે
કેંમ્પ્યુટર જોડંણ હેંય છે. સેમાં ૧૫,૦૦૦ ગેલન પ્રવંહી પ્રંણવંયુ અને ૩,૭૦,૦૦૦ ગેલન પ્રવંહી
હંઇડ્રેંજનવંયુ ભરેલં નળંકંરેં હેંય છે. શરૂઅંસનં કેંલાબિયંમાં બે યંત્ર્ીંઅેં હસં. અંજનાં ડિસ્કવરી
અને એટલાંટીદ જેવં શટલમાં ૭ થ્ીં વધંરે યંત્ર્ીંઅેં મંટેની દગવડેં હેંય છે. શટલનં નિમર્ંણ દાબાધી
અમેરિકંએ
કહ્ય્ુંા
કે!
‘અમે અવકંશનુા ઉદ્યેંગીકરણ કરવં મંગીએ છીએ. અવકંશમાં દંધનદંમગ્રી લઇ જઇ, ત્યાં અમે
ઉત્પંતન કરીશુા.’
૧૯૮૫નં એપ્રિલમાં અમેરિકંનં ચેલેન્જર શટલમાં પાંચ યંત્ર્ીંઅેં ઊડ્યં હસં. સેમણે ત્યંરે
ચંર વષ્ર્ં પહેલાં છેંડેલં અમેરિકી ઉપગ્રહ મેક્દ-૧૬ની મરંમસ કરી હસી. દૈંરશક્સિ પ્રંપ્ત કરનંરાં એનાં
ઉપકરણેં ખરંબ થ્ંઇ ગયાં હસાં. યંત્ર્ીંઅેંએ પ્રથ્ંમ એનેં પીછેં કરી એની દંથ્ેં થ્ંઇ ગયં, બે
અવકંશયંત્ર્ીંઅેં યંન બહંર નીકળ્યં અને ઉપગ્રહ દુધી અવકંશમાં ચંલ્યં. સેમણે ઉપગ્રહને પકડી લીધેં
અને ચેલેન્જર પંદે ખેંચી લંવ્યં. ચેલેન્જર ઉપર ગેંઠવેલેં ૪૦ ફૂટ લાંબં યાંત્ર્િંક હંથ્ંને કંર્યરસ કરવંમાં
અંવ્યેં. એ હંથ્ેં મેક્દ-૧૬ને મજબૂસ પકડી લીધેં અને યંનનં ભાડંરિયંમાં મૂકી તીધેં. ત્યાં ચેલેન્જર
યંત્ર્ીંઅેંએ યંનમાં બેઠાં બેઠાં એને તુરસ્સી કરી ફરી પંછેં અવકંશમાં ફાગેંળી તીધેં!
અમેરિકંએ અંવાં શટલેંની ચંર અંવૃત્ત્િં બનંવી છેઃ કેંલાબિયં, ચેલેન્જર, ડિસ્કવરી અને
એટલાંટીદ. અંવાં શટલેં મંરફસે અવકંશમાં બધાં મળી ૪૦ જેટલાં ઉડ્ડયનેં થ્ંયાં છે. સેમાં તરેક ઉડ્ડયન
વેળં શટલ અેંછંમાં અેંછેં એક ઉપગ્રહ સેં દંથ્ેં લઇ જાય છે. અમેરિકંએ અંજ દુધી બ્રિટન, ઇન્ડેંનેશિયં,
જર્મની, ફ્રાંદ, જાપંન અને ભંરસ મંટે અવકંશમાં ઉપગ્રહેં સરસં મૂક્યં છે. વળી શટલેં મંરફસે અગંઉ
જોઇ ગયં સેમ ઉપગ્રહેંની તુરસ્સીનુા કંમ પણ થ્ંંય છે. જાન્યુઅંરીની શરૂઅંસે સેમનુા શટલ ડિસ્કવરી
અવકંશમાં જઇ અંવ્યુા. અને ફરી સરસ શટલ ચેલેન્જરને ૨૮મી જાન્યુઅંરીએ અવકંશમાં ઉડંડવંમાં
અંવ્યુા. સેમાં બે સ્ત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં કુલ દંસ યંત્ર્ીંઅેં હસં. ઊડસંની દંથ્ેં ફકસ દંથ્ેં ફકસ ૧૬ કિ.મી.ની
ઊંચંઇએ જસાં, એક જ મિનિટમાં ચેલેન્જર અંગનેં ગેંળેં બની ફંટી ગયુા અને સેમાં બેઠેલાં બધાં યંત્ર્ીંઅેં
મંયર્ં ગયાં. ત્યંર બંત કેંલાબિયં પણ તુર્ઘટનંગ્રસ્સ થ્ંયુા અને સેમાં ભંરસની કલ્પનં ચંવલં મંરી ગઈ.
છસાં પ્રમુખ રેંનંલ્ડ રેગનનં જણંવ્યં મુજબ ચેલેન્જરનેં આસ એ શટલ-કંર્યક્રમનેં આસ નથ્ીં.
હંલ પૂરસેં શટલ કંર્યક્રમ મેંફૂક રખંયેં છે. ભવિષ્યમાં વધુ ઉડ્ડયનેં હંથ્ં ધરશે.
સંરક-યુદ્વ યેંજનં
પ્રથ્ંમ આસરિક્ષ્ંનેં ઉપયેંગ ત્યાંની જાણકંરી મેળવવં, ગ્રહેંનેં અભ્યંદ કરવં, તૂરતર્શન અને
દાતેશવ્યવહંરમાં મતત કરવં થ્ંયેં. હવંમંનની જાણ રંખવં અને દૈંૈરશક્સિનં વિશેષ્ં ઉપયેંગ મંટે પણ
આસરિક્ષ્ં ઉડ્ડયનેં મહત્વનાં બની રહ્ય્ંાં. આસે આસરિક્ષ્ંને યુદ્વ મેતંનમાં પલટંવી નાંખવં પ્રયત્નેં થ્ંઇ રહ્ય્ંં
છે.
૧૯૮૨માં રશિયંએ કેંસ્મેંદ -૧૩૭૯ ઉપગ્રહ મંર્ગ વડે અગંઉ છેંડેલં બીજા કેંસ્મેંદનેં
પીછેં કયર્ેં. ગણસરીનં કલંકમાં એક મધ્યમ તૂરનુા એદ.એદ. ૨૦ પ્રશ્રેપંસ્ત્ર અને દબમરીન પર ત્ર્ંંટકનંર,
પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર અને એમનાં બે બેલેસ્ટિક અવરેંધકેં છેંડીને આસરિક્ષ્ંમાં યુદ્વનેં દફળ પ્રયેંગ કયર્ેં હસેં.
એનં જવંબમાં અમેરિકંએ દપ્ટેમ્બર ૧૯૮૫માં ઉપગ્રહ-મંરક પ્રયેંગ કયર્ેં. જેમાં એફ-૧૫
જેટ વિમંનમાંથ્ીં ઉપગ્રહ મંરક શસ્ત્ર પ્રશાંસ મહંદંગર પર ૧૩,૫૦૦ મીટર ઊંચે ઉડંડવંમાં અંવ્યુા.
એણે અવકંશમાં ઊડી જઇ ૨૦૦ રસલ વજનવંળં નંકંમ બની ગયેલં એક ઉપગ્રહને ખસમ કરી નંખ્યેં.
એથ્ીં પણ મેંટં પંયં પર અમેરિકંએ સ્ટંરવેંર એટલે સંરક-યુદ્વ યેંજનં બનંવી છે.
સેમાં હુમલંખેંરનાં ઊડસાં પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેં આગે જાણકંરી મળસાં એને બુસ્ટ અવસ્થ્ંંમાં જ જમીન
પર ખસમ કરી તેવંશે.
જે પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેં બુસ્ટ અવસ્થ્ંંમાં બચી જશે, એમને બીજા સબક્કંમાં પ્રવેશસાં, એનં મંથ્ંંમાં
ફટકેં મંરી એનેં દફંયેં કરી તેવંશે. કેમ કે એનં મંથ્ંંમાં બીજાા શસ્ત્ર્ંેં લઇ એ ઊડસુા હેંય છે.
સેમાંથ્ીં ઊડીને જે શસ્ત્ર્ંેં આસરિક્ષ્ંમાં કૂચ કરશે, એમને અેંળખી કંઢી સેંડી પડંશે. ત્યાંથ્ીં પણ
બચી જસાં અસ્ત્ર્ંેંને એમની યંત્ર્ંં પૂરી કરસાં કરસાં નષ્ટ કરી તેવંશે. પણ અં બધુા કુલ ૨૦ મિનિટની આતર
આતર કરવંનુા રહેશે.
જો એક દંથ્ેં ૨૦૦૦ પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેં છૂટે સેં સેમાંનુુા તરેક એક દંથ્ેં ૧૦ પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેં છેંડે.
એટલે ૨૦,૦૦૦ પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેંનેં પાંચથ્ીં દંસ મિનિટમાં ખંસમેં કરવેં પડે. સેમાં પણ પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેં
પંદે લંખેંની દાખ્યંમાં ડેકેંય અસ્ત્ર્ંેં હેંય છે. એમને પણ ખસમ કરવાં પડે. અં બધુા ૨૦ મિનિટમાં પસંવી
તેવુા પડે. એટલે હુમલંખેંરનં લંખેં શસ્ત્ર્ંંસ્ત્ર્ંેં દંમે દાપૂર્ણ શક્સિશંળી રક્ષ્ંણ પૂરુા પંડવુા એ એક મેંટુા
દંહદ છે.
અવકંશમાં પરમંણુ શસ્ત્ર્ંેં પર નિયાત્ર્ંણ છે. એટલે ૧૦૦ કિ.મી. ની ઊંચંઇએ ઝડપથ્ીં પહેંંચી
જઇ,હુમલંખેંરનં પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર્ંેંનેં દાપૂર્ણપણે નંશ કરવેં પડે.
અંવં યુદ્વપ્રયેંગેંમાં લેદર અને પંર્ટિકલ કિરણેંનેં શસ્ત્ર સરીકે ઉપયેંગ કરવંમાં અંવશે. કેમ કે
લેદર ઘંસક કિરણેં પેતં કરે છે. એ એક દેકાડમાં ૩,૦૦,૦૦૦ કિ.મી. થ્ીં અધિક ગસિએ તેંડે છે. પંર્ટિકલ
કિરણ એકદિલેટરનં યાત્ર્ંમાંથ્ીં નીકળી પ્રકંશની ગસિએ તેંડનંર પરમંણુ કણેં છે. રશિયંએ અં બાનેનેં
દંરેં વિકંદ કયર્ેં છે. થ્ંેંડં દમયમાં એ પેંસંનુા યુદ્વ કેન્દ્ર અવકંશમાં સ્થ્ંંપી તે સેં નવંઇ નહિ!
જોકે અમેરિકી સ્ટંરવેંરનેં હેસુ કાઇક જુતેં જ છે. કેમ કે સેમાં પેંસંનં તેશ પર કે દંથ્ીં તેશ પર
હુમલંખેંરનેં પરમંણુ શસ્ત્ર્ંેંનેં હુમલેં થ્ંંય સેં, એવાં શસ્ત્ર્ંેં નંકંમ કરી નંખવંની યેંજનં છે. એથ્ીં
સ્ટંરવેંરનં હુમલંમાંથ્ીં દલંમસ બચી શકે, એવુા દુરક્ષ્િંસ પ્રક્ષ્ેંપંસ્ત્ર બનંવવુા હુમલંખેંર મંટે મુશ્કેલ
બની જશે. એથ્ીં કતંચ હુમલંખેંરેં મંટે પરમંણુ અસ્ત્ર્ંેં બનંવવંની યેંજનંને ખેંરાભી શકંય અને એમ
થ્ંંય સેં અંણ્વિક શસ્ત્ર્ંેંની ઘેલછં ઘટી જાય.
દહકંર અને ભંવિ
પહેલવહેલાં અવકંશમાં જાનવરેં મેંકલવંમાં અંવ્યાં, પછી પુરૂષ્ંેં ગયં અને હવે સ્ત્ર્ીંઅેં પણ
અંકંશમાં ઊડે છે. રશિયંની સ્વેસલંનં દંવિત્દકંયં પ્રથ્ંમ મહિલં અવકંશયંત્ર્ીં હસી. એ પછી અમેરિકંએ
પણ સ્ત્ર્ીંને અવકંશમાં મેંકલી હસી. ભવિષ્યમાં દગભર્ં સ્ત્ર્ીંને અવકંશમાં મેંકલી એનં પર થ્ંસી અદર
સપંદંશે.
સેમ
જ
આસરિક્ષ્ં-પ્રદુસિ કરંવવંની પણ રૂદી યેંજનં છે. એનં અનુદાધંનમાં થ્ંેંડં દમય પહેલાં એક
દેંવિયેસયંનમાં વંનરેં કેટલીક વનસ્પસિ, મંછલીઅેં અને દગભર્ં ઉંતરડીઅેં અવકંશમાં મેંકલવંમાં
અંવી હસી. અં બધં પર શૂન્યંવકંશની અદરેં વિષ્ેં અભ્યંદ થ્ંઇ રહ્ય્ંેં છે કે અંવં પ્રયેંગેંમાં અમેરિકંની
પણ ભંગીતંરી છે.
અંવેં એક દહિયંરેં પ્રયંદ ૧૯૭૫ માં થ્ંયેં હસેં. એ અરદંમાં અમેરિકંએ અવકંશમાં બે
યંનેંને જોડવંની ક્રિયં હસ્સગસ કરી હસી. એ અંધંરે રશિયં અમેરિકંનાં યંનેં પેંસપેંસંનં તેશમાંથ્ીં
ઊડ્યાં, આસરિક્ષ્ંમાં એકબીજાની નજતીક અંવ્યાં અને રેલ્વે એન્જિન જેમ ડબ્બં દંથ્ેં જોડંઇ જાય સેમ,
બાને યંનેં એકબીજાની દંથ્ેં મજબૂસ પકડમાં પકડંઇ ગયાં. અં પ્રયેંગ બાને તેશેંનાં એ વખસનં નિખંલદ
દાબાધેંની પ્રસિસિ કરંવે છે. એ દિવંય અવકંશમાં બે ઘંસુઅેંને જોડવંનેં પ્રયેંગ, આસરિક્ષ્ંયંન અને
ઉપગ્રહેંની મરંમસ, ધરસી અને તરિયંનં પેટંળમાં દમંયેલાં ખનીજ દ્રવ્યેં શેંધવંની અાંસરિક સપંદ
વગેરે બંબસેં વિષ્ેં આસરિક્ષ્ં ઊડ્ડયનેંમાં દંરુ દાશેંધન થ્ંયુા છે. અંજે પણ ‘સ્પેશ સ્ટેશન’ પર રશિયં-
અમેરિકં દંથ્ેં જ કંમ કરે છે.
અં બધં પ્રયેંગેં મંણદ જાસની દુખંકંરી મંટે થ્ંસં હેંય સેં કેવુા દંરુા! રશિયં-અમેરિકંએ
એવી અંશં રંખી હસી કે અવકંશી ગ્રહેંમાં જઇ સેઅેં ધંસુનં ઢગ, સેલભાડંરેં અને યુરેનિયમ શેંધી
કંઢશે. ગ્રહેંમાં ભેજ કે દંધંરણ હવંવંળુા વંસંવરણ હશે, સેં ત્યાં મંનવીનં અંવંદેં ઊભં કરંશે.
અવકંશમાં તૂરતૂર ઊડવં ગ્રહેંમાં આસરિક્ષ્ંમથ્ંકેં ઊભાં થ્ંઇ શકશે પણ અંજ દુધીની સપંદમાં ગ્રહેંમાં
કાઇ પણ મળવંની શક્યસં જણંઇ નથ્ીં. જો કે ભવિષ્યમાં ચાદ્ર પર અવકંશીમથ્ંક સ્થ્ંંપવંની અમેરિકી
યેંજનં છે. અમેરિકંનાં શટલેંએ આસરિક્ષ્ંયંત્ર્ંં વિમંનની મુદંફરી જેવી દરળ બનંવી તીધી છે. એ
ઉપરાંસ અવકંશમાં પ્રયેંગશંળંઅેં ઊભી કરી લાંબં દમય દુધી ત્યાં પડ્યં રહેવંનેં એક વિચંર છે. કેમ
કે પૃથ્વી પર જો અણુયુદ્વ થ્ંંય સેં, દલંમસી મંટે અવકંશમાં છટકી જઇ શકંય. જો કે અં વિચંર બર
અંવવંની ખંદ શક્યસં નથ્ીં. કેમ કે અવકંશી મથ્ંકેંનેં નંશ કરી શકે, એવાં અંણ્વિક શસ્ત્ર્ંેં અસ્સિત્વમાં
અંવી રહ્ય્ંાં છે.
જેમ દમુદ્રને પેંસંની હત છે, સેમ જમીન અને પૃથ્વીની હત છે. જેમ કેંઇ અવકંશી ગ્રહ કે ચાદ્રને
હત છે, સેમ દૂર્યને પણ પેંસંની દીમં છે. સેં શુા આસરિક્ષ્ંને કેંઇ દીમં હેંય? કરેંડેં સંરંઅેં સંરંગણેં,
ગ્રહેં, નક્ષ્ંત્ર્ંેં વગેરેથ્ીં અંકંશ ભરેલુા છે, સેંય એ ખંલી છે.
સેમાં દૂર્યથ્ીં અધિક મેંટં સંરંઅેં છે. સેઅેં દૂર્યથ્ીં અબજો મંઇલ તૂર હેંવંથ્ીં નરી અાંખે જોઇ
શકંસં નથ્ીં. આસરિક્ષ્ં અગંધ, અદીમિસ અને ખૂબ વિશંળ છે. એની હત કેંણ મંપી શકે? પૃથ્વી મંનવને
એવાં બૃહત આસરિક્ષ્ંનં રહસ્યેંનુા કેવી રીસે જ્ઞ્ંંન થ્ંયુા?
‘અંકંશેં જે સમંરં હંથ્ંનાં કૃત્યેં છે. અને ચાદ્ર સથ્ંં સંરંઅેં જેઅેંને સમે ઠરંવ્યં, સેઅેં વિષ્ેં હુા
વિચંર કરુા છુા. ત્યંરે હુા કહુા છુા કે મંણદ સે કેંણ કે સમે સેની મુલંકંસ લેં છેં? કેમ કે સમે સેને ઇશ્વર કરસાં
થ્ંેંડેં જ ઊસરસેં દર્જયેં છે.’
ચાદ્રનં પ્રથ્ંમ અવકંશયંત્ર્ીં નીલ અંર્મસ્ટ્રેંંગે ઉપર્યુક્સ બંઇબલ વચનેં ચાદ્રનં પેટંળમાં તફનંવ્યાં
હસાં. અને હજુ જોઇએ એકવીદમી દતીનેં વિજ્ઞ્ંંનયુગ મંણદને આસરિક્ષ્ંમાં ક્યાં ક્યાં લઇ જાય છે!
હૃતયદ્રંવક અવકંશી અકસ્મંસ
પચીદ વષ્ર્ંનં ગંળંમાં અગંઉ ન બન્યેં હેંય એવેં પ્રથ્ંમ આસરિક્ષ્ં અકસ્મંસ, ૨૮ જાન્યુઅંરી
૧૯૮૬નં રેંજ બન્યેં! અમેરિકંનં કેપ કેનેડીથ્ીં હવંઇ શટલ ‘ચેલેન્જર’ ઊપડ્યુા ત્યંરે ત્યાં હંજર રહેલં
દહુ અને ઘેરઘેર ટી.વી. જોસં હસં. સેમાં પણ ખંદ બંળકેંએ સંળીઅેં અને ખુશીનં અવંજથ્ીં એને
વધંવી લીધુા હસુા. ફકસ એક જ મિનિટમાં એ દૈંનાં મેંં પર ગમગીની છવંઇ ગઇ અને ઘણંની અાંખેંમાંથ્ીં
અાંદુ વહી રહ્ય્ંાં હસાં. ! અમેરિકંનં હ્ય્ુંસ્ટન હવંઇ મથ્ંકે દેંપેં પડી ગયેં હસેં અને જાણે દર્વસ્વ ખસમ
થ્ંઇ ગયુા હેંય, એમ ત્યાંનં વડંઅેંનં ચહેરં નિસ્સેજ બની ગયં હસં.
ક્રિસ્ટં મેકેંલિફ, ફ્રંન્ડીઝ સ્કેંફ - કમંન્ડર, જ્યુડી રેદનિક - મિશન સ્પેશિયંલિસ્ટ, મંઇકલ
સ્મિથ્ં - પંયલટ, અેંલિદન અેંનિઝકં, ગ્રેગેંરી જર્વીદ અને રેંનંલ્ડ મેકનંયક એમ દંસ યંત્ર્ીંઅેંને
આસરિક્ષ્ંમાં લઇ જસાં ફકસ ૧૬ કિ.મિ.ની ઊંચંઇએ ચેલેન્જર અંગનેં ગેંળેં બની ધડંકં દંથ્ેં ફંટી ગયુા
હસુા, એનેં ભાગંર અંટલાંટિક દંગરનં ૨૦૦ કિ.મી. વિસ્સંરમાં વિખેરંઇ ગયેં હસેં. ૭૫ દેકાડની
આતર હ્ય્ુંસ્ટન મથ્ંકે શટલનેં દાપર્ક સૂટી જસાં પ્રથ્ંમ પ્રમુખ રેંનંલ્ડ રેગનને એની જાણ કરંઇ હસી. એ
દંથ્ેં હવંઇતળમાં ૧૨ વિમંનેં અને ૧૩ નૈંકં જહંજોમાં ૧૦૦ મંણદેં અને યાત્ર્ંમંનવ-રેંબેં ટને બચંવ
કંર્ય મંટે રવંનં કરવંમાં અંવ્યાં હસં. કલંકેં દુધીની મથ્ંંમણ પછી સેઅેં કેંઇને જીવસં અથ્ંવં મરેલં
શેંધી શક્યં ન હસં. એટલુા જ નહિ પણ ચેલેન્જરનં ટૂકડંઅેં શેંધવંમાં પણ સેમને ભંરે મુશ્કેલી પડી
હસી. બીજા તિવદે મહંમહેનસે ચેલેન્જરનેં ઉપરનેં ભંગ મળ્યેં હસેં, જેમાં મંહિસી યાત્ર્ંેં હેંય છે. એ યાત્ર્ંેં
વડે અને હ્ય્ુંસ્ટન આકુશ મથ્ંકે નેંાધંયેલી મંહિસી અનુદંર અં તુર્ઘટનમાં ભેત ખેંલવં પ્રયત્ન થ્ંશે.
આસરિક્ષ્ંયુગની અં અસિ કરૂણ અને મેંટી તુર્ધટનં છે. એથ્ીં અમેરિકંમાં દંસ તિવદનેં શેંક
જાહેર કરવંમાં અંવ્યેં હસેં. સેમ જ ૩૧મી જાન્યુઅંરીએ હ્ય્ુંસ્ટનમાં યેંજાયેલી પ્રંથ્ર્ંનં દભંમાં પ્રમુખ
રેગને હંજરી અંપી હસી.
અં શટલમાં પાંચ પુરૂષ્ંેં અને બે સ્ત્ર્ીંઅેં હસાં. સેમાંની શ્રીમસી ક્રિસ્ટં મેકેંલિફ શિક્ષ્િંકં હસી. એ
પેંસંનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પાતર મિનિટનં બે પંઠ શટલમાંથ્ીં ભણંવવંની હસી. એથ્ીં તેશભરનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
અં કંર્યક્રમને ઉત્દુકસંથ્ીં નિહંળી રહ્ય્ંં હસં. શટલનં યંત્ર્ીંઅેં દ્વંરં હલીનં ધૂમકેસુનેં પણ અભ્યંદ
થ્ંવંનેં હસેં. અમેરિકંનાં ત્ર્ંણ શટલેં દ્વંરં થ્ંસાં ઉડ્ડયનેંમાં અં પચીદમુા ઉડ્ડયન હસુા. ઉડ્ડયન પહેલાં
ચેલેન્જરનાં યાત્ર્ંેંની દાપૂર્ણ ચકંદણી કરવંમાં અંવી હસી અને પછી જ ‘દબ દલંમસ’ નેં અંતેશ અંપ્યેં
હસેં. જો કે સેમાં બચંવગંડી કે પરેશ્યુટની કેંઇ વ્યવસ્થ્ંં ન હસી.
ચેલેન્જર ૧૦૦ ટન વજન ધરંવસુા હસુા અને એની પંછળ ૧૦૨ કરેંડ ડંલરનેં ખર્ચ થ્ંયેં હસેં.
અગંઉ અંવં નંનં-મેંટં અકસ્મંસેં દર્જાયં છે. ૬૦નં તંયકંમાં એક રૂદી યંત્ર્ીં કેંમંરેંવ
એની યંત્ર્ંં તરમિયંન મંયર્ેં ગયેં હસેં. ફરી ૧૯૭૧માં ત્ર્ંણ રૂદી યંત્ર્ીંઅેં એમની આસરિક્ષ્ં યંત્ર્ંં પૂરી
કરસાં મંયર્ં ગયં હસં. ૧૯૬૭માં અપેંલેં રેંકેટનં ત્ર્ંણ યંત્ર્ીંઅેં પ્રયેંગ મંટે જ્યંરે અપેંલેંમાં ગેંઠવંયં
કે સરસ અંગ ફંટી નીકળસાં ત્ર્ંણે બળીને ભડથ્ુંા થ્ંઇ ગયં હસં.
અં વરદે અમેરિકી શટલનાં ૧૫ ઉડ્ડયનેં થ્ંવંનાં છે. સેમાંનં એકમાં ઊડવં મંટે ભંરસની એક
સ્ત્ર્ીંની પદાતગી થ્ંઇ ચૂકી છે. અગંઉ ૧૯૮૪માં અંપણેં રંકેશ શમર્ં રૂદી યંનમાં આસરિક્ષ્ંમાં ઊડી
અંવ્યેં હસેં પણ અં અકસ્મંસથ્ીં હંલ પૂરસુા, જ્યાં દુધી પૂરી સપંદ ન થ્ંંય ત્યાં દુધી, અમેરિકંએ
પેંસંનાં શટલ ઉડ્ડયનેં થ્ાંભંવી તીધાં છે. જો કે પ્રમુખ રેગને ભંરે હૈયે જણંવ્યુા છે કે અં સેં શરૂઅંસ છે.
ભવિષ્યમાં શટલ ઉડ્ડયનેં જારી રહેશે. વિશ્વનં મેંટં ભંગનં તેશેંએ અમેરિકંનં અં હૃતયદ્રંવક અકસ્મંસ
આગે પ્રમુખ રેગનને શેંકદાતેશંઅેં પંઠવ્યં છે.
‘આસરિક્ષ્ંમાં મંનવીય વૈજ્ઞ્ંંનિક પ્રવૃત્ત્િંઅેં’ એ વિષ્ંયે ૧૯૮૪માં ‘વેધશંળં’ દુગણિસમ્ દાચંલિસ શ્રી હરિહર નિબાધ સ્પધર્ં
મંટે ઉપરેંક્સ નિબાધને પંરિસેંષ્િંક મળ્યુા હસુા. એને થ્ંેંડં ફેરફંર દંથ્ેં અહિ રજૂ કયર્ેં છે.
‘રાગસરાગ’ ફેબ્રુઅંરી ૧૯૮૬
૬
જૂનાં-નવાં મૂલ્યેં
‘અંજની તુનિયં અને પ્રજા જોસાં, એ તિવદેં અંજે યંત અંવે છે. એ જમંનેં
અંજ્ઞ્ંંપંલન, મંન અને શિસ્સનેં હસેં. છેંકરાં મંસપિસં અને વડીલેંનુા મંન જાળવસાં.
અનંજ્ઞ્ંાંકિસપણુા કેંઇ ચલંવી લેસુા નહિ અને ગેરશિસ્સ કેંઇને ખપસુા નહિ. અંજે સેં પરિસ્થ્િંસિ
વિપરીસ લંગે છે. જાણે એ તિવદેં હવે ચંલ્યં ગયં એવેં વદવદેં વડીલેંનં હૃતયપટ પર રહી
ગયેં છે. અમે અંજ્ઞ્ંંપંલન અને શિસ્સમાં મંનીએ છીએ પણ કેંઇને સંબે થ્ંવંમાં, કેંઇની ગુલંમી
ગરવંમાં અને કેંઇની ખેંટી ખુશંમસ કરવંમાં અમે જરં ય મંનસં નથ્ીં. અંપણે હવે અંઝંત
છીએ એટલે અમે અંઝંતી ભેંગવવંમાં મંનીએ છીએ. ત્યંરે તેશમાં પરસાત્ર્ંસં હસી એટલે ન છૂટકે
પ્રજાને બધુા મંથ્ેં ચઢંવવુા પડસુા. એને શિસ્સમાં કેમ ખપંવી શકંય. અમે હવે ભણ્યંગણ્યં અને
મેંટં થ્ંયં. અમને અમંરં ભણસર પ્રમંણે નેંકરી, છેંકરી અને બીજી જરૂરિયંસેં મળવી જ
જોઇએ. એવુા જ્યંરે અશક્ય બને છે ત્યંરે અમે લડસનેં મંર્ગ લઇએ છીએ. નહિ સેં અમંરે
સ્વંસાત્ર્ય દાગ્રંમ જેવી લડસ હવે ક્યાં લડવંની રહે છે!’
એમ મેંટેરાંઅેં અને યુવંપેઢી વચ્ચે વંરાવંર વંક્યુદ્ધ થ્ંસુા રહે છે.
પેંસંનં ઘરઅાંગણે હરસુાફરસુા બંળક જ્યંરે પેંડેંશીનં ઘેર મહેંલ્લંમાં કે દેંદંયટીમાં ફરે
છે ત્યંરે સેને નવુાનવુા જોવં મળે છેઃ પેંસંનેં પહેરવેશ અને દંમેનંનેં, પેંસંની ભંષ્ંં અને અન્યની,
પેંસંની નીસિ અને બીજાની નીસિ. એમ એ દમંજનં દાપર્કમાં અંવી એનં કૈંટુાબિક જીવનથ્ીં કાઇક
જુતી બંબસેં પેંસંનં જીવનમાં કેળવવં માંડે છે.
પહેલાં બંળકેંને વંસર્ંઅેં દાંભળવી બહુ ગમસી. ધંર્મિક, રમુજી, ભૂસપ્રેસ, શૈંર્ય અને
તેશભક્સિની વંસેં બંળકેં રેંજ તંતંતંતી, મંસપિસં, ભંઇબેન અથ્ંવં અન્યની મંરફસે દાંભળસાં.
એવી વંસેં દાંભળીને એવાં જ બનવંનેં શેંખ જાગે ને! એ એમનં બંપતંતંનેં વંરદેં હસેં. અંજનં
તિવદેં કાઇક જુતં છે. અંજનાં બંળકેંને એવી વંસર્ંઅેં દિનેમં કે ટેલીવિઝન પર જોવી ગમે છે.
એથ્ીં બંળકેં અને કિશેંરેંમાં ટી.વી અને દિનેમં જોવંનેં શેંખ વધ્યેં છે. પરિણંમે દિનેમંનુા
ગીસદાગીસ, દિનેકલંકંરેંની વંસેંે અને ધિંગંમસ્સી બંળકેંનં જીવન દંથ્ેં ય વણંવં લંગ્યાં છે. એથ્ીં
બંળકેંને કૈંટુાબિક જીવન અને શંળંમાં મઝં અંવસી નથ્ીં પણ સેઅેંને બહંરનં મુક્સ જીવનમાં
રંચવુા ગમે છે.
ઘરમાં બંળકેં કૈંટુાબિક અંચંરદાહિસંનુા પંલન કરે છે. એ દંથ્ેં બહંર નીકળસાં સેઅેં
મુક્સ જીવનનેં પણ અનુભવ કરે છે. શંળંમાં શિવંજી, બંબર અને રંણી લક્ષ્મીબંઇની શૂરવીરસં
વિશે શીખી બહંર ચલચિત્ર્ંેંમાં તશર્ંવેલી શંહરૂખખંન, અમિસંભ બચ્ચન અને અનીલકપૂરની
કપેંળકલ્પિસ બહંતુરીની સંરીફ કરે છે. શંળંમાં તેશભક્સિ અને પ્રેમનાં કંવ્યેં શીખી, રસ્સંમાં
ચંલસાં ચંલસાં દિનેમંનં અશ્લીલ ગીસેંનં શબ્તેં ગણગણે છે. શંળં-કેંલેજોમાં ગાંધીજીની અહિંદક
સ્વંસાત્ર્ય લડસ વિશે ભણીને ગલીમાં સેંફંની ટેંળં દંથ્ેં ભળી પથ્થ્ંરબંજી કરવં લંગી જાય છે. ઘર
અને શંળંમાં શ્રીકૃષ્ણ, મહામત પયગાબર, ગૈંસમ બુદ્ધ અને ઇદુ ખ્રિસ્સનં પ્રેમ, અહિંદં અને શાંસિ
દાતેશને બિરતંવી, શહેરનં દાંપ્રતંયિક હુલ્લડેંમાં ભંગરૂપ બની જાય છે. એ બધં મંટે કેંણ
જવંબતંર છે?
અંપણે જ્યંરે પરસાત્ર્ં હસં ત્યંરે બહુ અેંછાં બંળકેં શંળંમાં ભણવં જસાં. ઘણાંને સેં
બળજબરીપૂર્વક નિશંળમાં લઇ જવંસં. સેં પણ ત્યંરે જેઅેં શંળંમાં જસં એ બધં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
દમયદર જસં, ખાસથ્ીં અભ્યંદ કરસં અને ગુરુજીનુા દન્મંન રંખસં. અંજે કાઇક જુતી જ પરિસ્થ્િંસિ
દર્જાઇ છે. તેશની અંઝંતી પછી મફસ પ્રંથ્ંમિક શિક્ષ્ંણની નીસિ અપનંવવંમાં અંવી છે. છેંકરીઅેં
મંટે સેં દરકંર ખૂબ ઉતંર બની છે અને કેંલેજ દુધીનેં અભ્યંદ વિનં મૂલ્યે થ્ંઇ શકે છે. શિક્ષ્ંણ
પ્રત્યે દરકંરની અંટલી ઉતંર નીસિ પછી પણ જુવંનેંમાં શિક્ષ્ંણ આગે નિરદસં જોવં મળે છે.
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં શિક્ષ્ંણનેં પૂરેપૂરેં લંભ લેસં નથ્ીં. કેટલાંક ગરીબ કુટુાબેં બંળકેંને નંનપણથ્ીં ભણવંને
બતલે કંમ કરવં બેદંડી તે છે. એથ્ીં અંજે પણ તેશમાં ૫૦% જેટલં લેંકેં નિરક્ષ્ંર છે.
જો કે એ મંટે બીજાા ઘણાં કંરણેં જવંબતંર છે. શંળંમાં જવં રેંજ દંરાં કપડાં પહેરવાં
જરૂરી છે. કપડાં સ્વચ્છ રંખવાં જરૂરી છે. રેંજનેં ખેંરંક પણ દમયદર મળવેં જોઇએ. શંળંનં
દમય તરમિયંન નિયમિસ હંજર રહેવુા પડે. સેમ જ શિક્ષ્ંણ આગે જરૂરી પુસ્સકેં, નેંટબુકેં અને
દંધનેં પેંસંનં ખર્ચે વદંવવાં પડે. અં બધુા કેટલંક વંલીઅેં મંટે અશક્ય હેંવંથ્ીં સેઅેં પેંસંનાં
બંળકેંને શંળમાં તંખલ કરસાં નથ્ીં.
તેશની બધી શંળંઅેંમાં કેંઇપણ વિદ્યંથ્ર્ીં નંસજાસનં બંધ વિનં તંખલ થ્ંઇ શકે છે. એથ્ીં
બ્રંહ્મણથ્ીં હરિજન દુધીનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને દંથ્ેં બેદી ભણવંની સક મળી છે. પરિણંમે અંજનં
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં જાસિભેતને ભૂલી દમંનસંને ધેંરણે રહેસાં શીખ્યં છે. અહિ એ કબૂલવુા પડશે કે પહેલાં
અસ્પૃશ્યેંને શિક્ષ્ંણ અને દમુહજીવનનેં લંભ નહિ અંપીને, સેઅેંને હામેશાં દમંજમાં પછંસ અને
અભણ રંખવંની જે અનીસિ હસી, સે અંજે જળમૂળથ્ીં ઊખળી ગઇ છે. અંજે શંળં, મહંશંળં અને
વિશ્વવિદ્યંલયેંમાં દર્વ ધર્મ અને જાસિનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં દંથ્ેંદંથ્ેં અભ્યંદ કરે છે. ઘણં સેં પ્રેમભંવે
બાધંઇ મિત્ર્ંેં બની જાય છે અને દંથ્ેં જીવન જીવે છે.
જૂની પેઢીને વિચંરીએ સેં ઘણં અેંછં લેંકેં ત્યંરે ભણેલં હસં. ત્યંરે મેટ્રીક પંદ એટલે
ધંડ મંરી. કેંલેજની ઉપધિ મેળવી એટલે અધધધ થ્ંઇ ગયુા અને આગ્રેજી બેંલસાં અંવડે એટલે મેંટં
ગેંરં દંહેબ થ્ંઇ ગયં! છસાં ત્યંરે અેંછુા ભણેલંને કાઇ પણ કંમ મળી રહેસુા. ફેક્ટરીમાં કે મીલમાં
નેંકરી મળી જાય અથ્ંવં પટંવંળંની જગં મળે જ. વળી ત્યંરે ગમે સે કંમ કરવંમાં લેંકેંને શરમ
ન હસી. અંજે સેં ન છૂટકે જ કેંઇ પટંવંળંની નેંકરી કરવં સૈયંર થ્ંંય. બીજી સરફ અંજકંલ
ભણસરની કિંમસ ઘટી જસાં, દંરીદંરી જગંઅેં મંટે ડીગ્રીધંરીઅેં લંઇન લગંવે છે અને
પટંવંળંની જગં પણ મહંમુશ્કેલીએ મળે છે.
‘અમંરેં જમંનેં ભણસરનેં ન હસેં. ૮૦% થ્ીં વધંરે લેંકેં અભણ હસં. છસાં ભણસરની
કિંમસ જરં ય અેંછી ન હસી. ભણેં બેટં ભણેં. ભણશેં સેં કાઇક પંમશેં. અમને સેં ભણવંની સક
ન મળી અને ભણવં મંટે અંજનં જેવી દંરી દગવડ પણ ન હસી. જીવનમાં અંગળ વધવં
ભણસરની બહુ જરૂર છે. અભ્યંદને દમયે સનમન તિને ભણી લેવુા હિસંવહ છે.’ એમ અંપણં
વડીલેં કહે છે. કેટલં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં એમની શિખંમણ ગાભીરસંથ્ીં લે છે. જુવંનેંએ અંજે ભણસરને
મઝંનુા અને દમય વિસંવવંનુા દંધન બનંવ્યુા છે. શંળં કેંલેજનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં અંજે ભણવં કરસાં
હળસંલ અને ઊજવણીમાં પંડવંમાં વ્યસ્સ રહે છે. શિક્ષ્ંકેંને અંપેલુા ઘરકંમ ગણ્યાંગાંઠ્યાં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
જ નિયમિસ રીસે કરસં હેંય છે. એટલે તિવદે તિવદે શિક્ષ્ંણનુા સ્સર નીચે ઊસરી રહ્ય્ુંા છે. આગ્રેજી
મંધ્યમવંળી કેંલેજનં ડિગ્રીધંરી વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને આગ્રેજી બેંલવંનં ફાંફં પડે છે. ઘણં એટીકેટીનેં
દહંરેં લઇ પંદ થ્ંઇ જાય છે. પરિણંમે મેંટી ઉંમર દુધી નેંકરીનુા ઠેકંણુ પડસુા નથ્ીં. ઘણંને કંમ
મળે છે પણ કરવંની તંનસ નથ્ીં. અં કંમ અંપણને ન ફંવે એમ કહી ઘણં મહેનસથ્ીં તૂર ભંગસં
ફરે છે.
ત્યંરે પરીક્ષ્ંંની ગાભીરસં બધં દમજસં. શિક્ષ્ંકેં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પરીક્ષ્ંં મંટે બરંબર સૈયંર
કરસં. વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં અભ્યંદ કરે છે કે નહિ, એ દાબાધી શિક્ષ્ંકેં અને વંલીઅેં ધ્યંન રંખસં. પરીક્ષ્ંં
પહેલાં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને બધેં અભ્યંદક્રમ પૂરેં કરંવવંમાં અંવસેં. પરીક્ષ્ંંમાં કેવં પ્રશ્નેં અંવે સેની દંચી
દમજ અંપવંમાં અંવસી અને વષ્ર્ં તરમિયંન ચંલેલં અભ્યંદક્રમમાંથ્ીં જ પ્રશ્નેં પૂછંસં.
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંએ જે લખ્યુા હેંય એનં અંધંર પર કેંઇની પણ શેહશરમ વિનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પંદ અથ્ંવં
નંપંદ જાહેર કરવંમાં અંવસં. પરિણંમ દાબાધી ક્યંરેય વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં સરફથ્ીં કેંઇ ફરિયંત થ્ંસી
નહિ. એથ્ીં શિક્ષ્ંકેં અને વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં વચ્ચે નિખંલદ દાબાધ જળવંઇ રહેસેં.
અંજે એ તિવદેં રહ્ય્ંં નથ્ીં. વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં બહુ અેંછી મહેનસે પંદ થ્ંવં વિચંરે છે. મં બંપ
એ દંમે અાંખઅંડં કંન કરે છે. કેટલીક વંર મંસપિસં પેંસે પણ પરિક્ષ્ંંમાં અેંળખીસંઅેં મંરફસે
ચેંરી કરંવવં અથ્ંવં મંર્કદ ઉમેરીને લાંચ દ્વંરં પેંસંનં તીકરંતીકરીઅેંને પંદ કરંવવં ભંગ
ભજવે છે. ઘણીવંર કેંલેજનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં ‘અં પેપર અઘરુા છે’ એમ કહી પરીક્ષ્ંંખાડમાંથ્ીં ચંલ્યં જાય
છે. પરીક્ષ્ંંમાં ચેંરી કરનંરં નિરીક્ષ્ંકેં દંથ્ેં ઝઘડેં કરે છે. એથ્ીં શિક્ષ્ંકેં અને વીદ્યંથ્ર્ીંઅેં વચ્ચેનેં મેળ
સૂટી રહ્ય્ંેં છે. શંળં કેંલેજોમાં કેટલંક વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં શિક્ષ્ંકેંનેં મંનમર્સબેં જાળવસં નથ્ીં. થ્ંેંડં ઘણં
કિસ્દંઅેંમાં શિક્ષ્ંકેંનેં નમૂનેં દંરેં નહિ હેંવંની પણ વંસેં થ્ંંય છે.
અંજકંલ શંળં કેંલેજનં શિક્ષ્ંકેં ઘરખંનગી શિક્ષ્ંણ અંપી દંરં પૈદં મેળવે છે. એ દંથ્ેં
પેંસંને ત્યાં ટ્યુશને અંવસં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંને પંદ કરંવવં સેઅેં કંળાંધેંળાં કરે છે. એદ.એદ.દી અને
હંયર દેકાડરીનં પ્રશ્નપત્ર્ંેં વંરે ઘડીએ ફૂટી જાય છે. એને લીધે એવી પરીક્ષ્ંંઅેં ફરી લેવંનં બનંવેં
નેંંધંયં છે. તરવરદે પ્રશ્નપત્ર્ંેંની નકલેં જાહેરમાં વેચંસી જોવં મળે છે. અં બધં કૈંભાંડેં મંટે કેંણ
જવંબતંર છે?
શંળં-કેંલેજમાં પ્રવેશ અને પરીક્ષ્ંંઅેંમાં દંરં ટકંએ પંદ થ્ંવં મેંટી લાંચ લેવંમાં અંવે
છે.
ત્યંરે વડેંતરંની મહંરંજા દયંજીરંવ યુનિવર્દીટીને સ્થ્ંંને વડેંતરં કેંલેજ હસી. એક
પરતેશી દત્ગૃહસ્થ્ં એનં પ્રિન્દીપંલ હસં. એ દમય અને નિયમનં ભંરે અંગ્રહી હસં. કેંલેજમાં
મેંડં અંવનંર વિદ્યંથ્ર્ીંને એ ચલંવી લેસં નહિ.
યુવરંજ પ્રસંપદિંહરંવ ગંયકવંડ એ વખસે કેંલેજનં એક વિદ્યંથ્ર્ીં હસં. સે હામેશાં
રંજરથ્ંમાં બેદીને કેંલેજમાં અંવસં હસં. એક તિવદ એવુા બન્યુા કે સેમનેં રથ્ં થ્ંેંડેં મેંડેં પડ્યેં.
પ્રિન્દીપંલ દંહેબ હંથ્ંમાં દેંટી લઇ પ્રાંગણમાં ઊભં હસં. રથ્ં કેંલેજની દંમે અંવીને થ્ાંભ્યેં અને
યુવરંજ પ્રસંપદિંહરંવ નીચે ઉસરી અંવ્યં. કેંલેજમાં પ્રવેશસાં જ પ્રિન્દીપંલ દંહેબે સેમને અટકંવ્યં
અને પરસ ઘેર જવં દૂચન કર્યું. અંદપંદનં વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં અં દૃશ્ય નિહંળી રહ્ય્ંં હસં. અપમંનિસ
સ્થ્િંસિમાં યુવરંજ લક્ષ્મી વિલંદ મહેલ સરફ રવંનં થ્ંયં. થ્ંેંડી વંરમાં પ્રસંપદિંહરંવનં પિસંશ્રી
ગંયકવંડ મહંરંજ કેંલેજ પર અંવી પહેંંચ્યં. સેમને જોસાં પ્રિન્દિપંલ દંહેબ હચમચી ગયં.
પ્રિન્દિપંલ દંહેબ મહંરંજને દન્મંનપૂર્વક પેંસંની અેંફીદમાં લઇ ગયં.
‘‘અંપે પ્રિન્દીપંલની રૂએ મંરં તીકરં દંથ્ેં યેંગ્ય વ્યવહંર કયર્ેં છે. અંપનં જેવં
પ્રિન્દિપંલ મંટે મને ગર્વ છે’’ એમ મહંરંજે પ્રિન્દિપંલને બિરતંવ્યં.
ધન્ય છે, એ પ્રિન્દિપંલને, વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંનં જીવન ઘડસર ખંસર સેમણે પ્રથ્ંમ નિયમનેં અમલ
કરસાં શીખવ્યુા. વળી કેંલેજમાં કેંઇ રંજા હેંય કે કેંઇ રાક દૈંને દરખી રીસે નિયમ લંગુ કરવંમાં
અંવસેં. એમ સેમણે પેંસંનુા કર્સવ્ય દંચં અથ્ર્ંમાં બજાવ્યુા હસુા.
ધન્ય છે, ગંયકવંડ મહંરંજને. સેમણે કંયતંનુા દંચુા મુલ્યાંકન કરી પિસં સરીકે ફરજ
બજાવી હસી.
ત્યંરે તેશમાં આગ્રેજ દરકંર હસી. છસાં કંયતેં અને વ્યવસ્થ્ંં બરંબર જળવંઇ રહેસાં.
ગુનેગંરેંને દજા કરવંમાં કેંઇ પક્ષ્ંપંસ રંખવંમાં અંવસેં નહિ. દત્ત્ંંસ્થ્ંંનેથ્ીં જાસિ-જાસિ, સ્ત્ર્ીં-પુરુષ્ં
ને ભણેલં-અભણનં કેંઇ ભેત રખંસં નહિ. એનેં અથ્ર્ં એ નથ્ીં કે પરતેશી સાત્ર્ં દંરુા હસુા અથ્ંવં
અંપણી પરસાત્ર્ંસં દંરી હસી. એક વંસ કબૂલવી રહી કે ત્યંરનુા નૈસિક ધેંરણ જરૂર ઊાચુા હસુા.
અંજે અંપણે સ્વસાત્ર્ં છીએ. તેશનં કંયતં બધંને લંગુ પડે છે પણ શુા એનેં દંચેં અમલ
કરવંમાં અંવે છે? બદમાં ચઢસાં, રેલ્વે ટિકિટ લેસાં, રેશન ખરીતસાં, લંઇનમાં ઊભં રહેવંનેં
અંગ્રહ રંખવંમાં અંવે છે. એ મંટે કેંઇ વ્યક્સિ તેખરેખ પણ રંખે છે. છસાં ધક્કંમૂક્કી કરી અંગળ
ઘુદી, વહેલં પહેંાચી જવંમાં અંપણે ક્યાં પંછં રહ્ય્ંં છીએ. રેંજરેંજ લંઇનમાં ઊભં રહેસં લેંકેં
વંરાવંર ઝઘડસં રહે છે. ક્યંરેક એવી દંમંન્ય બંબસમાંથ્ીં મંમલેં ખૂન દુધી પહેંંચી જાય છે.
બીજી બંજુ વ્યવસ્થ્ંં કરનંરંઅેં, બુકિંગ અૅંફીદ અથ્ંવં તુકંનેથ્ીં પંછલે બંરણે કંમ કરી
અંપનંર કર્મચંરી વર્ગ વધી રહ્ય્ંેં છે. લંઇનમાં અંવનંરને જે મળવુા અશક્ય હેંય સે પંછલે બંરણે
અંવનંર મંટે શક્ય બની જાય છે. એ મંટે ફક્સ કર્મચંરીને લાંચ અંપી ખુશ કરવેં પડે. એકવંર એ
કડી જે જાણી લે, સે ફરી કતી લંઇનમાં ઊભં રહેવંની મૂર્ખસં કરસેં નથ્ીં. કેમ કે લંઇનમાં ઊભં
રહેવંની ઝાઝટ નહિ અને વસ્સુ પ્રંપ્ત કરવંની ખંસરી. અહિ કેંનેં વાંક કંઢવેં, પ્રજા કે અધિકંરીનેં?
બાને ગુનેગંર અને બાને દજાને પંત્ર્ં પણ કંયતંમાં સેં એક ને જ દજા થ્ંંય ને.
અંપણં વડીલેં કહેસં અંવ્યં છે કે એમનં દમયમાં ‘કંમને દમયે કંમ.’ તરેક વ્યક્સિ
પેંસંનુા કંમ ખૂબ કંળજીપૂર્વક કરસી. અધિકંરી વર્ગને એ દંમે કાઇ કહેવં જેવુા રહે જ નહિ. લેંકેં
કંમ દાપૂર્ણ મન તઇને મહેનસથ્ીં કરસં. સેમાં સ્વંથ્ર્ં કરસાં વિશેષ્ં વફંતંરી જણંઇ અંવસી. એટલે જ
એવં કર્મચંરી અથ્ંવં અધિકંરી મંટે મંલિક અથ્ંવં દાસ્થ્ંંને ગર્વ થ્ંસુા.
અંજે દરકંરી પ્રધંનેં, અેંફિદરેં, પ્રેંફેદરેં, એન્જીનિયરેંથ્ીં માંડી પટંવંળં અને મજૂર
વર્ગ દુધી બધં જુતુાજુતુા કંમ કરે છે. સેઅેં પેંસંની અંજીવિકં મંટે કમંય છે. સેઅેં કેટલં કલંક
કંમ કરે છે અથ્ંવં શુા કંમ કરે છે, એ મહત્ત્વનુા નથ્ીં પણ સેઅેં પેંસંનુા કંમ કેવી રીસે કરે છે, એ
મહત્ત્વની બંબસ છે. દંમંન્ય રીસે બધં નેંકરીઅંસેં અેંછી મહેનસે વધુ કમંવંની ઇચ્છં રંખસં હેંય
છે. મજૂરને કંયતં મુજબ અંઠ કલંક કંમ કરવુા પડે છે. જ્યંરે મેંટં ભંગનં અેંફિદરેં, પ્રેંફેદરેં,
અને એન્જીનિયરેંને કંમનેં દમય અેંછેં હેંય છે. વળી જે કંમ સેઅેં કરે છે, સે પણ બહુ મહેનસનુા
નહિ. જરૂર પડે સેઅેં વધંરે કલંક કંમ કરે છે પણ એ બધંમાં પેંસંનેં સ્વંથ્ર્ં અને પેંસંનુા નંમ
જળવંઇ રહે ત્યાં દુધી જ. મજૂર વર્ગ અને નંનં કર્મચંરીઅેંને કંમચેંર ગણવંમાં અંવે છે. સેઅેંને
ફરજ દિવંયનં કલંકેં મંટે કંમ કરવંનેં અેંવરટંઇમ એટલે વિશેષ્ં મહેનસંણુા મળે છે. એવં
વધંરંનં પૈદં મેળવવં સેઅેં વધંરંનુા કંમ કંઢસં હેંય છે. સેઅેં ઘણે ભંગે મન તઇને કંમ કરસં
નથ્ીં.
ઘણી જગંએ દરકંરી અથ્ંવં અર્ધદરકંરી કચેરીઅેંમાં પટંવંળંથ્ીં માંડીને મેંટં અેંફિદરેં
કંમનં દમયે ગપ્પાં મંરસં, ચં પીસં અને ભૂદુભજીયાં ફંકસં જોવં મળે છે. એને લીધે પ્રજાનાં કંમેં
ટલ્લે ચઢે છે અને સુમંરેંમાં અટવંઇ જાય છે. જેઅેંને દમયદર કંમ કઢંવવુા હેંય, સેઅેંને રેંજ
કચેરીનાં પગથ્િંયાં ઘદવાં પડે છે. એમાં નિષ્ફળસં મળસાં, છેલ્લે લંગસંવળગસં કંરકુનને લાંચ
અંપીને કંમ કઢંવવુા પડે છે. અંજે મેંટં ભંગની કચેરીઅેંમાં લાંચરૂશ્વસની બતી વ્યંપી ગઇ છે.
પટંવંળંથ્ીં માંડીને મેંટં દંહેબેં એમાં દાડેંવંએલં છે. પેંસંનં પ્રજાજનેંને કંમ મંટે વલખાં મરંવવાં
અને એમનં પૈદં ચૂદી મેંજમઝં મંરવી એ કેંટલં આશે ન્યંયી?
લાંચરૂશ્વસ મંટે ફક્સ નેંકરીઅંસેંની શં મંટે વંસ કરવી. દમંચંરપત્ર્ંેંમાં કેટલંક
મુખ્યમાત્ર્ીંઅેંને ઉઘરંવેલં ફાડફંળં અથ્ંવં બેફંમ ખર્ચેલાં નંણંની વંસેં ક્યાં અજાણી છે. વષ્ર્ં
તરમિયંન કેટલં બધં પ્રધંનેં પર દાદતમાં ભ્રષ્ટંચંરનં અંરેંપેં મૂકવંમાં અંવે છે. એટલે ઉચ્ચ
દત્ત્ંંધંરીઅેંથ્ીં માંડી ચેંથ્ંં વર્ગનં કર્મચંરીઅેં દુધી બધે અંવેં ભ્રષ્ટંચંર વ્યંપેલેં છે. અંપણં
કંયતંશંસ્ત્ર્ીં નંની પંલખીવંળં એ દાબાધી લખે છેઃ ‘‘રંજકસર્ંઅેં નીસિમંન, દતંચંરી અને
બુદ્ધિમંન હેંય છે ત્યંરે પ્રજાનુા જીવન ધેંરણ અને નીસિ-ધેંરણ ઊાચુ રહ્ય્ુંા છે. તેશ અને રંજ્યનેં
વિનંશ અંપત્ત્િંઅેંથ્ીં થ્ંસેં નથ્ીં, પરાસુ ભ્રષ્ટંચંરથ્ીં થ્ંંય છે. અંજે તેશ દંમે મેંટેં પ્રશ્ન ગરીબંઇનેં
નહિ પણ ભ્રષ્ટંચંરનેં છે.’’
તેશ અંઝંત થ્ંયં પછી પ્રથ્ંમ વડં પ્રધંનનુા સ્થ્ંંન સ્વ. શ્રી. જવંહરલંલ નહેરુએ દાભંળ્યુા
હસુા. શરૂમાં લેંકેંને સ્વસાત્ર્ંસં મંટે ભંરે મંન હસુા. કેમ કે એની ભંરે કિંમસ ચૂકવવી પડી હસી.
અંપણેં સ્વંસાત્ર્ય દાગ્રંમ ઘણુ લાબંયેં હસેંે. ત્યંરનં પ્રધંનમાડળમાં ભ્રષ્ટંચંર આગે કેંઇ ચચર્ં થ્ંઇ
હેંય એવુા જાણવં મળસુા નથ્ીં. ફક્સ ચીન દંથ્ેંની લડંઇમાં અંપણે કેમ હંયર્ં, એનં કંરણેં સપંદસાં
દારક્ષ્ંણ ખંસંને મળસેં ખર્ચ કેંઇ બીજા દરકંરી કંમમાં વંપરી નાખંયેં હસેં. એ મંટે એ વખસનં
દારક્ષ્ંણમાત્ર્ીં શ્રી. કૃષ્ણમેનનનં દંમ્યવંતી વલણને કંરણે સેમને પ્રધંનમાડળમાંથ્ીં રંજીનંમુા અંપવંની
ફરજ પડી હસી. એ તિવદે ખુત પાડિસ જવંરહલંલ નહેરુ રડી પડ્યં હસં!
વડીલેં પંદેથ્ીં અંપણે હામેશાં દતંચંર અને નિયમિસસં દાબાધી શીખસં અંવ્યં છીએ. એ
ખંલી એમની વંસેં ન હસી. ત્યંરે કર્મચંરીઅેં અૅંફિદમાં કેટલં વંગે હંજર થ્ંયં, એનેં દમય
નંખવેં પડસેં ન હસેં. છસાં બધં દમયદર હંજર થ્ંઇ જસં હસં. કંમનં દમયે બને સેટલુા કંમ
કરવં તરેક વ્યક્સિ સૈયંર રહેસી. તરેક કર્મચંરી વફંતંરીથ્ીં પેંસંની દેવં બજાવસેં. કંમનં દમયે
ખંનપંન, ગપ્પંબંજી કે ધિંગંમસ્સી કરવી એ દૈંને ગુનંકૃત્ય જેવુા લંગસુા. તરેક પેંસંનં પરદેવંની
કમંઇ વંપરવં અંગ્રહ રંખસં. અં શિક્ષ્ંણ સેઅેંને ઉપલંવર્ગ સરફથ્ીં મળી રહેસુા. એટલે ઉપરથ્ીં
નીચે દુધી લગભગ બધં જ કર્સવ્યનુા પંલન કરસં અને ત્યંરે કંમ કરે એની જ પ્રદાશં થ્ંસી.
અંજે એથ્ીં વિપરિસ પરિસ્થ્િંસિ જોવં મળે છે. દંહેબનં ખુશંમસિયં દમયદર કંમ પર ન
પહેંંચે, કંમ બરંબર ન કરે, કંમનં દમયે બીજાને હેરંન કરે, છસાં પ્રદાશં એમની જ થ્ંંય. કેંઇ
પણ બંબસમાં એમની રેંકટેંક ન થ્ંંય. વળી જ્યંરે ઉપરની કેંઇ જગં ખંલી પડે ત્યંરે એમને જ સક
મળી જાય. જ્યંરે નિયમિસ કંમ પર અંવનંર, વફંતંરીપૂર્વક દેવં બજાવનંર અને ઉપરીઅધિકંરીનુા
મંન જાળવનંર વ્યક્સિને ઢીલીપેંચી ડરંઉ અને બીન અંવડસવંળી ગણી એની મજાક ઉડંવવંમાં
અંવે છે. અંપણં તેશમાં અં કેવી સ્થ્િંસી!
તેશને અંજે જરૂર છેઃ પ્રમંણિક અને વફંતંર નંગરિકેંની, ગાંધીજી જેવં નમ્ર અને અહિંદક
છસાં ક્રાંસિકંરી, દુભંષ્ં બેંઝ જેવં લડવૈયં અને વીર જવંન, વિનેંબં ભંવે જેવં અેંછં બેંલં અને
બહુ કંર્યરસ નેસં એમનાં મૂલ્યેંને કેળવીને શુા અંપણે નમૂનેતંર ન બની શકીએ? તેશ અને દમંજની
કંયંપલટ મંટે દૈંએ દંથ્ેં મળીને કંમ કરવંની જરૂર છે. પેંસંની શક્સિ અને અંવડસનેં ઉપયેંગ
કરી અંપણે જુતાંજુતાં ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં રહી દમંજ અને દરકંરને મતતરૂપ થ્ંવુા જોઇએ. એવી શિખંમણ
વંરાવંર અંપણં તેશનં અંગેવંનેં અંપ્યં કરે છે.
એનેં અમલ કેંણ કરે? અંજની યુવંપેઢી એવં બધં અંતશર્ેંને મંનવં સૈયંર છે પણ એને
અપનંવવં જેવી સેમનંમાં દુઝ નથ્ીં. સેઅેંને સેં નંમ અને ધન કમંવુા છે અને સે પણ નંમ મહેનસ
વિનં અને ધન મૂડી વિનં. સેઅેંનં મસે અંપણં મેંટં ભંગનં તેશનેસંઅેં ઘરડં થ્ંઇ ગયં છે. એમણે
રંજકંરણમાંથ્ીં નિવૃત્ત્િં લેવી જોઇએ. તેશમાં નવલેંહીયંઅેંને સ્થ્ંંન મળવુા જોઇએ. નેંકરીમાં જેમ
ઊામર બંધ રંખવંમાં અંવે છે, સેમ રંજકંરણમાં કેમ નહિ? ગાંધીજીની અહિંદંવંળી નીસિ અંજે ન
ચંલે. વખસ અંવે ઇંટનેં જવંબ પથ્થ્ંરથ્ીં તેવેં પડે. કેંઇની પણ દંમે નમંલં શં મંટે બનવુા?
અંપકમંઇ નહિસેં બંપકમંઇ પર પણ લહેર કરી લેવી.
કિશેંરેં અને જુવંનેંમાં દિગરેટ, દિનેમં અને વ્યદનનેં શેંખ વધસેં જાય છે. મેંંઘાં
ભપકંતંર કપડાં, હેંટેલ પંર્ટી, ક્લબ, દાગીસ, નંટક અને નૃત્ય જેવં જલદંઅેં વધસં જાય છે. અં
સેં ફેશનનેં જમંનેં છે. તશકે તશકે ફેશન બતલંય છે, એમ જુવંનેંનં રાગરંગ પણ બતલંસં રહે છે.
સ્ત્ર્ીંઅેં ભણીગણીએ દેંળે શણગંર દજવંમાં વધંરે દમય અંપે છે. પુરુષ્ંનં જેવં હકેં
મંગીને પુરુષ્ં દમેંવડી થ્ંવં સ્ત્ર્ીંએ મેંટં ભંગનાં ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં પગપેદંરેં કયર્ેં છે. પહેલાં સ્ત્ર્ીંઅેં પેંસંની
જાસ છૂપંવવંમાં ગૈંરવ મંનસી. જ્યંરે અંજની યુવસીઅેં તેહતર્શન થ્ંંય, એવાં ફેશનપરેજીનાં વસ્ત્ર્ંેં
પરીધંને છે. દમંજદેવં અને મહિલં માડળની પ્રવૃત્ત્િંઅેં અંજે પણ ચલંવવવંમાં અંવે છે પણ એમાં
બહુ અેંછી સ્ત્ર્ીંઅેં રદ લે છે. નેંકરી, ફેશન અને મેંજશેંખને લીધે સ્ત્ર્ીંઅેં હવે ઘરમાં કેત રહેવંમાં
મંનસી નથ્ીં. સ્ત્ર્ીંઅેંને દુાતર બનંવવં મંટે અંજે બ્યુટીપંર્લરેંનેં રંફડેં ફંટ્યેં છે. મેંટં ભંગની
સ્ત્ર્ીંઅેં સેનેં લંભ લે છે.
અગંઉની સ્ત્ર્ીંઅેં ઘરદાદંરમાં જ પેંસંનુા દુખ મંનસી. ઘરમાં પુરુષ્ં એટલે પિસં નેંકરી
કરે પણ મં હામેશાં બંળકેંની દંથ્ેં જ રહે. એ બંળકેંની બધી કંળજી રંખે. બંળકની તૈહિક અને
અંત્મિક જરૂરિઅંસેં એ જ પૂરી પંડે. પેંસંનં બંળકને પેંસંનુા જ તૂધ અંપે, એની સ્વચ્છસં રંખે
અને ખૂબ લંડપંન કરંવે. બંળકને પેંસંનં હેંથ્ંેંમાં મેંટુા થ્ંસુા જોવંમાં મંને અંનાત અંવસેં. પરિણંમે
મંસપિસં અને બંળકેં વચ્ચે ગંઢપ્રેમ બાધંઇ રહેસેં. સેઅેં ખરેખર દંચુા કૈંટુાબિક જીવન મંણસાં.
હવે કૈંટુાબિક વ્યવસ્થ્ંં બતલંઇ છે. બંળકેંની સાતુરસ્સી અને શિક્ષ્ંણ મંટે જે વ્યવસ્થ્ંં થ્ંઇ
છે, એનંથ્ીં બંળકેં સ્વચ્છ, સાતુરસ્સ અને શિક્ષ્ંણ પંમેલાં જોવં મળે છે. કેટલાંક ભણેલાં અને
પૈદંપંત્ર્ં કુટુાબેંમાં બંળકેં કંમવંળીનં હંથ્ેં ઉછરી રહ્ય્ંાં છે. નંની ઉંમરે બંળકેંને નર્દરીમાં ભરસી
કરી તેવંય છેે. શંળંમાં શરૂઅંસનં વષ્ંર્ેંમાં સેં એ ત્ર્ંણ દંડંત્ર્ંણ કિલેંનુા તફસર ઉંચકી ભણવં જાય
છે. એથ્ીં બંળક શંરીરિક અને મંનદિક રીસે પણ થ્ંંક અનુભવે છે. બંળકેં ભણંવવંનં મૂડમાં
વંલીઅેં બંળકેંને એ દહન કરવં તે છે. પરિણંમે બંળકેં સ્વસાત્ર્ં વિચંરદરણી કેળવી મુક્સ રીસે
રહેસાં શીખે છે. મેંટુા થ્ંસાં એ વધંરે છૂટછંટ લેસુા થ્ંંય છે. એટલે હવે કુટુાબેંમાં વિક્ષ્ેંપ પડવ લંગ્યેં
છે. મેંટં ભંગે લગ્ન કરી જુવંનેંે મંસપિસંથ્ીં અલગ રહેવં લંગે છે.
અંપણેં તેશ બિનદાંપ્રતંયિક છે. એથ્ીં તેશમાં હિંતુ, મુદલમંન, ખ્રિસ્સી, પંરદી, બૈંદ્ધ, જૈન,
શીખ વગેરે ઘણં દાપ્રતંયનં લેંકેં રહે છે. એ બધંની શ્રદ્ધં અને મંન્યસં જુતાં જુતાં છે. બધાં
એકમેકની દંથ્ેં રહી, દંરેં વ્યવહંર કરસાં અંવ્યાં છે. એ અંપણી વડીલપેઢીનં દાસ્કંરેં તશર્ંવે છે.
તરેક શહેરેં અને ગંમેંમાં અંજે માતિરેં, મસ્જિતેં, ચર્ચ અને ગુરુદ્વંરેં જોવં મળે છે. અં બધં ધમર્ેં
દમંજનુા નૈસિક જીવન જાળવી રંખવં મતતરૂપ છે. છસાં તેશનં કેટલં બધં લેંકેં પેંસંનેં ધર્મ અને
ભગવંનને ભૂલી, તંરૂ, જુગંર, ચેંરી, ગુાડંગીરી અને વ્યભિચંરમાં ફદંએલં છે. દવંરમાં ઊઠી
સેઅેં ભગવંનનુા નંમ લે છે પણ તિવદ તરમિયંન અવ્યવહંરૂ જીવન જીવે છે. સેઅેં દમંજ અને
તેશને લાંછનરૂપ છે.
અંપણે અંઝંતી મંટે દેંનેરી સ્વપ્નેં જોયાં હસાં. અંઝંતી મળી પણ અંપણં સ્વપ્નેં દંકંર
નહિ થ્ંવંનેં રાજ ઘણંને રહે છે. કેમ કે અંપણે દંચં અથ્ર્ંમાં અંઝંતી પચંવી નથ્ીં. તેશમાં રેંજ એક
અથ્ંવં બીજી જગંએ જાસિય હુલ્લડેં અને ધર્મનં નંમે હિંદં થ્ંંય છે. એક ભંરસી બીજા ભંરસીનુા
ખૂન કરે છે. રંજકીય પક્ષ્ંેં વેપંરીઅેં પંદેથ્ીં લંખેં રૂપિયં પડંવી સેઅેંને બજારમાં ભંવવધંરેં કરવં
ઉકદંવે છે. લેંકેંને રંજકીય અને પ્રંતેશિક પ્રશ્નેં મંટે ખેંટી રીસે ઉશ્કેરવંમાં અંવે છે. એથ્ીં ઘણી
વંર હળસંલ, તેખંવેં અને હિંદં ફંટી નીકળે છે. તેશની મિલ્કસને નુકશંન પહેંંચંડવંમાં અંવે છે.
એ દમયે દરકંર પેંલીદ અને લશ્કરનેં ઉપયેંગ વંરાવંર પ્રજાજનેં પર કરસી રહે છે. એ મંટે કેંણ
જવંબતંર છે? તેશનં કેટલંક સ્વંથ્ર્ીં નેસંઅેં અને ધંર્મિક અંગેવંનેં જ લેંકેંને વંરાવંર ઉશ્કેરસં
ફરે છે.
અંઝંતીનાં પિસ્સંળીદ વષ્ંર્ેંમાં અંપણે શૈક્ષ્ંણિક ક્ષ્ેંત્ર્ેં, રમગમસક્ષ્ેંત્ર્ેં, વિજ્ઞ્ંંન ક્ષ્ેંત્ર્ેં, અૈંદ્યેંગિક
ક્ષ્ેંત્ર્ેં, કૃષ્િંક્ષ્ેંત્ર્ેં અને અંરેંગ્ય ક્ષ્ેંત્ર્ેં દંરી પ્રગસિ કરી છે. વદસી વધંરેં અટકંવવં, નિરક્ષ્ંરસં મિટંવવં,
બેકંરી તૂર કરવં અને ગરીબી હટંવવં તેશ પ્રવૃત્ત્િંમય છે. એ બધંમાં ધંરી દફળસં હાંદલ કરવં
તેશનં તરેક નંગરિકે દરકંરને દંથ્ં અંપવેં જોઇએ. એ મંટે વ્યક્સિનંમાં પ્રથ્ંમ તેશતંઝ જાગવી
જોઇએ. અંપણં તેશવંદીઅેંમાં હવે તેશતંઝની ઉણપ વસર્ંવં લંગી છે. એથ્ીં કેટલં બધં તેશદ્રેંહીઅેં
તેશમાં અવ્યવહંરૂ પ્રવૃત્ત્િંઅેં ચલંવી રહ્ય્ંં છે. એમાંથ્ીં બહંર નીકળવં અંપણે વડીલપેઢી દંમે નજર
ઉઠંવવી જોઇએ. સ્વંસાત્ર્ય દાગ્રંમ મંટે મેંટં ભંગનં અંપણં તેશનેસંઅેં જેલમાં ગયં હસં. અને
સેમણે અપમંનેં દહન કયર્ંં હસાં. સેમાંનં ઘણં નેં શહીત થ્ંઇ ગયં. શુા અંપણે સેઅેંને ન અનુદરી
શકીએ? ગમે સેમ હેંય તેશનં લેંકેંમં પેંસંની પ્રગસિ મંટે અને તેશની પ્રગસિ મંટે લંગણી સેં છે
જ. ફક્સ એ મંટે તરેકે કંર્યરસ થ્ંવંની જરૂર છે. ‘જાગ્યં ત્યાંથ્ીં દવંર’ એ અંશંમાં અંપણે જાગૃસ
બનીએ. વડીલેંનં દાસ્કંરેં યંત કરીએ, જીવનમાં જે કાઇ અશિષ્ટ હેંય સે તૂર કરીએ, દંચં અથ્ર્ંમાં
ભગવંનને અનુદરીએ, તેશતંઝ કેળવીએ અને જૂનાં-નવાં મૂલયેંમાંથ્ીં યેંગ્ય સે પ્રંપ્ત કરી, અંવેં
અંપણે ભંરસનં નવનિમર્ંણમાં લંગી જઇએ.
અંજકંલ દંમંજિક મૂલ્યેંનુા ધેંવંણ થ્ંઇ રહ્ય્ુંા છે. શિસ્સ અને વિવેક હવે વ્યક્સિનંમાં અેંછાં થ્ંસાં જાય છે. ત્યંરે
જૂની અને નવી પેઢીનાં મૂલ્યેંનુા દરવૈયુા કરી નવનિમર્ંણનેં મંર્ગ અહીં તશર્ંવંયેં છે.
૭
અંત્મહત્યંનુા ભૂસ
એક વીદમી દતીમં લેંકેંનં મન પરથ્ીં આધશ્રદ્વંનેં પડતેં ઊંચકંવં લંગ્યેં છે. એથ્ીં ભૂસ
હેંવંની મંન્યસંને શંણં લેંકેં હંસ્યંસ્પત ગણે છે. ભૂસને ભલે અંપણે સૂસ ગણસં હેંઇએ પણ ભૂસ વિશે
લેંકેંમાં એવી ભ્રમણં ઊભી કરવંમાં અંવી છે કે ડરપેંક દંથ્ેં હિામસવંળંઅેંની છંસીનાં પંટીયાં બેદી
જાય! એવુા જ એક ખસરનંક ભૂસ અંપણં દુધંરેલં દમંજમાં રેંજ તેખં તેસુા નજરે પડે છે. એ છે,
અંત્મહત્યંનુા ભૂસ! યંત રહે ભૂસ એટલે શેસંની શક્સિ. અંત્મંનં દત્વિચંર અને પ્રંથ્ર્ંનંનં દંમર્થ્ય વડે
એ અંત્મહત્યંનં ભૂસને શરીરમાં પ્રવેશબાધી ફરમંવીએ.
કિશેંરેંથ્ીં માંડીને મેંટેરાં દુધીનંને એ ભરખી રહ્ય્ુંા છે. બહુ ઝડપથ્ીં અંપણં તેશમાં એ વિસ્સરસુા
જાય છે. વિશ્વને અને ભંરસ તેશની દરકંરને અંપણં તેશનં વદસિ વધંરંને ખૂબ ડર લંગ્યેં હસેં. એથ્ીં
યેનકેન પ્રકંરે વદસિ વધંરેં રેંકી લેવંનં ખૂબ પ્રયત્નેં થ્ંયં અને કાઇક આશે એમાં દફળસં મળી ચૂકી છે
પણ જાણેં છેં અંત્મહત્યંનં ભૂસે લેંકેં પર એવી મંઠી અદર કરી છે કે તિનપ્રસિતિન અંપઘંસનેં અાંક
દસસ વધસેં જાય છે.
છેલ્લાં તદ વષ્ર્ંમાં અંત્મહત્યંનેં અાંક ૪૦,૦૦૦ થ્ીં વધીને ૬૪,૦૦૦ પર પહેંંચી ગયેં છે!
સેમાં ૧૮ વષ્ર્ંથ્ીં અેંછી ઉંમરનાં ૧૩% ૧૮ થ્ીં ૩૦ વષ્ર્ંમાં એથ્ીં વિશેષ્ં ટકંવંરી ૩૦ વષ્ર્ંથ્ીં ૫૦ વષ્ર્ંમાં
૩૦% થ્ીં વિશેષ્ં પ્રમંણ રહેવં પંમ્યુા છે. સેમાં સ્ત્ર્ીંઅેંનેં અાંક ૪૧% જ્યંરે પુરૂષ્ંેંનેં અાંક ૫૯% રહેવં
પંમ્યેં છે.
પંછલાં તદ વષ્ર્ંમાં વદસિ વધંરંનેં અાંક ફકસ ૨૫% રહ્ય્ંેં છે, જ્યંરે અંત્મહત્યંનેં અાંક
૬૦% જેટલેં ઊંચેં રહ્ય્ંેં છે. અં મેંજણી પરથ્ીં એમ લંગે છે કે ગરીબી અને બેકંરીને લીધે લેંકેં મરી રહ્ય્ંાં
છે પણ એમ કહેવુા ભૂલ-ભરેલુા છે. કેમ કે બેકંરીને લીધે અંત્મહત્યંનેં અાંક ઘણેં અેંછેં અથ્ંવં નહિવ્સ
રહેવં પંમ્યેં છે.
અન્ય કિસ્દંઅેંમાં અંત્મહત્યંનુા પ્રમંણ ખૂબ વધી ગયુા છે. જેમ કે કેંઇનેં ઠપકેં દહન ન થ્ંસાં,
પ્રેમમાં નિષ્ફળ જસાં, પદાત વ્યક્સિ દંથ્ેં લગ્નનં કેંડ પૂરં નહિ થ્ંસાં, લગ્ન પહેલાં ગર્ભ ધંરણ થ્ંસાં,
લગ્નજીવન નિષ્ફળ જસાં બે અંબરૂ થ્ંવંથ્ીં, લંગણીનં અંવેશથ્ીં, તેવુા વધી જવંથ્ીં, નેંકરી ચંલી જવંથ્ીં,
કમંણી નહિ મળવંથ્ીં, અભ્યંદમાં કંચં પડવંથ્ીં, અભ્યંદ-ઇન્ટરવ્યુમાં ધંર્યું પરિણંમ ન અંવવંથ્ીં,
પ્રસિસ્પર્ધી દંથ્ેં હંરી જસાં, તેખંતેખીથ્ીં, દંહિત્ય, ચલચિત્ર્ં અને ટી.વી.માં તશર્ંવેલી અંત્મહત્યંની
ઘટનંઅેંની અદરથ્ીં, તહેજનં તબંણથ્ીં, પસિનં ત્ર્ંંદથ્ીં, નિઃદાસંનની અંપતંથ્ીં, જીવલેણ રેંગેંની
વિપતંથ્ીં વગેરે અનેક કંરણેંથ્ીં લેંકેં અંપઘંસ કરસાં હેંય છે. અં બધં બનંવેંમાં મેંટે ભંગે ભણેલં
ગણેલં લેંકેં વધુ અંપઘંસ કરસં હેંય એમ લંગે છે. અભણ લેંકેં એવુા પગલુા લેસં ડરે છે. અભણ અને
અેંછુા ભણેલં લેંકેં સેમનં અંપઘંસથ્ીં દમંજ શુા કહેશે અથ્ંવં સેમં કુટુાબની શુા હંલસ થ્ંશે, એવુા વિચંરી
અંપઘંસ કરસાં દાકેંચ અનુભવે છે. જ્યંરે ભણેલેંગણેલેં અને દાસ્કંરી કહેવસેં દમંજ અંપઘંસીઅેં
પેતં કરે છે. સંજેસરનં બનંવેંમાં મુાબઈ અને તિલ્હીનં ડંક્ટરેંએ અંત્મઘંસ કયર્ંનં દમંચંર છે. વળી
મુાબઈની ત્ર્ંણેક અભિનેત્ર્ીંઅેંએ પણ અંત્મહત્યંનેં દહંરેં લીધેં હસેં. એટલુા જ નહિ કેટલંક હત્યંરંઅેં
કુટુાબમાં અથ્ંવં દમંજમાં એવેં વ્યવહંર તેખંડે છે કે એમનં દાપર્કમાં અંવનંર વ્યક્સિને અંત્મહત્યં
કરવી પડે.
દિનેમંમાં અંત્મહત્યંનં અવંસ્સવિક કિસ્દંઅેં ભરપુર પ્રમંણમાં તશર્ંવવંમાં અંવે છે. વષ્ંર્ેં
પહેલાં “કયંમસ દે કયંમસ સક’’ ફિલ્મે સરૂણેંને ઘેલં કયર્ં હસં. એનં ગીસેં અને પ્રદાગેં પર જુવંનેં
વંરી જસં. એથ્ીં ફિલ્મ ખૂબ ચંલી હસી પણ ફિલ્મનં આસ ભંગમાં હિરેંઇનની હત્યં અને હિરેંની
અંત્મહત્યં વડે જાણે ફિલ્મ સરૂણેંને એ પ્રમંણે કરવં ઉશ્કેરસી હેંય, એમ સ્પષ્ટ જણંસુા હસુા.
બીજા ઘણં ચલચિત્ર્ંેંમાં મકંન પરથ્ીં ભૂદકેં મંરીને નતી, સળંવ કે દમુદ્રમાં કૂતીને, ચંલુ ટ્રેન
દંમે ઝાપલંવીને અંગમાં હેંમંઇ જઇને, છરી કે ચપ્પુ પેટમાં ઊસંરી તઇને સેમજ પાખંએ લટકીને અંત્મહત્યં
કરવંનં બનંવેં તશર્ંવવંમાં અંવે છે. એવાં દૃશ્યેં પ્રેક્ષ્ંકેં પર બહુ મંઠી અદર કરે છે. કેંઇપણ વ્યક્સિનં
જીવનમાં ચલચિત્ર્ંમાં તશર્ંવેલી કેંઇ બંબસ ઉત્ભવે સેં સે સરસ એવી ફિલ્મેંમાં તશર્ંવેલં અંત્મહત્યંનં
નુદખં આગે વિચંરવં લંગે છે. એવંમાં એવુા વિચંરનંર વ્યક્સિ જો વિષ્ંમ દાજોગેંમાં મૂકંઇ જાય સેં સે
અંત્મહત્યં કરીને જ ઝાપે. એનં મનેંમાથ્ંનની કેંઇને ખબર પડસી નથ્ીં. કેમ કે વ્યક્સિ એવી વંસ કેંઇને
કહેસાં દાકેંચંય છે. એ વંસ સે પેંસંનં પૂરસી મયર્ંતિસ રંખે છે.
એમ અંપઘંસ કરનંર વ્યક્સિ ચૂપચંપ પેંસંની યેંજનં દંકંર કરે છે અને પળવંરમાં મેંસને
ભેટી જાય છે. એને મેંસનેં ડર કેમ નહિ લંગ્યેં હેંય? અંમ, સેં ભલભલંને મેંસનેં ડર લંગે છે.
પંકિસ્સંનનં ભૂસપૂર્વ રંષ્ટ્રપસિ જુલ્ફકંરઅલી ભૂટેંને ફાંદીની દજા કરવંમાં અંવી હસી. દજાની અંગલી
દાંજે સેમની તીકરી અને પત્ની સેમને જેલમાં મળવં ગયાં. કુટુાબની એ અંખરી મુલંકંસ હસી. સેમાં તરેકને
એકબીજાને કેટકેટલુા કહેવંનુા મન થ્ંંય. પણ જાણેં છેં સ્વ. ભૂટેં પત્ની અને તિકરી દંમે એક પણ શબ્ત
બેંલી શક્ય નહિ. એક કંગળ હંથ્ંમાં લઇ દિગંરેટ પીસાંપીસાં એનં વડે એ કંગળ પર છેત કરસં રહ્ય્ંં.
વહેલી દવંરે જ્યંરે સેમની અેંરડીમાં દૈનિકેં સેમને ફાંદી પર ચઢંવવં મંટે લેવં ગયં ત્યંરે સે અેંરડીમાંથ્ીં
બહંર અંવવં સૈયંર ન હસં. રસ્સં પર સે રેંકંઇ જસં હસં. એ તરમિયંન દૈનિકેં ઘક્કં મંરીમંરીને
જબરતસ્સીથ્ીં એમને ફાંદીનં માંચડં દુધી લઇ ગયં હસં. ભૂટેં જીવવં ચંહસં હસં પણ બળપૂર્વક સેમને
મેંસને ઘંટ ઊસંરી તેવંયં હસં. એ જ પ્રમંણે તિલ્હીમાં બંળકેંને ચેંપરં એવેંર્ડ અંપસં ચેંપરં પરિવંરનાં
બે કિશેંર ભંઈબેનને ગુાડંઅેં (બિલ્લં અને રાગં) ઊઠંવી ગયં અને એમની દંથ્ેં તૂરવ્યવહંર કરી
એમનાં ખૂન કયર્ાં. એ બિલ્લં અને રાગંને જ્યંરે કેંર્ટે ફાંદીનં દજા જાહેર કરી ત્યંરે સેમણે જીવવં રંષ્ટ્રપસિ
પંદે તંત મંગી.
જીવનમાં નંની મેંટી ઘણી નિષ્ફળસંઅેં અંવસી રહે છે. પ્રેમની, નેંકરીની, કેંઇ વસ્સુ પ્રંપ્ત
કરવંની, લગ્ન જીવનની, ચંરિત્ર્યખાડની વગેરે. એથ્ીં કાઇ બધં અંત્મહત્યં કરવં વિચંરસં નથ્ીં. ઘણાં
એવી નિષ્ફળસંમાંથ્ીં અંબંત મંર્ગ કંઢી લે છે. ઘણાં એ નિષ્ફળસંઅેં પચંવી જાય છે. જ્યંરે કેટલંક
નિષ્ફળસંમાંથ્ીં દફળસં હાંદલ કરે છે. ઘણં એવી નિષ્ફળસં પ્રત્યે બેધ્યંન રહી એક પછી એક અનેક
નિષ્ફળસંઅેં દંમે અડગ ઊભં રહે છે. બહુ અેંછં લેંકેં એવી નિષ્ફળસંઅેં મળસાં મૂાઝંઇ જાય છે.
એવં મૂાઝંયેલં લેંકેં નિષ્ફળસંનં ખંડંમાં વધુને વધુ ઊંડં ઊસરસં જાય છે. અંખરે એ જીવનમાં
અંપઘંસને અંવકંરે છે.
એ દાબાધી મને એક દંચી વંસ યંત અંવે છે. મુાબઇનં એક મશહૂર સ્ત્ર્ીં સબીબ એમનં નંની
વયમાં મંસંપિસં ગુમંવસાં નિરંધંર બની ગયાં હસાં. મંથ્ેં ઘરનેં બેંજ અંવી પડસાં એમણે મજૂરી કરી
ભણવં માંડયુા, યુવંવસ્થ્ંંમાં પ્રવેશસાં અં એકલી છેંકરીને બહુ મુશ્કેલીઅેં પડી. એથ્ીં નિરંશ થ્ંઇ એમણે
અંપઘંસ કરવંનેં મંર્ગ લીધેં. અંપઘંસ કરસાં એ પકડંઇ ગયાં અને કેંઇનં મંર્ગતર્શનથ્ીં ફરી એમણે
ભણવંનેં નિધર્ંર કયર્ેં. ત્યંરે દફળસં એમનં જીવનમાં મંર્ગ કરસી ગઇ અને એ મશહૂર સ્ત્ર્ીં રેંગનાં
ડેંકટર બની ગયં! અંવં સેં અનેક કિસ્દંઅેં મેંજૂત છે. હમણં જ હરિયંણં રંજ્યનં કુરુક્ષ્ેંત્ર્ંમાં એક છ
વષ્ર્ંનેં બંળક બેંરવેલનં ૫૬ ફૂટ ઊંડં છેતમાં દરકી ગયેં હસેં. એને બચંવવં ત્યાંની પ્રજા મુખ્યમાત્ર્ીં,
દેનંથ્ીં માંડી તેશનં વડંપ્રધંને દરકંરી સાત્ર્ં કંમે લગંડ્યુા અને એને બચંવી લીધેં.
મંનવ જીવન અસિ કિંમસી છે. એની કિંમસ દમજીએ સેં જીવનમાં ચમત્કંર દર્જાશે.
નિષ્ફળસંમાંથ્ીં દફળસં દર્જે એનુા નંમ મંણદ. ઇશ્વરને અંપણં જીવનનં અગ્રેદર બનંવીએ અને
નિષ્ફળસંમાં એમની મતત માંગીએ.
જીવનમાં ચઢસી અને પડસી, દફળસં અને નિષ્ફળસં, ગરીબી અને અમીરી વગેરે અંવ્યં કરે
છે. એવુા મને જ કેમ થ્ંયુા? એવુા કતી વિચંરવુા નહિ. તુનિયંમાં અંપણં કરસાં પણ વધુ લંચંર અને તુઃખી
લેંકેં જીવન જીવી રહ્ય્ંાં છે. સેમાંનાં ઘણાં, તુઃખ પછી સેં દુખ અંવશેને; એ અંશંએ તિવદેં કંઢે છે. એમ
કરસાં સેઅેં દફળસંનં દેંપંન જીવનમાં દર્જી જાય છે.
શરૂઅંસમાં જોયુા સેમ અંત્મહત્યં કેંઇ રેંગની જેમ અંપણં તેશમાં ફેલંસી જાય છે. સેમાં વંસ્સવિક
જીવનનેં અભંવ, તેખંતેખી અને કેટલીક વંર મૂાજી બની એકાંસમાં રહ્ય્ંંનુા કંરણરૂપ બને છે. ક્યંરેક
કેંઇની અંત્મહત્યં પંછળ બીજા લેંકેં દાડેંવંયેલં હેંય છે. જેમ કે પત્ની પંદેથ્ીં તહેજ અથ્ંવં પૈદં
પડંવવં તબંણ કરવંમાં અંવે, સ્ત્ર્ીંપુરૂષ્ંનં દબાધેં શુધ્ધ ન રહેસાં, સેઅેં બહંરનં મિત્ર્ંેંમાં રદ લેસાં
થ્ંંય, પસિપત્ની વચ્ચે વિચંરભેત વધી જસાં, ઘરમાં ઝઘડેં ઊભેં થ્ંંય, કાંઇ એક વ્યક્સિ પેંસંનુા વર્ચસ્વ
જમંવવં પ્રયત્ન કરે, પસિ અંળદુા અને તંરૂડિયેં બની જાય, સેમ જ પત્ની ચંરિત્ર્યહીન બને, ત્યંરે ઘરમાંથ્ીં
કેંઇ અંત્મહત્યં કરવં સૈયંર થ્ંઇ જાય છે.
એ જ રીસે ભયાકર રેંગ શરીરમાં લંગ્યેં હેંય અને ઘણી દંરવંર લેવં છસાં એ મટસેં ન હેંય,
કેંઇ અદંધ્ય રેંગથ્ીં ખૂબ પીડં થ્ંંય અને કરૂણ સ્થ્િંસિ દર્જાય, ત્યંરે પણ લેંકેં અંપઘંસ કરવં વિચંરે
છે. કેટલંક પૈદંપંત્ર્ં લેંકેં ખૂબ ઠંઠથ્ીં જીવન જીવસં હેંય છે. એવં લેંકેંની અંવક કપંઇ જાય સેં પણ
એ જ રીસે ઠંઠથ્ીં જીવવંનુા સેઅેં ચંલુ રંખે છે. પછી તેવુા કરવંનેં વંરેં અંવે. ઘરેણાં અને ઘર પણ વેચવાં
પડે. જીવનમાં એકલાં પડી જવંથ્ીં - પસિનુા મેંસ થ્ંંય અને પત્ની રહે અગર પત્ની વિનં દાદંર અદંર
લંગે, ઘડપણમાં કેંઈ દહંરેં ન હેંય ત્યંરે. એવી વિકટ સ્થ્િંસિનેં દંમનેં કરવંને બતલે લેંકેં અંપઘંસ
કરે છે.
કેટલંક લેંકેં મધ્યમ વર્ગનં અથ્ંવં ગરીબ હેંય પણ દાસ્કંરી હેંય. સેમને પેંસંની અને દમંજની
મંનમયર્ંતં હેંય. સેઅેંનં જીવનમાં કેંઇ શરમજનક ઘટનં બને સેં સેઅેં અંપઘંસને અંવકંરે છે.
વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંની દંમે ભરપૂર જીવન અને લાંબુ ભવિષ્ય પડ્યુા છે. છસાં પરિક્ષ્ંંમાં ધંર્યું પરિણંમ ન અંવસાં
કેટલંક અંત્મહત્યંનેં મંર્ગ લે છે? નિષ્ફળસંથ્ીં જીવન અટકસુા નથ્ીં. મેહનસ કરી દફળસં હાંદલ કરી
શકંય છે.
અંજે વર્ણવી એવી સ્થ્િંસિમાંથ્ીં રેંજ લંખેં લેંકેં પદંર થ્ંંય છે. જીવન એ એક મુદંફરી દમંન
છે. જન્મનંર તરેક મંટે મરણનેં ક્રમ નક્કી થ્ંયેલેં છે. એટલે મૃત્યુ એનં દમયે અંવી મળવંનુા છે. ત્યાં
દુધી જીવન મંણવુા, પુરૂષ્ંંથ્ર્ં કરવેં, બીજાઅેંને અંપણં જીવન દ્વંરં મતતરૂપ થ્ંવુા, એ વ્યક્સિ મંટે શેંભં
રૂપ છે. મૃત્યુ અંવ્યં પહેલાં જ મરી જવુા, એ સેં કંયરસં કહેવંય.
જીવનમાં અંવસી કેંઇ પણ પરિસ્થ્િંસિનેં નંદીપંદ ન થ્ંઇએ. ઘરનુા કાંઇ પણ કંમ કરવંમાં
મન પરેંવીએ. દમંજદેવંનુા કંર્ય કરીએ. ધર્મપુસ્સક અને અન્ય પુસ્સકેંનુા અધ્યયન કરીએ. ઘર અાંગણે
બંગબગીચેં સૈયંર કરીએ. રમસગમસ, લેખન, ચચર્ંવંસર્ં જેવી ઇત્ત્ંર પ્રવૃત્ત્િંઅેંમાં ભંગ લઇએ.
જેઅેં પ્રેમમાં નિષ્ફળ જાય છે, સેમણે ધીરજથ્ીં લગ્ન મંટે અંવનંર નવી વ્યક્સિનં પ્રસ્સંવને
રદપૂર્વક જોવેં જોઇએ. પ્રેમ હેંવં છસાં કેંઇ કંરણેંદર લગ્ન ન થ્ંઇ શકે સેં ઉશ્કેરંઇ જવંની જરૂર નથ્ીં.
લગ્નજોડ જોડવંમાં ઇશ્વરની ઇચ્છંને મંન અંપવુા જોઇએ. પ્રેમલગ્નેં ઘણે ભંગે નિષ્ફળ રહે છે. કેમ કે
લગ્ન પહેલાં જ એવુા યુગલ ખૂબ મજા કરી લે છે. એટલે સેઅેંનં મંટે વિવંહિસ જીવન નીરદ બની રહે છે.
એવં જીવનમાં દાઘષ્ર્ં છેડંસાં ક્યંરેક એ અંત્મહત્યંમાં પણ પરિણમે અથ્ંવં સ્ત્ર્ીંપુરૂષ્ં એકબીજાથ્ીં અલગ
થ્ંઇ જાય છે.
ગરીબીનં દસસ બેંજ નીચે જીવસં લેંકેંને ગરીબી કેંઠે પડી ગઇ છે. હંથ્ંલંરી ખેંચસાં પસિપત્નીને
જુઅેં સેઅેં અંરંમથ્ીં પેંસંની રેંટલી કમંઇ ખંય છે. રેંજ કડીયંકંમની મજૂરીએ જસં મંમંઅેંને
જુઅેં, મેંટંમેંટં અંવંદેં સેઅેં બાંધે છે. પ્રથ્ંમ એ મકંનેંમાં સેઅેં રહે છે પણ ઇમંરસ દુાતર દુશેંભીસ
અને દગવડભરી બની જસાં, સેઅેં ખુલ્લી જમીન પર નવી ઇમંરસ ઊભી કરવં ચંલ્યાં જાય છે. સેઅેંને
ઘર નથ્ીં અને જીવનજરૂરિયંસ પૂરસી વ્યવસ્થ્ંં નથ્ીં. છસાં એનં અભંવે સેઅેં અંત્મહત્યં કરી લેવંનેં
વિચંર કરસં નથ્ીં. એવં મજૂરીયંઅેંમાં અંપઘંસનુા પ્રમંણ લગભગ નહિવસ્ હેંય છે.
જેઅેં ગરીબ અથ્ંવં મધ્યમવર્ગનં છે પણ મેંટાંમેંટાં સ્વપ્નેંમાં રંચે છે. પૈદેં કમંવં મંટે જેઅેં
અંકંશપંસંળ એક કરવં માંડે છે. એવં લેંકેંને અંત્મહત્યંનુા ભૂસ વળગે છે. કેમ કે પૈદં કમંવં સેઅેં
ગમે સે કરવં સૈયંર થ્ંઇ જાય છે.એવંમાં કેંઇ બંબસમાં ફદંઇ જ્વંય અથ્ંવં નંમેંશી મળસાં, સેઅેંને
અંત્મહત્યં કરી લેવં ઉત્ત્ેંજનં થ્ંંય.
અં બધંમાં ખસરનંક અંપઘંસનેં ખેલ એટલે તેખંતેખીથ્ીં થ્ંસી અંત્મહત્યં. કેંઇ દમસ્યં
દંમે અંવી હેંય, એનુા હલ શેંધી કંઢવંને બતલે કેટલંક એને વંગેંળ્યં કરે છે. અંવી બતનંમી કેમ?
અંવી નિષ્ફળસં શં મંટે? અંખરે અંવી બંબસમાંથ્ીં બહંર નિકળવંને બતલે વ્યક્સિ સેમાં ફદંઇ જાય
છે અને લંગ મળે જીવન દાકેલી લેવં નિર્ણય કરે છે. એ અરદંમાં નજીકનં ગંમમાં કે પેપરમાં અંપઘંસની
કેંઇ ઘટનં જોવં કે વાંચવં મળે સેં એ જ એનેં મંર્ગ બની જાય છે. અથ્ંવં ચલચિત્ર્ં અને દિરીયલમાં
જોએલી ઘટનં સેને અંત્મહત્યં મંટે ઉશ્કેરે છે.
ઘણાં વષ્ંર્ેં પહેલાં પાચમહંલ જિલ્લંની એક વિદ્યંર્થ્િંનીએ પરીક્ષ્ંંમાં ખેંટી ચેંરી મંથ્ેં પડસાં એ
જ શંળંનં કાપંઉન્ડમાં ઝંડે ટીંગંઇને અંત્મહત્યં કરી લીધી હસી. એ વંસ તૈનિક પત્ર્ંેંમાં ભંસભંસનં
મદંલં દંથ્ેં પીરદવંમાં અંવી હસી. એ વષ્ર્ંથ્ીં અંજ દુધી ગુજરંસમાં મેંટં ભંગે ગળે ફાંદેં ખંઇ
અંત્મહત્યં કરવંનં કિસ્દં બન્યં છે. સે પહેલાં ભંગ્યે જ કેંઇ એ રીસે મરસુા. વળી બીજા રંજ્યેંમાં ગળે
ફાંદેં ખંવંનં અંપઘંસનુા પ્રમંણ બહુ અેંછુા છે.
એ જ રીસે મુાબઇમાં જે વરદે બહુમંળી માઝિલ પરથ્ીં એક સ્ત્ર્ીંએ છલાંગ લગંવી અંત્મહત્યં
કરી હસી. એ જ મહિનંમાં બીજા ત્ર્ંણ અંપઘંસ મુાબઇમાં એ જ રીસે બન્યં હસં. ગયં વષ્ર્ંની અંખરમાં
વડેંતરં પંદે વંદતનં મેંટર પુલ પરથ્ીં નતીમાં કૂતી જઇ અંત્મહત્યં કરવંનેં એક બનંવ બન્યેં હસેં.
એનં પગલે બીજા પાતર તિવદમાં બે જણંએ એ જ રીસે પુલ પરથ્ીં નતીમાં પડી અંપઘંસ કયર્ેં હસેં.
ઇશ્વરે મંણદને પૃથ્વી પર અધિકંરી ઠરંવ્યાં છે. એ મગજ અંવુા પેંચુા અને નકલખેંર બની
જાય, એ કેવી કરૂણસં! કૃષ્ણ અને દુતંમં બચપણનં દંથ્ીંઅેં હસં. સેમાંથ્ીં એક રંજા બન્યેં અને એક
રાક. છસાં એથ્ીં દુતંમંએ અંત્મહત્યં કરી નહિ. વળી એમની મૈત્ર્ીં અસૂટ રહી. ભંઇઅેંમાંથ્ીં ક્યંરેક
એક ડૅંક્ટર બને અને બીજો બેકંર રહે. અં બધુા અંપણે જીવનનાં મૂલ્યેંને કઇ રીસે અપનંવીએ છીએ,
એનં પર અંધંર રંખે છે.
નિષ્ફળસંથ્ીં કતી ડરીએ નહિ. ભૂલ્યં ત્યાંથ્ીં ફરી ગણીને દફળ થ્ંવં પ્રયંદ કરીએ. કેંઇનં
કડવં અને ઠપકંરૂપી શબ્તેં વિચંરપૂર્વક પચંવસાં શીખીએ. અંત્મહત્યંથ્ીં બચવંનેં દૈંથ્ીં દરળ ઉપંય,
એ સેં મનમાં અંવસં તરેક વિચંરેં અને લંગણીઅેંને, વિશ્વંદપંત્ર્ં વ્યક્સિને વ્યક્સ કરવંનેં છે. વડીલેં
અને મિત્ર્ંેંની દલંહ લઇએ. ઇશ્વરને વંરાવંર આગસ પ્રંથ્ર્ંનં કરી અંપણી દમસ્યંનં ઉપંય મંટે મંગણી
કરીએ. અં બધંનુા દંરૂા પરિણંમ અંવશે અને અંત્મહત્યંમાંથ્ીં બચી જવંશે.
હિંદં એ પંપ છે. પછી એ પેંસંની હેંય કે બીજાની. ખ્રિસ્સી ધર્મપુસ્સક બંઇબલમાં પ્રભુ ઇદુએ
જીવનં દમનહિ ખંવં દલંહ અંપી છે. કંરણ મંણદને પેંસંનં જીવ પર કેંઇ અધિકંર નથ્ીં. ઇશ્વરે
તરેકને હેસુપૂર્વક બનંવ્યં છે. એટલે અંતર્શ જીવન મંણી અંપણં જીવન દ્વંરં ઇશ્વરનેં હેસુ દિદ્ધ થ્ંવં
તઇએ, નહિ સેં શેસંન રૂપી ભૂસ અંપણં જીવનમાં એનુા ધંર્યું કરંવી અંપણુા જીવન નષ્ટ કરી તેશે.
અંપઘંસ કરવંમાં કેંઇ બહંતૂરી નથ્ીં. એથ્ીં સેં કેંઇનં મંટે જીવન અંપી તેવુા, એમાં કિંમસ
આકંય છે. જીવનમાં નંદીપંદ થ્ંઇ મરી જવુા, એનં જેવી નંમેંશી બીજી કેંઇ નહિ. લેંકેં ભેગં થ્ંઇ
અંપઘંસી વિશે હજાર જાસની વંસેં જોડી કંઢે છે. કેટલીક વંર એવં અંપઘંસ મંટે લેંકેં એનં કુટુાબને,
સ્નેહીઅેંને અને મિત્ર્ંેંને હલકં પંડવં કેંશિશ કરે છે. પહેલાં દરકંરી કંયતંને ધેંરણે અંપઘંસ કરનંર
વ્યક્સિ પર અંપઘંસનેં કેદ થ્ંસેં હસેં. અંપઘંસ કરવંમાંથ્ીં વ્યક્સિ બચી જાય, સેં એને પેંસંને અને જો
એ મરી જાય સેં એનં કુટુાબીજનેંને બહુ મુશ્કેલી વેઠવી પડે છે. કેટલીક વંર દાસ્કંરી કુટુાબમાં એવી બીનં
બનસાં કુટુાબીજનેંને દમંજમાં મેંં બસંવવં જેવુા રેસુા નથ્ીં.
એમ અંત્મહત્યં કરવંનેં કેંઇ ફંયતેં નથ્ીં. એ તુઃખતંયક, નંમેંશીભરી અને બીજાઅેંને ભંરે
વિમંદણમાં મૂકી તેસી બંબસ છે. એટલે એ વિશે કતી વિચંરીએ નહિ. જીવન જીવવં મંટે છે અંનાતથ્ીં
જીવન જીવી જાણીએ.
અંત્મહત્યં અંજનેં દળગસેં પ્રશ્ન છે. રેંજનં દમંચંરપત્ર્ંેંમાં એક બે સેં હેંય જ. મિડિયં અં દમસ્યંને ચગંવવં કરસાં
ઠંરવં પ્રયત્ન કરે. સેઅેં અંત્મહત્યં કરનંર વ્યક્સિનાં કુટુાબીઅેં અને મિત્ર્ંેંનં પ્રત્યંઘંસ તશર્ંવે. અંત્મહત્યંથ્ીં બચી જનંરની વંસર્ં પણ
તશર્ંવી શકંય.
૮
શુા અંજનુા બંળશિક્ષ્ંણ બેંજરૂપ છે?
અંપણે શૈક્ષ્ંણિક ક્ષ્ેંત્ર્ેં પ્રગસિ કયર્ંનુા ગર્વ લઇએ છીએ કેરળમાં દેં ટકં લેંકેં શિક્ષ્િંસ છે, એમ
ત્યાંની દરકંરે જાહેરંસ કરી છે. એથ્ીં બીજાા રંજ્યેંમાં પ્રૈંઢ શિક્ષ્ંણને પ્રંધંન્ય અંપવંમાં અંવી રહ્ય્ુંા છે.
છસાં ઘણં ગરીબ વર્ગનાં બંળકેં શંળંમાં જસાં જ નથ્ીં. સેઅેંને પાંચ-છ વષ્ર્ંની ઉંમરે કેંઇ કંમે જોડી
તેવંમાં અંવે છે.
બીજી સરફ શિક્ષ્િંસવર્ગ પેંસંનાં બંળકેંને ભણંવવં અંકંશપંસંળ એક કરી નંખે છે. એથ્ીં
શહેરેંમાં એડમિશનનેં પ્રશ્ન જટિલ બનસેં જાય છે. દંરી શંળંઅેંમાં મેંટી ફી અને મેંા મંગ્યાં ડેંનેશન
લેવંસાં હેંવં છસાં મંસંપિસં ભણંવવં બનસુા બધુા કરી છૂટે છે. છેવટે લંગવગ અને પૈદેં નં કંમ કરે સેં
જ સેઅેં બંળકને બીજી શંળંમાં લઇ જાય છે. એથ્ીં શહેરની તરેક શંળંમાં બંળકેંની પૂરસી દાખ્યં જોવં
મળે છે.
પ્રંથ્ંમિક શંળંમાં બંળકને પહેલં ધેંરણ મંટે તંખલ કરી શકંય. એ મંટે બંળકની ઉંમર પાંચ
વષ્ર્ંની હેંવં જોઇએ. શહેરેંમાં (કિન્ડરગંર્ટન) કે.જી. વિભંગની શિક્ષ્ંણ વ્યવસ્થ્ંં શરૂ થ્ંસાં અઢી-ત્ર્ંણ
વષ્ર્ંનં બંળકને શંળંમાં તંખલ કરી તેવંમાં અંવે છે.
બંળક બે વષ્ર્ંનુા થ્ંંય ત્યંરે ચંલસાં શીખે અને બેંલસાં શીખે. એ જેવુા બેંલસાં શીખે કે સરસ
મંસંપિસં સ્કૂલ એડમિશનનં વિચંરથ્ીં એને થ્ંેંડં અાંકડં અને અક્ષ્ંર, પશુપાખીઅેંનાં નંમ, શરીરનં
અવયવેંનાં નંમ, ઘરની જરૂરી ચીજવસ્સુઅેંનાં નંમ વગેરે શીખવવં માડી જાય છે. બંળક એવુા બેંલસાં
અને જાણસાં શીખે સેં મં-બંપ ખુશ.એવુા દંમંન્ય જ્ઞ્ંંન બંળક દહેલંઇથ્ીં ન શીખે સેં રેંજેરેંજ એનં
મગજ પર એવં શિક્ષ્ંણનેં મંર ઘરમાં જ શરૂ થ્ંઇ જાય છે. મં ઘરે એવુા શીખવસી રહે છે અને પિસં પણ
નેંકરીએથ્ીં અંવી એ મંટે થ્ંેંડેં દમય ફંળવે છે.
મંસંપિસં બાને નેંકરી કરસાં હેંય સેં તિવદ તરમિયંન બંળક એની દાભંળ રંખનંર બંઇની
તેખરેખ નીચે મેંટુા થ્ંંય છે. એ બંળકને પણ વહેલં સ્કૂલે તંખલ કરવંની સેં એમની ઇચ્છં ખરી જ. એથ્ીં
સેઅેં ગમે સેમ કરી દમય ફંળવી એડિમશન મંટે બંળકને જરૂરી જ્ઞ્ંંન ઘરે અંપવં લંગી જાય છે.
મેંટંભંગનાં બંળકેં ચપળ હેંય છે. સેઅેં એવુા શિક્ષ્ંણ અંદંનીથ્ીં શીખી લે છે. કેટલાંક બંળકેં મંનદિક
રીસે નબળાં હેંવંથ્ીં એમનં મંટે એવુા શિક્ષ્ંણ બેંજ બની જાય છે. છસાં મં-બંપ એવં અૈંપચંરિક શિક્ષ્ંણ
મંટે બંળકેંનેં પીછેં છેંડસાં નથ્ીં.
શહેરેંમાં હવે સ્પધર્ં જામી છે. બંળકેંને આગ્રેજી મંધ્યમમાં ભણંવવંની. એથ્ીં મંસંપિસં દંરુા
આગ્રેજી જાણસાં હેંય કે નહિ બંળકને સેં આગ્રેજી મંધ્યમમાં જ ભણંવવંનુા! જેઅેંની મંસૃભંષ્ંં આગ્રેજી છે
અથ્ંવં જેઅેં ઘરમાં આગ્રેજીનેં અવંરનવંર ઉપયેંગ કરે છે સેવાં બંળકેંને આગ્રેજી શંળંમાં સૈયંર થ્ંસાં
બહુ મુશ્કેલી પડસી નથ્ીં, કેમ કે એવાં બંળકેં બચપણથ્ીં આગ્રેજી બેંલસાં શીખે છે. સેઅેંને ફક્સ આગ્રેજી
મૂળંક્ષ્ંરેં અને અાંકડંઅેંનુા જ્ઞ્ંંન મેળવવંનુા રહે છે.
જેઅેંનં ઘરમાં આગ્રેજીનુા ચલણ છે જ નહિ છસાં પેંસંનાં બંળકેંને આગ્રેજી શંળંમાં એડમિશન
અપંવવં મંગે છે, સેઅેંને પેંસંનં બંળકને એડમિશન મંટે સૈયંર કરવં દાઘષ્ર્ં કરવેં પડે છે. કેમ કે
બંળક જ્યંરે પેંસંની મંસૃભંષ્ંં શીખસુા હેંય, એવંમાં સેનં પર આગ્રેજીનેં મંરેં શરૂ થ્ંઇ જાય છે. એથ્ીં
બંળકને આગ્રેજી ઉચ્ચંર અને શબ્તેં યંત કરવંમાં મુશ્કેલી પડે છે. વળી બે ભિન્ન્ં ભંષ્ંંઅેં એકદંથ્ેં
શીખસાં બંળકનં મગજમાં પ્રશ્નંથ્ર્ં થ્ંંય છે.
મેંગેં એ જ કેરી? અને કેરી એટલે મેંગેં?
હંથ્ીં એ જ એલિફન્ટ?
એક એટલે વન?
કેવી રીસે? છસાં રેંજેરેંજનં પ્રયંદથ્ીં બંળક એવુા શિક્ષ્ંણ પચંવસુા જાય છે.
એ રીસે સૈયંર થ્ંયેલં બંળકને અઢીથ્ીં ત્ર્ંણ વષ્ર્ંની ઉંમરે નર્દરી-કે.જી.નં એડમિશન મંટે રજૂ
કરવંમાં અંવે છે. બંળકેંને પણ પેંસંનુા વ્યક્સિત્વ હેંય છે. સેઅેંનેં મિજાજ અનેંખેં છે. એથ્ીં ગમે સેટલી
મહેનસ કરીને સૈયંર કરેલાં બંળકેં એમનં સ્કૂલ ઇન્ટરવ્યુમાં ચૂપ રહેવંનં તંખલં બને છે. સેં વળી
ઇન્ટરવ્યુમાં બરંબર જવંબેં અંપનંરને પણ એડમિશન નહિ મળ્યંનં કિસ્દં બને છે.
ઘણી શંળંઅેંમાં બંળકનાં મંસંપિસં કેંણ છે, એનુા ધ્યંન રખંય છે. જો મંસંપિસં પૈદંપંત્ર્ં
હેંય, દમંજમાં સેઅેં ઊંચં સ્થ્ંંને હેંય અને નેંકરીમાં મેંટ્ટેં હેંદૃેં હેંય સેં બંળકને ઝટ એડમિશન મળી
જાય છે. કેમ કે દાચંલકેંને શંળંમાં લેવંસી ફી અને બીજા ખચર્ં દહેલંઇથ્ીં મળી રહે. એવાં બંળકેંને
પ્રથ્ંમ પદાતગી અપંય છે. એથ્ીં મધ્યમવર્ગનાં મહંમહેનસે સૈયંર કરેલાં બંળકેંને એડમિશન મંટે ધક્કં
ખંવં પડે છે.
શહેરની શંળંઅેંમાં ડેંનેશનની પ્રથ્ંં ખૂબ ફંલી છે. નંની શંળંઅેં અેંછંમાં અેંછુા પાંચેક હજારનુા
ડેંનેશન મંસંપિસં પંદેથ્ીં અંદંનીથ્ીં પડંવી લે છે. મેંટી શંળંઅેં એથ્ીં બમણી અથ્ંવં ત્ર્ંણ ગણી
રકમની મંગણી કરે છે. પૈદંપંત્ર્ં કુટુાબેં એવી મંગણી ઝટ તઇને દાસેંષ્ીં તે છે. જ્યંરે મધ્યમ વર્ગનં
વંલીઅેંને એ મંટે તેવુા કરવુા પડે છે.
બંળકને એડમિશન મળસાં રેંજ એને શંળંએ મૂકી અંવવંની જવંબતંરી ઊભી થ્ંંય છે. હજુ
સેં બંળક મંનં ખેંળે હદસુારમસુા હસુા :
‘મમ્મી સમે છૂ લંયાં?’
‘પપ્પં અંપલે ફલવં જઇછૂ?’
હમણાં સેં એ પંડેંશીઅેં અને સ્નેહીઅેં દંથ્ેં દાબાધ કેળવસુા હસુા :
‘મમ્મી અં અંન્ટીનુા નંમ છૂ?’
‘પપ્પં હુા છમીસુનં ઘેલ જઉ?’
હજુ સેં ઘરઅાંગણે એ શીખસુા હસુા :
‘વન,સુ,થ્ીં, ફેંલ’
‘એ,બી,છી,ડી’
‘પપ્પં છિાહ એટલે ટંઇગલ?...’
ત્યાં એનં પર શંળંમાં ત્ર્ંણેક કલંક બેદી રહેવંનુા બાધન લંતી તેવંય છે. પહેલં તિવદ ઉમાગથ્ીં
શંળંમાં જવં સૈયંર થ્ંયેલુા બંળક ત્યાંનં નવં વંસંવરણથ્ીં મૂાઝંઇ જાય છે અને બીજા તિવદથ્ીં એ
સ્કૂલમાં નહિ જવં જીત કરે છે. કેટલાંક બંળકેં સેં તયં ઉપજે એવુા રુદૃન કરે છે. છસાં મંસંપિસં એને
ધીમે ધીમે ફેંદલંવી શંળંને સંબે કરી તે છે. અઢી-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનાં બંળકેંને જ્યંરે રમવંકૂતવંનેં દમય હેંય
ત્યંરે એમને શંળંવંદમાં પૂરી તેવાં, એ બંબસ વિચંર મંગી લે છે.
બંળક શંળંમાં તંખલ થ્ંસાં મંસંપિસં મંટે ખરેં જાગ શરૂ થ્ંંય છે. બંળકેંનાં યુનિફેંર્મ, પુસ્સકેં,
પેન, પેન્દિલ, તફસર, વેંટરબેગ, લાચબેંક્દ, શૂઝ, હંથ્ં રૂમંલ વગેરે બધુા જ લંવવુા પડે. કે.જી. વિભંગનાં
બંળકેંને શરૂઅંસનુા શિક્ષ્ંણ-જ્ઞ્ંંન અપંસુા હેંવંથ્ીં તફસર લઇ જવંની જરૂર પડસી નથ્ીં. છસાં કેટલીક
શંળંઅેં તફસર લંવવં અંગ્રહ રંખે છે. વળી કેટલીક શંળંઅેં વંલીઅેં પંદેથ્ીં ખર્ચ લઇ એવી વ્યવસ્થ્ંં
સ્કૂલમાં જ પૂરી પંડે છે.
બંળકેંને શંળંએ મૂકવં જવંની બંબસ પણ જાણવં જેવી છે. જો મંસંપિસં બાને નેંકરી કરસાં
હેંય અને બંળકને શંળંએ મૂકવં-લેવં જવં મંટે કેંઇને દમય ન હેંય સેં એ મંટે રિક્ષ્ંંવંળંને રેંકવેં
પડે છે. શહેરેંમાં રિક્ષ્ંંવંળં અને ઘેંડંગંડીવંળં બંળકેંને શંળંમાં મૂકવં-લેવં જવંનુા કંમ કરે છે. એ
મંટે સેઅેંને દંરી અંવક થ્ંંય છે. દંમંન્ય રીસે અેંટેંરિક્ષ્ંંમાં ત્ર્ંણ મુદંફરેં બેદે છે. જ્યંરે સ્કૂલરિક્ષ્ંંમાં
તદથ્ીં વધંરે બંળકેં ભરવંમાં અંવે છે. જો એવી રિક્ષ્ંંને અકસ્મંસ નડે સેં?
કે.જી. વિભંગમાં બંળક પ્રથ્ંમ વષ્ર્ં નર્દરી, બીજુા વષ્ર્ં જુનિયર કે.જી. અને ત્ર્ીંજુા વષ્ર્ં દિનિયર
કે.જી.નેં અભ્યંદ કરે છે. એમ ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનેં અભ્યંદ કરી પાંચ-છ વષ્ર્ંની ઉંમરે બંળક શંળંનં પ્રંથ્ંમિક
વિભંગમાં તંખલ થ્ંંય છે. ત્યાં ધેંરણ વંર રંબેસં મુજબનેં શૈક્ષ્ંણિક અભ્યંદ શરૂ થ્ંંય છે. બંળકને
રેંજ જરૂરી પુસ્સકેં, નેંટબુકેં, પેન, પેન્દિલ, લાચબેંક્દ અને વેંટરબેગ લઇ સ્કૂલે જવુા પડે છે. એક
મેંજણી પ્રમંણે પહેલં-બીજા ધેંરણનં તફસર અને જરૂરી ચીજવસ્સેંનુા વજન દંડંત્ર્ંણ કિલેંથ્ીં પણ
વધંરે થ્ંંય છે. વળી સેમાં ધેંરણનં ક્રમ પ્રમંણે વધંરેં થ્ંસેં રહે છે. એવુા ભંરેખમ તફસર મંસંપિસં
બંળકેંને ખભે અથ્ંવં પંછળ ખભે લતંવી સ્કૂલે રવંનં કરી તે છે. અં ભંરેખમ તફસરથ્ીં ઘણાં બળકેંને
ખભે અથ્ંવં પંછળ લંલ નિશંન પડી જાય છે.
શંળંમાં જરૂરી પુસ્સકેં અને ચીજવસ્સુઅેં શિક્ષ્ંકેં માગંવસં રહે છે. એ બધંનેં ઉપયેંગ બરંબર
થ્ંંય છે કે કેમ? કેટલીક શંળંઅેં એવુા ધ્યંન રંખે છે, જ્યંરે ઘણી શંળંઅેંમાં એ પ્રત્યે પૂરસુા ધ્યંન અપંસુા
નથ્ીં. પરિણંમે વંલીઅેંને બીનજરૂરી ખર્ચ વેઠવેં પડે છે. અંજની શિક્ષ્ંણ પદ્વસિને અને અપૂરસં ધ્યંનને
લીધે ઘણાં બંળકેં પ્રંથ્ંમિક ધેંરણેંમાં જ નબળાં પડસાં જાય છે. એથ્ીં કેટલંક શિક્ષ્ંકેં એવાં બળકેંને
ટ્યૂશન અપંવવં વંલીઅેંને દલંહ અંપે છે. એમ કરસાં બંળક નંની ઉંમરથ્ીં જ શિક્ષ્ંણનં બેંજ નીચે
તબંવં લંગે છે અને વંલીઅેં ઉપર ખર્ચબેંજ પડસેં રહે છે. બીજી સરફ શિક્ષ્ંકેં એમની જવંબતંરીથ્ીં
મુક્સ બનસં જાય છે અને એમનં ટ્યુશનમાં કમંવંની લંલચ લંગે છે.
પ્રંથ્ંમિક ધેંરણેંમાં આગ્રેજી મંધ્યમનેં અભ્યંદ બંળકેંની ઉંમરની દરખંમણીમાં અઘરેં અને
લાંબેં કહી શકંય. કેમ કે બંળક અઢી-ત્ર્ંણ વષ્ર્ેં કે.જી.નેં અભ્યંદ શરૂ કરે સેં સે પાંચ કે છ વરદે પહેલં
ધેંરણમાં અંવી જાય છે. અંટલી નંની ઉંમરે એ આગ્રેજીનં મૂળંક્ષ્ંરેં અને અાંકડં બેંલવં લંગે છે. એ
દંથ્ેં જ એને શબ્તેંનુા જ્ઞ્ંંન અંપવંનુા શરૂ થ્ંઇ જાય છે. અંટલી નંની ઉંમરે બંળકેંને આગ્રેજી ઉચ્ચંર
બરંબર અંવડસં નથ્ીં. વળી રેંજ બંળકેંને શિક્ષ્ંકેં મંરફસે ખૂબ ગૃહકંર્ય અંપવંમાં અંવે છે. એટલુા
બધુા ગૃહકંર્ય બંળક પેંસંની મેળે કરવં અદમથ્ર્ં હેંય છે. એથ્ીં લગભગ બધાં જ મંસંપિસંને શરૂઅંસનાં
વષ્ંર્ેંમાં બંળક દંથ્ેં બેદી શંળંનુા હેંમવર્ક કરંવવુા પડે છે. ત્યંરે જો મંસંપિસંમાંથ્ીં કેંઇનેય આગ્રેજી ન
અંવડસુા હેંય સેં સેઅેં મૂાઝવણ અનુભવે છે. કેટલંક વંલીઅેંને મેં બંળકેંને આગ્રેજી મંધ્યમમાં મૂકવં
આગે અદાસેંષ્ં વ્યક્સ કરસાં જોયાં છેઃ ‘મંરં તીકરંને આગ્રેજી મંધ્યમમાં મૂકીને મેં એને અન્યંય કયર્ેં છે.’
‘ગુજરંસી મંધ્યમનાં હેંાશિયંર બંળકેં પણ આગ્રેજી વિષ્ંયને લીધે સ્થ્ંંન જાળવી રંખે છે.’
જેઅેંનં ઘરમાં આગ્રેજી ભંષ્ંં વપરંય છે અને જે બંળકેં હેંશિયંર છે, સેઅેં શિક્ષ્ંણમાં દહેલંઇથ્ીં
સૈયંર થ્ંઇ જાય છે. એથ્ીં નબળાં બંળકેં વર્ગમાં ક્ષ્ંેંભ અનુભવે છે. એ જ રીસે પૈદંપંત્ર્ં મંસંપિસં
બંળકની બધી જરૂરિયંસેં પૂરી પંડે છે. સેઅેં પેંસંનં બંળકને મેંટરકંરમાં શંળંએ મૂકવં-લેવં જાય
છે. એની પણ દંમંન્ય બંળકેં પર વિપરીસ અદર થ્ંંય છે. આગ્રેજી મંધ્યમમાં ભણસી એક બંળંને
પપ્પંએ કહ્ય્ુંા : ‘બેટં, અંપણે ટૂ-વ્હીલર ખરીતીશુા?’ બંળંએ લંગલેં ઉત્ત્ંર અંપ્યેં : ‘પપ્પંજી, ફેંર-
વ્હીલર લેં ને!’
દમયની દંથ્ેં શિક્ષ્ંણ-નીસિમાં ધરખમ ફેરફંરેં થ્ંસં રહ્ય્ંં છે. પહેલાં છ વષ્ર્ં પૂરાં થ્ંયાં હેંય
એવં બંળકેંને જ શંળંમાં તંખલ કરવંમાં અંવસાં. હવે અં ઉંમરનુા ધેંરણ અડધુા થ્ંઇ ગયુા છે! કેમ કે
કે.જી. ની શિક્ષ્ંણપ્રથ્ંંનેં પ્રચંર વધ્યેં છે. છ વષ્ર્ંનુા બંળક એવુા દમજણુા થ્ંઇ જાય છે સે અંપમેળે શંળંમાં
જઇ શકે અને શંળંમાં બેદી શકે. સેનુા મગજ એવુા વિકદિસ થ્ંયુા હેંય કે સે રદપૂર્વક શિક્ષ્ંણ લઇ શકે. છસાં
વષ્ંર્ેં પહેલાં છ વષ્ર્ંનાં બંળકેં દમયદર શંળંમાં તંખલ થ્ંસાં નહિ. સેઅેંનાં અશિક્ષ્િંસ વંલીઅેં સેમને
શંળંમાં જવં પ્રેંત્દંહન અંપસં નહિ. એથ્ીં અંજે વિશ્વમાં અશિક્ષ્િંસ મેંટેરાંનુા પ્રમંણ ભંરસમાં વિશેષ્ં
છે.
અઢી-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનાં બંળકેંને અંજે સ્કૂલમાં તંખલ કરવંની નીસિનેં બચંવ થ્ંઇ શકે સેમ નથ્ીં.
જ્યંરે બંળક કંલીકંલી મીઠી બેંલી બેંલસુા હેંય, જ્યંરે એ મંનેં વ્હંલદેંયેં ખેંળેં ખૂાતસુા હેંય, જ્યંરે એ
ઘરનં મૂક્સ વંસંવરણમાં કિલ્લેંલસુા હેંય, જ્યંરે એ પડેંશીનાં બંળકેં દંથ્ેં મજા મંરસુા હેંય ત્યંરે એ
બંલીશ ઉંમરમાં એને સ્કૂલમાં ધકેલી તેવુા, એ એની સ્વસાત્ર્ંસં પર સરંપ મંરવં દમંન છે. એની બંળકનં
વ્યક્સિત્વ પર ગાભીર અદર થ્ંંય છે. શિક્ષ્ંણનં નંમે કુમળાં બંળકેંને શંળંમાં બેદંડી તેવંની અં નીસિને
દહકંર મળસાં ઠેરઠેર બંલમાતિરેં અને બંળકેન્દ્રેં ખેંલી લેંકેંએ કમંણી કરવં માંડી છે. બંળકેંની ફી
ઉપરાંસ સેઅેં જાસજાસનાં તંનેં ઊઘરંવી લે છે. બહુ અેંછી દાસ્થ્ંંઅેં બંળકેંને દેવંભંવે શિક્ષ્ંણ અંપે છે.
વળી શહેરેંમાં મંસં અને પિસં બાને નેંકરી કરસાં હેંવંથ્ીં સેેઅેં બંળકેંને એવં કેન્દ્રેંનં દહંરે મૂકી તે છે.
એવાં વંલીઅેં મંટે બંલમાતિરેં અંશીવર્ંતરૂપ છે.
અંપણે દૈં નંનાં બંળકેંને ખૂબ પ્રેમ કરીએ છીએ. બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ંનં નંનં બંળકેંની મનેંતશં
અંપણે દમજી શકીએ છીએ. એટલી નંની ઉંમરે સે કતી મંસંપિસંને છેંડી એકલુા શંળંમાં બેદી રહેવં
સૈયંર થ્ંશે નહિ. ઘરનં મુક્સ વંસંવરણમાં બંળકનેં જે રીસે વિકંદ થ્ંંય છે, એવં વિકંદની શંળં પંદે
અપેક્ષ્ંં રંખી શકંય નહિ. ઘણાં બંળકેં શંળંમાં જસાં મંનદિક રીસે ભાંગી પડે છે.
અં દાતર્ભમાં નવી વરંએલી તિલ્હીની દરકંરે ત્યાંની શંળંઅેંને ગયં વરદે એક નવેં જ હુકમ
કયર્ેં હસેં. એ હુકમ અનુદંર દપ્ટેમ્બરની ૩૦ દુધીમાં જ બંળકે ચંર વષ્ર્ં પૂરાં કયર્ં હેંય સેને જ શંળંનં
પ્રંથ્ંમિક વિભંગમાં પ્રવેશ અંપવં જણંવ્યુા હસુા. વળી એ હુકમમાં શંળંમાં અપંસં નર્દરી અને
કિન્ડરગંર્ટનનં અનૈંપચંરિક શિક્ષ્ંણને બાધ કરી તેવં દૂચવવંમાં અંવ્યુા હસુા. અં ધેંરણ અંખં તેશમાં
લંગુ કરી શકંય પણ એનેં અમલ ક્યંરે?
એ જ પ્રમંણે હરિયંણંની દરકંરે ૨૫ એપ્રિલ ૧૯૯૪થ્ીં ત્યાંની પ્રંથ્ંમિક શંળંઅેંમાં બંળકેંને
તફસર લઇ જવંનં બેંજમાંથ્ીં મુક્સ કયર્ં છે. હવે ત્યાંની દરકંરી શંળંઅેંમાં બંળકેંને પંઠ્યપુસ્સકેં
અને શિક્ષ્ંણદંધનેંની જરૂરિયંસેં પૂરી પંડવંમાં અંવશે. એથ્ીં હવે ત્યાં બંળકેંને તફસર લઇ જવંનુા
રહેશે નહિ.
અં બાને દરકંરેંનાં નિર્ણય અભિનાતનને પંત્ર્ં છે. ૧૯૬૨માં હુા અગિયંરમાં ધેંરણ (અેંલ્ડ
એદએદદી)માં અભ્યંદ કરસેં હસેં. ત્યંરે દમંજશંસ્ત્રનં શિક્ષ્ંક અંર.એમ. તેદંઇએ અમને એ વિષ્ંયનાં
પુસ્સકેં સ્કૂલમાં નહિ લંવવં ખંદ દૂચનં અંપી હસી. તેદંઇ બધં વિષ્ંયેં ખૂબ ચીવટથ્ીં શીખવસં અને
એમાંથ્ીં મહત્વની નેંાધ લખંવી તેસં. એ તિવદેંમાં એક-બે ધેંરણેં મંટે પંટી (સ્લેટ) અને પેન (મંટીની)
દિવંય કાઇ લઇ જવંનુા રહેસુા નહિ. અંજે અંપણે વિકદિસ અને શિક્ષ્િંસ હેંવંનેં તંવેં કરીએ છીએ ત્યંરે
એથ્ીંય દરળ વ્યવસ્થ્ંં શુા ન ગેંઠવી શકંય.
બંળકને બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ેં શંળંમાં ધકેલી તેવંથ્ીં એ બહુ હેંશિયંર થ્ંઇ જશે નહિ. બંળકેંને
બંલમાતિરેંનં બેંજરૂપ શિક્ષ્ંણથ્ીં મુક્સ કરવાં જોઇએ. એમાં વંલીઅેંનુા પણ હિસ રહેલુા છે. મેંટેરાંઅેંનં
પ્રશ્નેં અને મુક્સિ મંટે દૈં કેંઇ અાંતેંલન કરવં સૈયંર થ્ંંય. પણ નંનાં ભૂલકંઅેંનેં વીર કેંણ થ્ંશે?
૧૬ જુલંઈ ૧૯૯૫નં ‘દમકંલીન’ (મુાબઈ)ની રવિપૂર્સિનં વેરંયટીમાં અં લેખ પ્રદિદ્ધ થ્ંયેં હસેં.
૯
મંસૃભૂમિ પેલેસ્ટંઇન
૧૯૪૮માં ઇઝરંયની રચનં થ્ંઇ ત્યંરે કેટલંક લેંકેંએ પેંસંને પેલેસ્ટીનીઅેં સરીકે અેંળખંવી,
યહૂતીઅેંનં રંજ્ય ઇઝરંયનેં વિરેંધ કયર્ેં હસેં. એ લેંકેંની દંથ્ેં મેંટં ભંગનં અંરબ તેશેંની દહંનુભૂસિ
હસી. સેઅેં ઇઝરંયલનં અસ્સિત્વનેં સ્વીકંર કરવં સૈયંર ન હસં. એટલુા જ નહિ, અંરબેંનં મિત્ર્ં રંજ્યેંએ
પણ પેલેસ્ટંઇનની ચળવળને ટેકેં જાહેર કયર્ેં હસેં.
પેલેસ્ટંઇનની સ્થ્ંંપનં મંટે “પેલેસ્ટંઇન લિબરેશન અેંર્ગેનંઈઝેશન” (પી.એલ.અેં.) નંમની
દાસ્થ્ંં અસ્સિત્વમાં અંવી હસી. ભૂસકંળમાં સેનુા મુખ્ય મથ્ંક ટ્યુનિશમાં અંવેલુા હસુા. પેલેસ્ટંઇન નંમનેં
કેંઇ તેશ નકશં ઉપર ન હેંવં છસાં સેને પ્રસિનિધિત્વ મળ્યુા અને વિશ્વનં મેંટં ભંગનં તેશેંમાં સેની એલચી
કચેરીઅેં ખેંલવંમાં અંવી. ભંરસને પી.એલ.અેં. પ્રત્યે હમતર્તી છે એટલે એનં નેસં યંદર અરંફસ
વષ્ર્ંમાં ઘણીવંર તિલ્હીનં અાંટંફેરં કરસં. સેમ જ ભંરસની ઘણી યુનિવર્દિટીઅેંમાં પેલેસ્ટીની વિદ્યંથ્ર્ીંઅેં
અભ્યંદ કરસં.
પેલેસ્ટીનીઅેંની મેંટી વદસિ જોર્ડનનં પશ્ચિમ કાંઠે, ગંઝંપટ્ટીમાં અને યરેખેં શહેરની અંદપંદ
વદેલી છે. એ દિવંય લેબેનેંન, ટ્યુનિશ અને ઘણં અંરબ તેશેંમાં સેઅેં છૂટંછવંયં વદેલં છે. સેઅેં
જ્યાં કાઇ વસ્યં છે, ત્યાં ઇઝરંયલ દંમે પેંસંની મંસૃભૂમિ મેળવવં લડસ ચલંવી રહ્ય્ંં છે. ઇઝરંયલ
દંમે સેઅેંની અંસાકીસ પ્રવૃત્ત્િં લગભગ નિયિમસ બની ગઇ છે.
ખંડી યુદ્ધમાં જેમ અમેરિકં યુનેંનત્ત્ં ઠરંવથ્ીં કુવૈસને મુક્સ કરંવવં ૨૮ દંથ્ીં તેશેંનં કંફલં
દંથ્ેં યુદ્ધ મેતંનમાં ઉસર્યું, સેમ ઇરંકે પેલેસ્ટંઇનને નંમે પેંસંનં દંથ્ીં અંરબ તેશેંનેં દંથ્ં મેળવવં
પ્રયત્ન કયર્ેં હસેં. એથ્ીં અંરબ તેશેંમાં વિખરંયેલં ૪૫ લંખ જેટલં પેલેસ્ટંઇનીઅેં યુદ્ધનં ઉન્મંતમાં
અંવી ગયં હસં. ‘પેલેસ્ટંઇન’નં નંમે કેંઇ તેશ હયંસ ન હસેં છસાં સેને યુનેંનુા દભ્યપત હાંદલ થ્ંયુા.
એટલુા જ નહિ પણ તુનિયંનં ઘણં તેશેંમાં સેની એલચી કચેરીઅેં ખેંલવંમાં અંવેલી.
એ પેલેસ્ટંઇન તેશ અને સેની પ્રજા દાબાધી રદપ્રત મંહિસી જાણવં મળે છે. ૧૯૧૪ પહેલં
તુનિયંનં નકશંમાં પેલેસ્ટંઇન અંગવુા સ્થ્ંંન ધરંવસેં તેશ હસેં. એટલુા જ નહિ, ઇસિહંદનં સખ્સં પર
પેલેસ્ટંઇને મહત્ત્વની ભૂમિકં ભજવી છે.
એશિયંનં પરશ્ચિમ કાંઠે અંવેલેં એ તેશ, ‘પૂર્વની નજીકનં પ્રતેશ’ સરીકે જાણીસેં હસેં. દિરિયંનં
પહંડી પ્રતેશથ્ીં માંડીને નીચે નેગેબ દુધી અને અરબસ્સંનનં રણથ્ીં માંડીને ભૂમધ્ય દમુદ્રનં કાંઠં દુધી એ
વિસ્સરેલેં હસેં. પેલેસ્ટંઇનની મધ્યમાં યરતન નતી ઉપરથ્ીં ઊસરી, નીચે મૃસ દમુદ્રમાં ભળી જસી.
એ તેશમાં રહેસં લેંકેંેએ કતી એને ‘પેલેસ્ટંઇન’ નંમે અેંળખંવ્યેં ન હસેં. અંશરે ચંર હજાર
વષ્ર્ં ઉપર એ ‘કનંન’ નંમે જાણીસેં હસેં. ત્યંરે ત્યાં વદસી જાસિઅેંમાં યહૂતીઅેં પણ હસં. યહૂતીઅેંનેં
પૂર્વજ ઇબ્રંહીમ મેદેંપેંટેમિયં (અંજનં ઇરંકનં ઉર નગરમાંથ્ીં નીકળીને અહીં કનંનમાં રહેવં અંવ્યેં
હસેં. પ્રભુ યહેંવંનં ફરમંનથ્ીં ઇબ્રંહીમ ત્યાં ગયેં હેંવંથ્ીં યહૂતીઅેં એ તેશને ‘વચનનેં તેશ’ કહીને પણ
દાબેંધસં.
દમય વિસસાં ત્યાં ભંરે તુકંળ પડ્યેં. ત્યંરે યહૂતીઅેં હિજરસ કરી મિદર તેશમાં ચંલ્યં ગયં.
દાજોગેંવદંસ એ દમયે ત્યાંનં પ્રધંનપતે યહૂતી જવંન યૂદફ હસેં. સેનં મૃત્યુ પછી વષ્ંર્ેં બંત મિદરી
લેંકેંએ યહૂતીઅેંને પેંસંનં ગુલંમ કરી લીધં અને સેઅેં પર જુલમ કરવં માંડ્યેં. યહૂતીઅેં પંદે દખસ
મહેનસ મજૂરી કરંવી ત્યંરનં રંજા ફંરૂન રંમદેદે મિદરનં સેંસિંગ પિરંમિડેં અને બીજાા ભવ્ય બાંધકંમેં
કરંવ્યાં હસાં.
ઇ.દ. પૂર્વે ૧૧૮૮માં પલીસ્સી નંમની પ્રજા મધ્યપૂર્વમાં અંયર્ેંનં હુમલંઅેં તરમિયંન લડંઇમાં
મેંખરે રહી હસી. સેઅેં ગ્રીદનં તરિયં કાંઠે ક્રિટ નંમનં ટંપુ પરથ્ીં અંવ્યં હેંવંનુા ઇસિહંદકંરેં કહે છે.
બળતગંડાં, અંખલંથ્ીં ખેંચંસાં નક્કર પૈડંનાં ભંરવંહનેં, રાંધવંનાં દંધનેં, અન્ય રંચરચીલાં દંધનેં
દંથ્ેં પેંસંનાં સ્ત્ર્ીં અને બંળકેં લઇ, સેઅેં પ્રસ્થ્ંંન કરસં હસં.
વહંણવટુ ખેલવંમાં પણ સેઅેં પંવરધં રસં. તરિયંમંર્ગે સેઅેં કનંન અંવ્યંનુા દમજાય છે.
અં પ્રજા મિદર સરફ અંવસાં, ત્યાંનેં રંજા રંમદેદ ત્ર્ીંજો સેઅેંની દંથ્ેં મંસેલ દાંઢની જેમ
ત્ર્ંંટક્યેં હસેં. સેણે સેઅેંનં સ્ત્ર્ીં અને બંળકેંવંળં બળતગંડાં લૂાટી મેંટંભંગનં દૈનિકેંની કત્ત્ંલ કરી
હસી. એ વખસે મિદરીઅેં અને પલીસ્સીઅેં વચ્ચે નૈંકંયુદ્ધ ખેલંયંનુા પણ કહેવંય છે. લડંઇમાં ઘવંયેલાં
સ્ત્ર્ીં પુરૂષ્ં અને બંળકેંને ત્યંરે મિદરમાં દંરવંર અને જીવન જરૂરિયંસની વસ્સુઅેં પૂરી પંડવંમાં અંવી
હસી. એમ પ્રથ્ંમ ‘પ્રિઝનર્દ અેંફ વેંર’ વ્યવસ્થ્ંંની શરૂઅંસ મિદરમાં થ્ંઇ ચૂકી હસી.
ત્યંરે મિદરનુા રંજ્ય કનંન દુધી વિસ્સર્યું હેંવંથ્ીં મિદરે પલીસ્સીઅેંનં વદવંટ અને દારક્ષ્ંણ
આગે કેટલીક છૂટ અંપી હસી. એ વ્યવસ્થ્ંંને અંધંરે સેર વષ્ર્ં બંત પલીસ્સીઅેં કનંનનં ફળદ્રુપ કાંઠે
ઠરીઠંમ થ્ંયં હસં. ત્યાં સેઅેંએ અંશ્ક્લેંન, અંશ્તેંત, એકરેંન, ગંઝં અને ગંથ્ં નંમનં પાંચ નગરેં
વદંવ્યાં હસાં. અં નગરેંને જોડસં ધેંરી મંગર્ેં પણ સેઅેંએ સૈયંર કયર્ં હસં.
બંઇબલમાં અં પ્રજાને ‘તરિયંઇ લેંક’ સરીકે અેંળખવંમાં અંવી છે. સેઅેં મંટીકંમમાં નિપૂણ
હસં. સેઅેંએ સૈયંર કરેલં પ્યંલં અને બરણી સેઅેંની કલંનં ઉત્ત્ંમ નમૂનં હસં. એમનં બનંવેલં ખંદ
ખ્યંલં તંરૂ પીવંનં ઉપયેંગમાં લેવંસં. એ દમયે ધંસુમાં લેવડતેવડ થ્ંસી. કનંનમાં ત્યંરે લેંખાડ ગંળવંનુા
કંરખંનુા નંખવંનેં યશ પલીસ્સીઅેંને ફંળે જાય છે. સેઅેં લેંખાડમાંથ્ીં શસ્ત્ર્ંેં, ઘરનાં ઉપયેંગી દંધનેં,
અેંજારેં અને ઘરેણાં બનંવસં.
ઇ.દ. પૂર્વે ૧૨૭૦માં મુદં નંમનં અંગેવંને લગભગ ૨૫,૦૦,૦૦૦ યહૂતીઅેંને મિદરની
ગુલંમીમાંથ્ીં છેંડંવ્યં. ચંળીદ વષ્ર્ં દિનંઇનં રણમાં રખડસાં વિરમસાં પગપંળં સેઅેં કનંન અંવ્યાં
ત્યંરે સેં સેઅેંની અંખી પેઢી બતલંઇ ગઇ હસી. મુદંને સ્થ્ંંને યહેંશુઅં નંમનેં મંણદ સેઅેંની અંગેવંની
કરસેં હસેં. કનંનમાં અંવી સેમણે જોયુા સેં ત્યાં બીજા લેંકેં વદવંટ કરસં હસં. સેઅેંમાં કનંની, હિત્ત્ીં,
પરીઝી, યબૂદી, હિરવી, અમેંરી, અતેંમી અને પલીસ્સીઅેં હસં. એથ્ીં પેંસંની છંવણી ત્યાં નંખવં
યહૂતીઅેંને સેઅેંની દંથ્ેં લડવંની જરૂર પડી. ચંળીદ વષ્ર્ંની મુદંફરીમાં હેરંન પરેશંન થ્ંયેલં યહૂતીઅેંએ
લડીલડીને ઘણી જાસિઅેંને ત્યાંથ્ીં નદંડી મૂકી.
યહૂતીઅેં કનંનમાં ફરી ઠરીઠંમ થ્ંવં લંગ્યં. સેમની જાસિમાંથ્ીં એક પુરૂષ્ં અંખી જંસિનેં
પયગાબર બનસેં. સે પ્રજાને મંટે પરમેશ્વરનેં પૈગંમ પણ લંવસેં. એને કંરણે ઇબ્રંહીમને મેદેંપેંટેમિયંમાંથ્ીં
અલગ કરીને કનંનમાં વદંવવંને કંરણે યહૂતી પ્રજાને ‘‘પ્રભુની પદાત કરંયેલી પ્રજા’’ સરીકે પણ
અેંળખવંમાં અંવે છે.
કનંનમાં વદવંટ તરમિયંન સેઅેંનં પર વંરાવંર અંદપંદ વદસી પ્રજાઅેંનં હુમલં થ્ંયં
કરસં પણ એ બધંમાં સેઅેં વિજયી નીવડસં, એમ ઇસિહંદ કહી જાય છે. અં યહૂતીપ્રજામાં દેમદન નંમે
એક અંગેવંન થ્ંઇ ગયેં. એ ભંરે શક્સિશંળી હસેં. એનં દમયમાં એને પલીસ્સીઅેં દંથ્ેં વંરાવંર
અથ્ંડંમણ થ્ંઇ હસી. બધી વખસે દેમદન સેઅેંની દંથ્ેં એકલે હંથ્ેં લડી લેસેં. એક વખસ ગધેડંનં
જડબં વડે સેણે હજારેક પલીસ્સીઅેંને ઝૂડી નંખ્યં હસં. એને તલીલં નંમની રૂપકડી પલીસ્સી યુવસી દંથ્ેં
પ્રેમ દાબાધ થ્ંયેં. એટલે અંખરે તલીલંની મતતથ્ીં પલીસ્સીઅેંએ દેમદનને પરંસ્સ કરી તીધેં. અંમ
પલીસ્સીઅેં અને યહૂતીઅેં વચ્ચે ઘષ્ર્ંણ શરૂ થ્ંઇ ગયુા.
પછી યહૂતીપ્રજામાં રંજવ્યવસ્થ્ંં શરૂ થ્ંઇ. સેઅેંનં પ્રથ્ંમ રંજા શંઉલને પલીસ્સીઅેં દંથ્ેં વંરાવંર
લડવુા પડ્યુા. એ અરદંમાં ગેંલિયંથ્ં નંમે એક પલીસ્સી દરતંર યહૂતીઅેં દંમે લડવં બહંર અંવ્યેં. સે
દંસેક ફૂટ ઊાચેં અને પડછાત હસેં કે શંઉલ રંજા પણ સેનંથ્ીં ડરસેં. છેવટે તંઉતનંમનં એક યહૂતી
ગેંવંળિયંએ ગેંલિયંથ્ંને ગેંફણનં પથ્થ્ંરે ખસમ કરી તીધેં અને વખસ જસાં સે યહૂતી પ્રજાનેં રંજા
બન્યેં. એનં પછી એનેં તીકરેં દુલેમંન જેરૂશંલેમની ગંતીએ બેઠેં. એ પેંસંનં જ્ઞ્ંંન અને સ્થ્ંંપત્યકલં
મંટે તુનિયંમાં જાણીસેં છે. એણે જેરૂશંલેમનુા પવિત્ર્ં માતિર બાધંવ્યુા હસુા. દુલેમંનનં દમય પછી એનં
તીકરંઅેં આતરેંઆતર લડસં, યહૂતી રંજ્યનં યહૂતીયં અને દમંરીયં એમ બે ભંગ થ્ંઇ ગયં. એનેં
લંભ લઇ બંબિલેંનનં રંજા નબૂતખંતનેસ્દંરે સેઅેંનં પર ચઢંઇ કરી જેરૂશંલેમનુા માતિર લૂાટ્યુા. સેણે
ઘણં યહૂતીઅેંની કસલ કરી અને કેટલંક બુદ્ધિજીવીઅેંને પેંસંનં તેશમાં લઇ ગયેં.
ઇ.દ. પૂર્વે ૩૩૨માં મહંન દિકાતરે ત્યાં દત્ત્ંં સ્થ્ંંપી. ત્યંરથ્ીં ૧૬૪ વષ્ર્ં દુધી ત્યાં ગ્રીકેંની દત્ત્ંં
રહી. એ વષ્ંર્ેં તરમિયંન યહૂતીઅેંની દાખ્યં ત્યાં ઘટી ગઇ. ગ્રીક વેપંરીઅેં અહીં વેપંર મંટે અંવસં.
સેઅેંએ પલીસ્સીઅેં દંથ્ેં વેપંરી દાબાધ કેળવ્યં અને દૈં પ્રથ્ંમ અં ગ્રીક વેપંરીઅેંએ તેશને વંસચીસમાં
‘પેલેસ્ટંઇન’ સરીકે દાબેંધ્યેં. પછી રેંમની દત્ત્ંં થ્ંસાં સેઅેંએ એ પ્રતેશને તુનિયંનં નકશંમાં પેલેસ્ટંઇન
સરીકે જ અેંળખંવ્યેં. ધીમેધીમે પેલેસ્ટંઇનમાં યહૂતીઅેંની દાખ્યં વધવં લંગી. અગંઉ બંબિલેંનમાં
બાતીવંન રખંયેલં યહૂતીઅેં પણ મુક્સ થ્ંઇ પેંસંનં તેશમાં અંવી વસ્યં. રેંમનેંએ યહૂતીઅેં દંથ્ેં દંરેં
દાબાધ રંખ્યેં. એટલુા જ નહિ પણ હેરેંત નંમનં રંજાએ સેઅેંનુા નષ્ટ થ્ંયેલુા જેરૂશંલેમનુા માતિર ફરી બાંધી
અંપ્યુા. એ અરદંમાં ઇદુ ખ્રિસ્સે પેલેસ્ટંઇનમાં પેંસંનુા દેવંકંર્ય શરૂ કર્યું હસુા. સેમનં દમય પછી યહૂતીઅેંએ
પેંસંનેં તેશ અંઝંત કરવં રેંમની દત્ત્ંં દંમે વંરાવંર બાડ કર્યું.
એથ્ીં ઇ.દ. ૭૦માં રેંમની દેનંએ પેલેસ્ટંઇન પર ચઢંઇ કરી. મેંટં પ્રમંણમાં સેઅેંએ
યહૂતીઅેંની કસલ કરવં માંડી. એથ્ીં કેટલંક યહૂતીઅેં જીવ બચંવવં નંદી છૂટ્યં. મેંટંભંગનં પેલેસ્ટંઇન
છેંડી પરતેશેંમાં ચંલ્યં ગયં. પછી મુદલમંનેં અને ખ્રિસ્સીઅેંએ એ તેશમાં ધર્મયુદ્ધેં ખેલ્યાં. કનંનમાંથ્ીં
યહૂતીયં અને યહૂતીયંમાંથ્ીં પેલેસ્ટંઇન બનેલં તેશમાંથ્ીં યહૂતીઅેં બહંર નંઠં, છસાં બહંરનં તેશેંમાં
પણ સેઅેંની દંમે ભંરે વિરેંધવાટેંળ જાગ્યેં. દરમુખત્યંર હિટલરે દંઈઠ લંખ યહૂતીઅેંને દમુહમાં
ગેદ ચેમ્બરમાં ગાુગળંવી મંયર્ં. પ્રથ્ંમ વિશ્વયુદ્ધમાં પેલેસ્ટંઇન બ્રિટનનં હંથ્ંમાં ગયુા. ઇ.દ. ૧૯૧૭માં
બ્રિટને બહંર પંડેલં ‘બંલ્ફર’ ઢાઢેરંનં અંધંરે યહૂતીઅેંને ફરી પેંસંનં મંતરે વસનમાં વદવંની છૂટ
અપંઇ. ૧૯૪૮નં મે મહિનંની ૧૪મી સંરીખે યુનેં દ્વંરં ‘ઇઝરંયલ’નં નવં રંજ્યની જાહેરંસ થ્ંઇ અને
પેલેસ્ટંઇન શબ્ત તુનિયંનં નકશંમાંથ્ીં નીકળી ગયેં.
એ દંમે પલીસ્સીઅેં એટલે હંલનં પેલેસ્ટંઇનીઅેંએ પેંસંનેં વિરેંધ નેંંધંવ્યેં. અહીં જાણવુા
જરૂરી છે કે પેલેસ્ટંઇનીઅેં અંરબેં નથ્ીં. સેઅેંનં પેલેસ્ટંઇનનં વદવંટ તરમિયંન સેઅેં અંદપંદનં
અંરબેંનં દાપર્કમાં અંવ્યં અને સેથ્ીં સેઅેંએ અંરબેંની દાસ્કૃસિ અને ધર્મ સ્વીકંયર્ેં. એથ્ીં તુનિયંભરનં
અંરબ મુસ્લિમ તેશેંની દહંનુભૂસિ સેઅેંની દંથ્ેં છે. સેઅેંએ ‘પેલેસ્ટંઇન લિબરેશન અેંર્ગેનંઇઝેશન’
(પી.એલ.અેં.) નંમની દાસ્થ્ંં સ્થ્ંંપી છે.
પી.એલ.અેં. ઇઝરંયલ પરનં ત્ર્ંંદવંતી હુમલં મંટે જાણીસી છે. ૭૦નં તંયકંમાં સ્વીટઝરલેંડનં
ઝૂરીચ હવંઇમથ્ંક પર ઇઝરંયલનં એક મુદંફર વિમંનને ઉડંવી તેવં સેઅેંએ બેંંબ ફેંક્યં હસં. પંન
અમેરિકન દાસ્થ્ંંનં વિમંનનુા અપહરણ કરી, સેને નષ્ટ કરી તીધુા હસુા. ઇ.દ. ૧૯૭૨માં જર્મનીમાં અેંલિમ્પિક
રમસેંત્દવ વેળં અગિયંર યહૂતી રમસવીરેંની નિર્મમ હત્યં કરવંમાં અંવી હસી. ૧૯૭૬નં જુલંઇમાં
ફ્રાંદની એક એરબદનેં કબજો લઇ, સેમાંનં દેં યહૂતી ઉસંરૂઅેંને યુગંન્ડંમાં એન્ટેબી હવંઇ મથ્ંકે ઘેરી
બાતી બનંવંયં હસં. ત્યંરે ઇઝરંયલી કમંન્ડેંએ વીજળી વેગે ત્ર્ંંટકી, બધં યહૂતીઅેંને મુક્સ કરી, વિક્રમ
દજ્યર્ેં હસેં.! ૧૯૮૨માં ઇઝરંયલનં એલચી ખંસંનં બે મંણદેંની ફ્રાંદમાં અને બ્રિટનમાં હત્યં કરવંમાં
અંવી હસી.
અં બધુા કરવં પંછળ પેલેસ્ટંઇનીઅેં પેંસંનં વસન મંટે તુનિયંમાં અવંજ ઊઠંવવં મંગે છે.
શરૂઅંસમાં જોર્ડનમાં રહી સેઅેં પેંસંની પ્રવૃત્ત્િંઅેં ચલંવસં હસં. ૧૯૬૭માં છ તિવદનં યુદ્ધમાં ઇઝરંયલે
જોર્ડન પંદેથ્ીં પશ્ચિમ જેરૂશંલેમ જીસી લઇ દાપૂર્ણ શહેર પર પેંસંનેં કબજો જમંવી તીધેં. અં પરંજય
પછી જોર્ડનમાં અાંસરવિગ્રહ થ્ંયેં. સેમાં ત્યાંનં લશ્કરે મેંટંભંગનં પેલેસ્ટંઇનીઅેંને બળપૂર્વક લેબેનેંનમાંથ્ીં
હંકી કંઢ્યં.
ત્યાં પણ સેઅેંની ત્ર્ંંદવંતી પ્રવૃત્ત્િંઅેં ચંલુ રહી. પરિણંમે ૧૯૮૨માં ઇઝરંયલે લેબેનેંન પર
ભંરે અંક્રમણ કર્યું. એથ્ીં પેલેસ્ટંઇની દૈનિકેં નંદીને લેબેનેંનનં પંટનગર બૈરૂસમાં ઘુદી ગયં. ઇઝરંયલે
બૈરૂસને ઘેરેં ઘંલી ત્યાંની વિજળી અને પંણી વ્યવસ્થ્ંં કંપી નાંખી. એટલુા જ નહિ બૈરૂસ પર નૈંકં, હવંઇ
અને જમીન પરથ્ીં ત્ર્િંપાંખીઅેં હુમલેં કયર્ેં. ત્યંરે ત્યાં છૂપંયેલં ૨,૦૦૦ પેલેસ્ટંઇની દૈંનિકેંની હંલસ
કફેંડી બની ગઇ. અંખરે એક શાંસિ યેંજનં મંરફસે ઇઝરંયલને યુદ્ધ વિરંમ કરંવી, ગ્રીદનં વહંણેં
મંરફસે બધં પેલેસ્ટંઇનીઅેંને જુતંજુતં અંરબ તેશેંમાં મેંકલી અંપવંમાં અંવ્યં. રહ્ય્ંંદહ્ય્ંં
પેલેસ્ટંઇનીઅેં પર દિરિયંએ પણ બળ વંપરી હતપંર કરવંમાં ભૂમિકં ભજવી. હજુ પણ થ્ંેંડં શરણંથ્ર્ીંઅેં
લેબેનેંનમાં પડ્યં રહે છે.
ત્યંરે સેઅેંનુા વડુા મથ્ંક ટ્યુનિશમાં અંવેલુા હસુા. ત્યાંથ્ીં પણ સેઅેંએ ઇઝરંયલ પર ત્ર્ંંદવંતી
પ્રવૃત્ત્િંઅેં જારી રંખી. એથ્ીં ઇઝરંયલે અચંનક હવંઇ હુમલેં કરી ટ્યુનિશનુા મુખ્યંલય ઉડંવી તીધુા
હસુા. ૧૯૮૯માં સેઅેંનં એક નેસંને ઇઝરંયલી કમંન્ડેંએ ટ્યુનિશમાં જઇ ઠંર મંયર્ેં હસેં.
અંજે પણ ઇઝરંયલની હકૂમસવંળં પશ્ચિમ કિનંરં, ગંઝંપટ્ટી અને જેરૂદંલેમમાં
પેલેસ્ટંઇનીઅેંની મેંટી દાખ્યં છે. ત્યાંથ્ીં સેઅેં અવંરનવંર ઇઝરંયલનં દૈનિકેં પર હુમલં કરસં રહે
છે. એનુા જીવાસ પ્રદંરણ ઘણીવંર અંપણે ટી.વી. પર નિહંળીએ છીએ. જોકે ઇઝરંયલે પણ સેઅેંનં પર
જુલમ કરવંમાં કાઇ બંકી રંખ્યુા નથ્ીં.
અં બંબસેં જોસાં પેલેસ્ટંઇનીઅેં પ્રથ્ંમથ્ીં જ બહંતૂર અને બળવંખેંર પ્રજા સરીકે જાણીસં
બન્યં છે. અંરબતેશેં ઘણીવંર પેંસંનં સ્વંથ્ર્ં ખંસર સેઅેંનેં ઉપયેંગ કરે છે. કેમ કે જોર્ડન, લેબેનેંન અને
દિરીયં જેવં તેશેંએ સેઅેંને પેંસંની ધરસી પરથ્ીં હત પંર કયર્ં હસં.
અમેરિકં, ઇઝરંયલ અને મિદર વચ્ચે થ્ંએલી ‘કેમ્પ-ડેવીદ’ શાંસિ દમજૂસીને અંધંરે
પેલેસ્ટંઇનીઅેંને ઇઝરંયલનં પશ્ચિમકાંઠે સ્વંયત્ત્ંસં અંપવંની જોગવંઇ છે. પણ માત્ર્ંણં મેજ પર
ઇઝરંયલ પી.એલ.અેં.ની દાસ્થ્ંંને સ્વીકંરવં મંગસુા નથ્ીં. વિશ્વ ફલક પર રશિયં, ભંરસ, ચીન અને
મેંટં ભંગનં અંરબ તેશેંએ પેલેસ્ટંઇનનં પ્રશ્ને વિશ્વ દામેલન બેંલંવવંની અપીલ કરી હસી પણ એ
આગે ઇઝરંયલ નકંરંત્મક વલણ અપનંવી રહ્ય્ુંા છે. ‘‘અમે ઇઝરંયલ દંમે જનમેંત્ત્ંર લડંઇ લડસં
રહીશુા.’’ એમ પી.એલ.અેં.નં નેસં યંદર અરંફસે કહ્ય્ુંા હસુા.
પેલેસ્ટંઇનનેં પ્રશ્ન લટકસી સલવંર જેવેં છે. કેમ કે બધં અંરબ તેશેં ઇઝરંયલનુા અસ્સિત્વ
સ્વીકંરવં સૈયંર નથ્ીં. સેં ઇઝરંયલ પેંસંની ધરસી પર ત્ર્ંંદવંતી પેલેસ્ટંઇન ઊભુા કરવં સૈયંર નથ્ીં,
એથ્ીં અં પ્રશ્નનં નિવંરણ મંટે પેલેસ્ટંઇન અને ઇઝરંયલ બાનેનુા હિસ જળવંઇ એ રીસે નિવેડેં લંવવં
પ્રયત્નેં થ્ંયં. ખંડીયુદ્ધ પછી વિશ્વફલક ઉપર અમેરિકં એક દુપર પંવર સરીકે ઉપદી રહ્ય્ુંા છે. વિશ્વનં
દળગસં પ્રશ્નેં અને કેંઇ પણ જરૂરિયંસ મંટે એનુા માસવ્ય મહત્વનુા થ્ંઇ પડે છે. વળી અંજકંલ વિશ્વ
દાસ્થ્ંં ‘યુનેં’ અને વિશ્વનં ઘણં તેશેં એની યેંજનંને મંન્ય રંખસાં થ્ંયાં છે. ૧૯૯૩નં વષ્ર્ંમાં અમેરિકં
અને યુનેંએ પેલેસ્ટંઇનનં પ્રશ્ન આગે પેંસંનુા ધ્યંન કેન્દ્રિસ કર્યું હસુા. એ મંટે અમેરિકં, રશિયં અને
ફ્રાંદમાં ઇદરંયલ પેલેસ્ટંઇન અને અંરબ તેશનં પ્રસિનિધિઅેંની મુલંકંસેં શક્ય બની હસી. એનં ફળ
સ્વરૂપે સેઅેંએ એક શાંસિ યેંજનં ઘડી કંઢી હસી. સેમાં ઇઝરંયલ અને પી.એલ.અેં. એકબીજાને મંન્યસં
અંપે એ મહત્ત્વનેં મુદ્દેં હસેં. જ્યંરથ્ીં પી.એલ.અેં.એ હિંદક વલણ અપનંવ્યુા ત્યંરથ્ીં ઇઝરંયલે સેની
દંથ્ેં કતી ન બેદવં કે વંટંઘંટેં ન કરવં નિર્ણય કયર્ેં હસેં. એ જ રીસે દંમે પક્ષ્ેં અંરબેંએ પી.એલ.અેં.ને
નંણાં, શસ્ત્ર્ંેં વગેરે પૂરુા પંડીને ઇઝરંયલની વિરૂદ્ધમાં ઉકદંવ્યં હસં. એથ્ીં પી.એલ.અેં. કેંઇ અંસાક
ઊભેં કરે સેં બીજા તિવદે ઇઝરંયલ ‘ઇંટનેં જવંબ પથ્થ્ંર’ થ્ીં અંપસુા. ગયં શિયંળંમાં કેટલંક
યહૂતીઅેંની હત્યંનં દાતર્ભમાં ઇઝરંયલે દેં એક પેલેસ્ટીનીઅેંને વસનમાંથ્ીં હતપંર કરી લેબેનેંનની
પહંડીઅેંમાં સગેડી મૂક્યં હસં. જેમાં એક સરફ ઇરંનનં હીઝબુલ્લં જુથ્ં દ્વંરં ઇઝરંયલ પર રેંકેટમંરેં
થ્ંસેં હસેં સેં દંમેથ્ીં ઇઝરંયલ એમનં ઉપર સેંપમંરેં કરી રહ્ય્ુંા હસુા. એ હુમલંઅેંનં દસસ ભય વચ્ચે
બીસં દાસંસં પેલેસ્ટીનીઅેં ત્યાં પડ્યં રહ્ય્ંં હસં. ધીમે રહીને યુનેં એમની મતતે ગયુા હસુા.
એ અરદંમાં અમેરિકંનં દહયેંગથ્ીં યુનેંએ ઇઝરંયલ અને પી.એલ.અેં. દંથ્ેં શાંસિવંસર્ં
યેંજી હસી. દપ્ટેમ્બર ૧૯૯૩ની માત્ર્ંણંનં અંધંરે
*
ઇઝરંયલ તેશનિકંલ કરેલં પેલેસ્ટીનીઅેંને સ્વીકંરે.
*
ઇઝરંયલ પી.એલ.અેં.ને મંન્યસં અંપે.
*
પી.એલ.અેં. ઇઝરંયલનં અસ્સિત્વનેં સ્વીકંર કરે.
*
એમ પરસ્પર એકબીજાનેં સ્વીકંર કરસાં ઈઝરંયલનં હકુમસવંળં ગંઝં પ્રતેશ અને
યરેખેંદહીસનં પશ્ચિમ કાંઠંનં વિસ્સંરમાં પેલેસ્ટંઇનનુા સ્વંયત્ત્ં રંજ્ય પ્રથ્ંમ ઇઝરંયલનં દારક્ષ્ંણ નીચે
અસ્સિત્વમાં અંવે.
અં શરસેંનેં કટ્ટરપાથ્ીં અંરબ રંજ્યેં ઇરંન, ઇરંક, લિબિયં અને પેલેસ્ટીનીઅેંનં
ઉદ્દંમવંતીઅેંએ વિરેંધ કયર્ેં હસેં.
બીજી બંજુ ઇઝરંયલનં એક વિપક્ષ્ંનં પ્રધંને રંજીનંમાુ ધરી તીધુા હસુા. સેમ જ ધર્મચુસ્સ
યહૂતીઅેંએ તેશમાં અં શાંસીવંસર્ંનં વિરેંધમાં તેખંવેં યેંજ્યં હસં.
છસાં દિરિયં, ઇજિપ્ત, લેબેનેંન, દંઉતી એરેબિયં, મેંરેંકેકેં જેવં રંજ્યેંએ અં યેંજનંને
બહંલી અંપી હસી.
એનં પરિણંમે અમેરિકંએ યુનેંનં નેજા હેઠળ પ્રયેંજેલી શાંસિમાત્ર્ંણં દફળ થ્ંઈ હસી. એ મંટે
ઇઝરંયલનં વડં પ્રધંન યિટઝંક રંબિનની એક યહૂતી મંરફસે જ હત્યં કરવંમાં અંવી હસી. એમ
મંસૃભૂમિની શાંસિ મંટે એમણે પ્રથ્ંમ શહંતસ વહેંરી હસી. જો કે વડંપ્રધંન યિટઝંક રંબિન અને
પી.એલ.અેંનં વડં યંદર અરંફસે પેંસંનં દહી દિક્કં કરી તીધં હસં. હમણાં પેલેસ્ટંઇનને સ્વંયત્ત્ંસં
અંપવંમાં અંવી છે. એથ્ીં સેઅેંનુા અલગ રંજ્ય અસ્સિત્વમં અંવશે અને ‘પેલેસ્ટંઇન’ ફરી પંછુા તુનિયંનં
નકશં પર તેખં તેશે.એથ્ીં પેલેસ્ટીનીઅેં અને યહૂતીઅેં વચ્ચેની અવંરનવંર થ્ંસી હિંદં ઘટી જશે. અને
અંવસાં તિવદેંમાં સેઅેં દંરં પંડેંશી રંજ્યેં સરીકે શાંસિથ્ીં રહેસાં થ્ંશે.
અં દાતર્ભે મંરં લેખેં ‘નવનીસ દમર્પણ’ અને ‘ગુજરંસ દમંચંર’ માં છપંયં હસં.
‘નવનીસ દમર્પણ’ દપ્ટે. ૧૯૮૨ અને
‘ગુજરંસ દમંચંર’ ૧-૩-૧૯૯૧
૧૦
યરુશંલેમ
વિશ્વનુા વિવંતંસ્પત નગર અને પવિત્ર્ં સ્થ્ંળ યરુશંલેમ (જરુદલેમ)નેં પ્રશ્ન જગસમાં અંજે દૈંકેંઇનુા ધ્યંન ખેંચી રહ્ય્ંેં છે.
પશ્ચિમ એશિયંનં તેશેંમાં વ્યૂહંત્મક દૃષ્ટિએ મહત્ત્વનુા સ્થ્ંંન ધરંવસં સેમજ ૪૦૦૦ વષ્ર્ંનેં લાંબેં ઇસિહંદ રજૂ કરસં એક પુરંસન શહેરનં
ભૂસકંળ અને વર્સમંનકંળ વિશે અં લેખ રદપ્રત મંહિસી પૂરી પંડે છે.
યરુશંલેમ શહેર વિશ્વફલક પર વિવંતંસ્પત રહ્ય્ુંા છે. યહૂતીઅેં, મુદલમંનેં અને ખ્રિસ્સીઅેં
યરુશંલેમમાં રદ લેસં અંવ્યં છે.
ઇ.દ. પૂર્વે ૪૦૦૦માં યહૂતીઅેંનેં પિસૃ ઇબ્રંહીમ ઉર પ્રતેશ (મેદેંપેંટેમિયં)માંથ્ીં દૈં પ્રથ્ંમ
ત્યાં રહેવં ગયેં હસેં. સે પેંસંનં એકનં એક પુત્ર્ં ઇદંકને અર્પણ કરવં મેંરિયં પહંડ પર લઇ ગયેં હસેં.
એ જ સ્થ્ંળે પંછળથ્ીં યહૂતીઅેંનં રંજા દુલેમંને યરુશંલેમનુા પવિત્ર્ં માતિર બાંધ્યુા હસુા. વળી ઘણં લાંબં
દમય દુધી એ યહૂતીઅેંની રંજધંનીનુા મથ્ંક રહ્ય્ુંા હસુા.
એ જ શહેર ખ્રિસ્સીઅેંનુા પણ સીથ્ર્ંધંમ છે, કેમ કે ઇદુ ખ્રિસ્સની એ મંસૃ ભૂમિ હસી.
ઇ.દ. ૬૩૭ થ્ીં ૧૦૩૨ દુધી ત્યાં અંરબ મુસ્લિમેંની દત્ત્ંં હસી. ત્યંરે યરુશંલેમનં માતિરની
જગંએ ‘ડેંમ અેંફ ધ રેંક’ નંમની મસ્જિત ઊભી કરવંમાં અંવી. વળી ખ્રિસ્સી ધર્મપુસ્સક ‘બંઇબલ’
અને મુદલમંનેંનં ધર્મગ્રાથ્ં ‘કુરંને શરીફ’માંની ઘણી બધી વંસેં યહૂતી ઇસિહંદને મળસી અંવે છે; મંટે
યેરુશંલેમએ ત્ર્ંણે ય ધમર્ેંનુા પવિત્ર્ં ધંમ બની રહ્ય્ુંા છે. એને અાંસરરંષ્ટ્રીય ધંર્મિક શહેર સરીકે જારી રંખવં
પ્રયત્નેં થ્ંયં છે પણ સેનુા કાઇ પરિણંમ અંવ્યુા નથ્ીં, બલ્કે એને મંટે યુદ્ધેં અને ધર્મયુદ્ધેં ખેલંસાં રહ્ય્ંાં છે.
ગયં વષ્ર્ેં જુલંઇ ૧૯૮૦માં ઇદરંયલની નેદેટ (દાદતે) પૂર્વ અને પશ્ચિમ યરુશંલેમને પેંસંની
અવિભંજિસ, અખાડિસ, હામેશાંની રંજધંની સરીકે જાહેર કરસેં ઠરંવ પદંર કયર્ેં હસેં. એ દંથ્ેં જ
અંરબ મુસ્લિમ રંજ્યેંમાં એનં ઘેરં પ્રત્યંઘંસ પડ્યં હસં.
દંઉતી અરબસ્સંનનં પ્રિન્દ ફહંતે ઇદરંયલ દંમે જેહંત (ધર્મયુદ્ધ) જગંવવં અપીલ કરી
હસી. ત્યંરે લિબિયંમાં મળેલં કટ્ટરપાથ્ીં મુસ્લિમ નેસંઅેંએ યરુશંલેમને મુક્સ કરવં અને ઇદરંયલને
તુનિયંનં નકશં પરથ્ીં મિટંવી તેવં ગુફસેગુ કરી હસી. એનં અનુદાધંનમાં ઇદરંયલને યુનેંનં દભ્યપતેથ્ીં
હકંલી કંઢવં કંર્યવંહી ચંલી હસી. જાન્યુઅંરી ૧૯૮૧માં દંઉતી અરબસ્સંનમાં મળેલી મુસ્લિમ
નેસંઅેંની શિખર પરિષ્ંતે યરુશંલેમ દાબાધી પેંસંનેં અવંજ ઊઠંવ્યેં હસેં. સેઅેંનં ઠરંવ મુજબ ૩,૦૦૦
કરેંડ ડૅંલરનુા મેંટુા ફાડ ઊભુ કરવંમાં અંવશે. એ ફાડ યરુશંલેમને મુક્સ કરવં જાગનંરી જેહંત પંછળ
ખર્ચવંમાં અંવશે. જો કે એનં પ્રત્યંઘંસ રૂપે ઇદરંયલમાં કેંઈ પ્રક્રિયં થ્ંઇ નથ્ીં. અંશરે ૩૭૦૦ વષ્ર્ં
પહેલાં ઇદરંયલનેં દુવર્ણયુગ હસેં. ત્યંરે યરુશંલેમની ભંરે જાહેંજલંલી હસી. ત્યાં દુલેમંન નંમે યહૂતી
રંજા રંજ કરસેં હસેં. એનં બુદ્ધિ ચંસુર્ય મંટે એ તુનિયંમાં જાણીસેં હસેં. એનં દમયમાં ઇદરંયલનાં
વહંણેં ભંરસનં તરિયંકાંઠે લંગરંસાં, એવાં ઐસિહંદિક લખંણેં મળી અંવે છે.
એ દુલેમંન રંજાએ યરુશંલેમમાં યહૂતીઅેંનુા મહંભવ્ય માતિર બાધંવ્યુા હસુા. માતિરનં બાંધકંમમાં
અંશરે ૩,૭૫૦ ટન દેંનુા અને ૩૭,૫૦૦ ટન ચાંતી વપરંઇ હસી. માતિરની તીવંલેં અને છસને ચેંખ્ખં
દેંનંથ્ીં મઢી તેવંમાં અંવી હસી. એને બાંધવં ૧,૮૦,૦૦૦ મજુરેં રેંકવંમાં અંવ્યં હસં. છસાં માતિરનુા
બાંધકંમ દાપૂર્ણ થ્ંસાં દંસ વષ્ર્ં લંગ્યાં હસાં. પુરંસત્ત્વવિદ્યંવંળં અં માતિર પંછળ અંશરે ૮,૦૦,૦૦૦
કરેંડ રૂપિયં ખર્ચ થ્ંયંનુા આતંજે છે. એ દમયે દંચે જ એ તુનિયંની અજાયબી હસી. ઇ.દ.પૂર્વે ૫૮૭માં
બંબિલેંનનેં રંજા નબૂખંતનેસ્દંરઅ માતિરને લૂાટી ગયેં અને દંથ્ેં કેટલંક બુદ્ધિજીવી યહૂતીઅેંને બાતી
બનંવી પેંસંનં તેશમાં લઇ ગયેં. ઇ.દ. પૂર્વે ૫૩૬માં બંબિલેંનનમાં પર્શિયંની દત્ત્ંં થ્ંસાં, યહૂતીઅેંને
પેંસંનં વસન પંછં ફરવંની છૂટ મળી ત્યંરે પેલં જૂનં ખાડિયેર માતિરનં સ્થ્ંંને, ઝરુબંબેલ નંમનં યહૂતી
અંગેવંને ૫૧૫માં બીજુા માતિર બાંધ્યુા. ધીમેધીમે યરુશંલેમમાં યહૂતીઅેંની દાખ્યં વધવં લંગી. એ દમયે
માતિરનં નિભંવ અથ્ર્ેં દૈં પ્રથ્ંમ યહૂતી પ્રજા પર કર નંખવંમાં અંવ્યેં. ૨૩૨માં યરુશંલેમ એલેકઝાંડર
ગ્રેટની દત્ત્ંં નીચે અંવ્યુા. અને ત્યંર બંત ઇજિપ્તનં રંજાની ત્યાં દત્ત્ંં થ્ંઇ. ઇ.દ. પૂર્વે ૧૭૫માં આત્યેંખદ
નંમનેં ગ્રીક રંજા ત્યાં દત્ત્ંં સ્થ્ંંને હસેં. સેણે યહૂતી લેંકેં પર ભંરે જુલમ ગુજાયર્ેં. સેંઅેંનુા માતિર ભ્રષ્ટ કર્યું
અને પેંસંનં તેશનં રીસરિવંજો સેઅેંનં પર લંદ્યં. એનં જુલમથ્ીં ત્ર્ંંદેલં યહૂતીઅેંએ બળવેં પેંકંયર્ેં
અને દત્ત્ંં પેંસંનં હંથ્ંમાં લઇ લીધી. છેલ્લે ઇ.દ. પૂર્વે ૬૩માં ત્યાં રેંમે દત્ત્ંં ધંરણ કરી. ઇ.દ. પૂર્વે
૧૯માં રેંમી બંતશંહ હેરેંતે યહૂતીઅેંને ખુશ કરવં ફરી યરુશંલેમમાં ભવ્ય માતિર બાંધ્યુા. એનુા અંબેહૂબ
વર્ણન પહેલી દતીનં ઇસિહંદકંર જોદફદે અં પ્રમંણે કર્યું છેઃ
‘‘યરુશંલેમમાં મેંરિયંનં પહંડ પર ફરી બાધંયેલં હેરેંતનં માતિરની રેંમનં ઇસિહંદમાં તુનિયંનં
દવર્ેંત્ત્ંમ બાંધકંમ સરીકે ગણનં થ્ંઇ છે. વીદમી દતીનં કેંઇ પણ બાંધકંમની સેની દંથ્ેં સુલનં થ્ંઇ શકે
સેમ નથ્ીં. સેનુા બાંધકંમ પૂરુા થ્ંસાં લગભગ ૭૦થ્ીં વધંરે વષ્ર્ં લગ્યાં હસાં. એ વિશંળ પથ્થ્ંરેં પર બાધંયુા
હસુા. એની તીવંલેં એક મંઇલ લાંબી, બદેં ફૂટ ઊાચી અને ઘણી જગંએ અઢંર ફૂટ પહેંળી હસી. એક જ
પથ્થ્ંરમાંથ્ીં ઘડંયેલં; એવં ત્યાં હજારેં થ્ંાંભલં હસં. અને એ બધં દેંનંથ્ીં મઢેલં હસં,’’ (એન્ટિક્વિટિઝ
અૅંફ ધ જ્યુઝ ૧૫, ૧૧, ૦)
પરતેશી દત્ત્ંંમાંથ્ીં મુક્સ થ્ંવં યહૂતીઅેં વંરાવંર બળવેં કરસં હસં. એટલે યરુશંલેમનેં દાપૂર્ણ
કબજો મેળવવં ઇ.દ. ૭૦માં રેંમી દૈન્યે યરુશંલેમને ઘેરેં ઘંલ્યેં. શહેરની સેંસિંગ તિવંલેં ભેતી આતર
જવુા મુશ્કેલ હસુા એટલે લગંસંર પાંચ મહિનં દુધી રેંમીઅેંએ યરુશંલેમનેં ઘેરેં મજબૂસ પકડી રંખ્યેં.
અને પાંચ મહિનં બંત લશ્કરે શહેરમાં પ્રવેશ કયર્ેં. ત્યંરે સેં કેટલંય યહૂતીઅેં ભૂખ અને રેંગથ્ીં મરી
ગયં હસં. બંકી બચેલંઅેં ઉપર રેંમી દૈનિકેંએ સલવંર ચલંવી. યરુશંલેમનં માતિરમાં અને શેરીઅેંમાં
મુડતંનં ઢગ ખડકંઇ ગયં. માતિરમાં જીવ બચંવવં ભરંઇ ગયેલંઅેંની કસલ થ્ંસાં ત્યાં લેંહીની નતીઅેં
વહેવં લંગી. તરરેંજ ૪૦૦૦ જેટલાં શબેંનેં શહેરમાંથ્ીં નિકંલ કરવંમાં અંવસેં. ત્યંરે યરુશંલેમ અને
એની અંદપંદનં પ્રતેશમાં બચી ગયેલં યહૂતીઅેં જીવ બચંવવં પરતેશેંમાં નંદી છૂટ્યં. વષ્ંર્ેંથ્ીં મંતરે
વસનમાં રહેસં યહૂતીઅેં તેશ છેંડી પૃથ્વીનં તેશેંમં ાજ્યાં શક્ય બન્યુા ત્યાં બધે જ વેરવિખેર થ્ંઇ ગયં. એમ
યરુશંલેમ શહેર અને ત્યાંનં માતિરની રેંમીઅેંએ ભંરે પંયમંલી કરી મૂકી.
‘‘જ્યાં શહેર, બંગબગીચં અને રમણીય સ્થ્ંળેં હસાં ત્યાં ઠૂાઠાં અને બધુા વેરંન બની ગયુા. તેશી
કે પરતેશી મંણદ, જેણે અગંઉ યરુશંલેમ અને યહૂતીઅેંનુા રંજ્ય જોયુા હેંય, સે એની તુર્તશં જોઇ મંની ન
શકે; એવી એની હંલસ કરી તેવંમાં અંવી.’’ એમ જોદફદ લખે છે.
લાંબં ગંળં બંત ૩૨૪માં કેંન્સ્ટાટંઇન ત્યાંનેં રંજા થ્ંયેં. એનં દમયમાં ઠેરઠેર એણે ખ્રિસ્સી
ચર્ચ બાંધ્યાં. તુનિયંભરનં ખ્રિસ્સીઅેં મંટે યરુશંલેમ ખુલ્લુા મુકંસાં ખ્રિસ્સીઅેંને યરુશંલેમની યંત્ર્ંં કરવંની
સક પ્રંપ્ત થ્ંઇ. ઇ.દ. ૬૭૩માં યરુશંલેમ અંરબેંનં હંથ્ંમાં ગયુા. એમની દત્ત્ંં તરમિયંન ૬૯૧માં યહૂતી
માતિરને સ્થ્ંંને ‘ડેંમ અૅંફ ધ રેંક’ નંમની મસ્જિત બાધંવી. મસ્જિત જે મુખ્ય પથ્થ્ંર ઉપર બાધંવી છે, ત્યાં
મહામત પયગાબરે રંસની મુદંફરી તરમિયંન પેંસંનં પગ મૂક્યં હસં. એવુા મુસ્લિમેં મંને છે.
યરુશંલેમ મંટે યહૂતી અને મુદલમંનેંનની ખેંચંખેંચ વચ્ચે ઇ.દ. ૧૦૯૯માં ખ્રિસ્સી ધર્મયુદ્ધ
વીરેંએ સેનેં કબજો લીધેં. એથ્ીં યરુશંલેમ અને એની અંદપંદનં પ્રતેશમાં ખ્રિસ્સી રીસરિવંજો અને
દાસ્કૃસિનુા માડંણ થ્ંયુા. ઇદુ ખ્રિસ્સનાં યંતગંર સ્થ્ંળેંએ ખ્રિસ્સી ચર્ચ ઊભાં કરવંમાં અંવ્યાં. ત્યંરે યહૂતી
અને મુદલમંનેંને શહેરથ્ીં તૂર રંખવંમાં અંવ્યાં હસં, છસાં સેઅેંને વેપંરધાધં અથ્ર્ેં શહેરમાં પગ પેદંરેં
કયર્ેં હસેં.
૧૧૮૭માં ફરી મુસ્લિમેંએ યરુશંલેમ જીસી લીધુા અને ૧૨૨૯ દુધી ત્યાં પેંસંની દત્ત્ંં ટકંવી
રંખી. ૧૨૨૯થ્ીં ૧૨૪૪ દુધી ખ્રિસ્સી અને મુદલમંનેંએ શહેરને બે ભંગમાં વહેંચી નંખ્યુા. ૧૨૫૦માં
મંમલુકેંએ યરુશંલેમ જીસીલીધુા. સેઅેંએ યહૂતીઅેં પર ત્ર્ંંદ ગુજારવં માંડ્યેં. એ અરદંમાં ત્યાં અૈંદ્યેંગિક
વદંહસેંની સ્થ્ંંપનં થ્ંઇ અને સેમાં ત્યાં દંબુ સથ્ંં અેંલીવઅેંઇલનુા ઉત્પંતન શરૂ થ્ંયુા. ૧૫૧૭માં ફરી
દત્ત્ંં પલટંઇ અને સુકર્ેંએ ત્યાં દત્ત્ંં ધંરણ કરી. સેઅેંએ લગભગ ૪૦૦ વષ્ર્ં દુધી ત્યાં રંજ કર્યું.
સેમની દત્ત્ંં તરમિયંન શહેરમાં નવાં બાંધકંમેં થ્ંયાં. સેઅેંનં દમયમાં દુલસંન દુલેમંને બાંધેલી
તીવંલ અંજે પણ મેંજુત છે. ઘણી લાંબી રંજદત્ત્ંં ભેંગવ્યં છસાં સુકર્ેં ત્યાંનં જાહેર જીવનમાં કેંઇ ખંદ
પરિવર્સન લંવી શક્યં નહી.
ધીમે ધીમે યરુશંલેમ પર વિતેશીઅેંની અાંખ માડંઇ. ઇ.દ. ૧૮૩૮માં બ્રિટને દૈં પ્રથ્ંમ ત્યાં
પેંસંનેં તૂસંવંદ ખેંલ્યેં. ૧૮૬૮માં દુએઝ નહેરનેં ઉત્ઘંટન વિધિ કરનંર અૅંસ્ટ્રિયંનં રંજા જોદેફે
યરુશંલેમની મુલંકંસ લીધી હસી. ૧૯૧૭માં આગ્રેજોએ શહેરને સુકર્ેંનં હંથ્ંમાંથ્ીં મુક્સ કર્યું અને
‘બંલ્ફઢાઢેરં’ની જાહેરંસ કરી. એ કરંરને અંધંરે યહૂતીઅેંને પેંસંનુા મંતરે વસન ‘ઇદરંયલ’ પંછુા
મળ્યુા. ત્યંરે તુનિયંભરનં તેશેંમાં વેરવિખેર થ્ંઇ પડેલં યહૂતીઅેં પેંસંનં તેશમાં ઊસરી અંવ્યં. અંખરે
સં. ૧૪-૫-૧૯૪૮નં રેંજ ઇદરંયલનં સ્વસાત્ર્ં રંજ્યની યુનેંએ જાહેરંસ કરી અને ત્યાંથ્ીં બ્રિટનની
દત્ત્ંંનેં આસ અંવ્યેં.
એ દંથ્ેં જ પવિત્ર્ં નગર યરુશંલેમ બે ભંગમાં વહેાચંઇ ગયુા. શહેરનેં પશ્ચિમ ભંગ યહૂતીઅેંનં
હંથ્ંમાં અંવ્યેં, જયંરે ડેંમ અૅંફ ધ રેંકની મસ્જિતવંળેં પૂર્વ ભંગ જોર્ડનનં રંજા હુદેનનં હંથ્ંમાં ગયેં.
એ જ પૂર્વ ભંગમાં યહૂતીઅેંનં પવિત્ર્ં માતિરની એક રહીદહી તીવંલ અંવેલી છે, જેને સેઅેં રૂતનની
તિવંલ સરીકે અેંળખે છે. ૧૯૬૭માં ઇઝરંયલ અને અંરબ રંજ્યેં વચ્ચે છ તિવદનુા ટૂાકુા પણ જબરતસ્સ
યુદ્ધ ખેલંયુા. સેમાં ઇદરંયલે યરુશંલેમનેં પૂર્વભંગ જોર્ડન પંદેથ્ીં જીસી લઇ પેંસંનં પશ્ચિમ યરુશંલેમ
દંથ્ેં મેળવી તીધેં. અંજે પશ્ચિમ યરુશંલેમમાં બે લંખ યહૂતીઅેં વદે છે, જ્યંરે અંરબેંની દાખ્યં મંત્ર્ં
૪૦૦ જેટલી છે. સેમજ પૂર્વ ભંગ જ્યાં ડેંમઅેંફ ધ રેંક અંવેલુા છે ત્યાં મુસ્લિમેંની દાખ્યં તેંઢ લંખની છે,
જ્યંરે યહૂતીઅેં ૮૦,૦૦૦ જેટલં છે. એથ્ીં ઇદરંયલી દરકંર ત્યાં નવાં દાસ્થ્ંંનેં બાંધી પેંસંનં લેંકેંને
વદંવવં લંગી છે.
એટલે અંવસાં થ્ંેંડાં વષ્ંર્ેંમાં પૂર્વ યરુશંલેમમાં પણ યહૂતીઅેંની વદસિ વધી જવં દાભવ છે.
જોકે હવે પૂર્વ પશ્ચિમનેં કેંઇ દવંલ રહેસેં નથ્ીં. કેમ કે અંજે સેંે દાપૂર્ણ યરુશંલેમ ઇદરંયલનં વહીવટ
નીચે છે અને સેને ઇદરંયલની અખાડિસ અને કંયમી રંજધંની જાહેર કરી તેવંઇ છે.
સેથ્ીં મધ્ય પૂર્વની શાંસિ વધુ જોખમંઇ છે. એને લીધે અંરબ મુસ્લિમ રંજ્યેં છાછેડંયાં છે.
સેઅેંને યરુશંલેમ મંટે જેહંત જગંવવંની અને ઇદરંયલનં શુભચિંસક તેશેં દંથ્ેં પણ પ્રસિબાધક વલણ
અપનંવવંની ઘેંષ્ંણં કરી તીધી છે. એથ્ીં ઇદરંયલમાં અંવેલં વિતેશી તૂસંવંદેં યરુશંલેમ ખદેડવં
બહુ અેંછં તેશેં દામસ થ્ંયં છે. બીજી બંજુ દિરીયંનુા લશ્કર લેબેનેંનમાં પડંવ નંખી બેઠુ છે. વળી
લેબેનેંન દરહત પરનં અંરબ પેલેસ્ટંઇ ગેરિલંઅેં વંરાવંર કનડગસ કરસં રહે છે. પી.એલ.અેં. અને
લિબિયં જેવં કટ્ટરપાથ્ીં અંરબેં લડંઇ મંટે ઉશ્કેરણી કરી રહ્ય્ંં છે.
વચ્ચે ઇરંક અને ઇરંનનુા યુદ્ધ જાગસાં મંમલેં ફેરવંઇ ગયેં હસેં. અંજે પણ એ લડંઇ ચંલુ છે.
બીજી બંજુ અફઘંનિસ્સંનમાં રશિયંએ પેંસંની પકડ જમંવી છે. એને નિર્મૂળ કરવં કેટલંક મુસ્લિમ
તેશેં રદ લઇ રહ્ય્ંં છે. એમાંથ્ીં મુક્સ થ્ંઇ, સેઅેં જે તિવદે યરુશંલેમને પેંસંનુ લક્ષ્ય બનંવશે, ત્યંરે દંચી
જેહંતનાં માડંણ થ્ંશે. અને એ તિવદ વિશ્વશાંસિ મંટે જોખમરૂપ થ્ંઈ પડે સેં નવંઇ નહિ!
યરુશંલેમ વિશ્વનુા વિવંતંસ્પત શહેર રહ્ય્ુંા છે. પેલેલેસ્ટીનીઅેં એને પેંસંનં તેશની રંજધંની બનંવવં મંગણી કરી રહ્ય્ંં છે પણ
ઇઝરંયલ કેંઇ પણ કિંમસે એને પેંસંનં હંથ્ંમાં રંખવં માંગે છે.
‘નવનીસ દમર્પણ’ : એપ્રિલ ૧૯૮૧
૧૧
લંલ ક્રાંસિ
લંલરાગ બલિતંન તશર્ંવે છે. અને દંથ્ેં ભય ઉપજાવે છે, એટલે એ ઘણંનેં અણમંનીસેં
રાગ છે. ત્યંરે લંલ રાગનં ચંહકેં પણ તુનિયંમાં અેંછં નથ્ીં! વિશ્વવ્યંપી દંમ્યવંતને એને પેંસંનેં
કરી લીધેં છે. દંમ્યવંતી ધ્વજ લંલ રાગે રાગંયેલેં છે. એનં ટેકેતંરેં લંલદૈનિકેં અને લંલદેનં
પેંસંનં મંટે ગર્વ અનુભવે છે. ઘણં તેશેં અને બુદ્ધિજીવીઅેં એની સરફતંરી કરે છે. ત્યંરે કેટલંક
લેંકેં જેમ લંલ રાગથ્ીં સેમ દંમ્યવંતથ્ીં ભય પંમે છે. ખંદ કરીને ધંર્મિક લેંકેં દંમ્યવંતને બહુ
અનુમેંતન અંપસં નથ્ીં. સેમ છસાં ખ્રિસ્સી, મુદલમંન અને બૈંદ્ધ ધર્મની બહુમસીવંળં ઘણં તેશેંે
દંમ્યવંતની અદર નીચે તબંઈ ગયં છે.
૮૫ ટકં ખ્રિસ્સી વદસિ ધરંવસં ફ્રંન્દમાં દંમ્યવંત દબળ થ્ંસેં જાય છે. ઈટંલીનં ૯૪
ટકં ખ્રિસ્સીઅેં દંમ્યવંતની શેહમાં સણંસં જાય છે. બૈંદ્ધ ધર્મવંળં જાપંનમાં લંલદેનંએ સરખંટ
મચંવ્યેં છે. ૯૯ ટકં ખ્રિસ્સી વદસિ ધરંવસુા સ્પેન દંમ્યવંત સરફ કૂણી લંગણી ધરંવસુા થ્ંયુા છે.
ખ્રિસ્સી બહુમસીવંળુ પેંર્ટુગલ દંમ્યવંતની પકડમાં અંવી ગયુા છે. બમર્ંનં બૈંદ્ધધર્મીઅેંએ દંમ્યવંતને
અંવકંયર્ેં છે. બૈંદ્ધ બહુમસીવંળં થ્ંંઈલેંડનં દંમ્યવંતીઅેંને વિયેટનંમ કુમક પહેંાચંડે છે. બૈંદ્ધ ગુરુ
તલંઈ લંમંનુા સિબેટ દંમ્યવંતી ચીને પચંવી પંડ્યુા છે. બૈંદ્ધ અને ખ્રિસ્સી વદસિવંળં વિયેટનંમમાં
ક્યંરનીય દંમ્યવંતી દત્ત્ંં ઠેંકંઈ ગઈ છે. ઈથ્િંયેંપિયંમાં વષ્ંર્ેં-પુરંણી ખ્રિસ્સી
દમંજ-દાસ્કૃસિને ફગંવી, રશિયં-સરફી દંમ્યવંત વિજય નીવડ્યેં છે. અને છેલ્લે છેલ્લે પ્રમુખ
તંઉતનં મુસ્લિમ અફઘંનિસ્સંનમાં ખૂનંમરકી વડે દંમ્યવંતે દત્ત્ંં જમંવી છે. અં બધં પંછળ શુા
રહસ્ય છે? જ્યાં દંમ્યવંત દત્ત્ંં પર છે; ત્યાં ધર્મી લેંકેં, શૂા પૂરસુા સ્વંસાત્ર્ય ભેંગવે છે? એ દાબાધી
કેટલંક તેશેંની પરિસ્થ્િંસિ જોઈએ :
ઈટંલીમાં ૧૯૭૬ની ચૂાટણીઅેં પછી દંમ્યવંતી પક્ષ્ં, ત્યાંની ‘ક્રિશ્ચિયન ડેમેં-ક્રેટિક પંર્ટી’ ની
લગભગ દમંન ઊસયર્ેં. સેમણે પેંસંનં પક્ષ્ંને અમુક દત્ત્ંં અંપવં મંગણી કરી, અને એ
મંગણીઅેંનં અનુદાધંનમાં તંરુણ હિંદંનેં મંર્ગ લીધેં. એ દંમે દરકંરે કડક વલણ અપનંવ્યુા.
હિંદંખેંરેંની ધરપકડ થ્ંઈ.એવં ૧૩ હિંદંખેંરેંને છેંડંવવં,દંમ્યવંતીઅેંએ ૧૬ મંર્ચ ૧૯૭૮ નં
રેંજ મંજી વડં પ્રધંન અંલ્ડેં મેંરેંનુા અપહરણ કરી, સેમનં પાંચ આગરક્ષ્ંકેંને ઠંર મંયર્ં. શ્રી
મેંરેંનં જીવનં બતલંમાં સેમણે પેંસંનં દંગરીસેંની મુક્સિ મંટે દરકંર પર તબંણ કર્યું. દરકંર
સટસ્થ્ં રહી અને શ્રી મેંરેંને તેશ મંટે શહીતી વહેંરવી પડી. મે ૧૯૭૮ની શરૂઅંસમાં સેમનેં મૃસતેહ
એક મેંટરકંરમાંથ્ીં મળી અંવ્યેં. અંવી રક્સભીની લેંહિયંળ ક્રંસિ દંમે ઈટંલી જાગ ખેલી રહ્ય્ુંા છે.
ઈટંલી માં ખ્રિસ્સી બહુમસીવંળં ‘ક્રિશ્ચિયન ડેમેંક્રેટિક પક્ષ્ં’ની દરકંર દત્ત્ંં પર છે. એની
વિતેશનીસિ અમેરિકં સરફ કૂણી લંગણી ધરંવે છે. એથ્ીં વિરેંધી મસ ધરંવસેં દંમ્યવંતી પક્ષ્ં ત્યાં
મજબૂસ થ્ંસેં જાય છે; અને સેની વિતેશનીસિ રશિયં સરફી છે!
એવુા જ ચિત્ર્ં ફ્રાંદનુા છે. ૧૯૭૮ની ચૂાટણીઅેંમાં ત્યાં ખ્રિસ્સી બહુમસીવંળેં પ્રમુખ
ગિસ્કંરતેસ્સેાનેં પક્ષ્ં દંમ્યવંતી પક્ષ્ં દંમે વિજયી નિવડ્યેં છે. અગંઉનં વષ્ંર્ેંમાં દરકંર રચવં શ્રી
તેસ્સોને દંમ્યવંતીઅેંનેં દંથ્ં લેવેં પડ્યેં હસેં. દંમ્યવંતીઅેં પ્રત્યે શ્રી તેસ્સેંનં ઉતંર વલણને લીધે ત્યાં
હિાદં જાગી નથ્ીં પણ ત્યાંનેં દંમ્યવંતી પક્ષ્ં પગભર બનસેં જાય છે. અને જો ફ્રંન્દ દંમ્યવંતનં
ખપ્પરમાં હેંમંઈ ગયુા સેં, પાંચ મહંદત્ત્ંંઅેં (અમેરિકં, રશિયં, બ્રિટન ફ્રંન્દ અમે ચીન)માં
અંપેંઅંપ દંમ્યવંતી બહુમસી અંવી જાય. સેમ જ યુનેં જેવી વિશ્વ-દાસ્થ્ંંમાં દંમ્યવંતી દવર્ેંપરીસં
સ્પષ્ટ થ્ંઈ જાય. પછી દંમ્યવંતનં નેજા હેઠળ તુનિયંમાં શુા શુા થ્ંઈ શકે, એની કલ્પનં જ કરવી રહી!
કેટલં સ્વસાત્ર્ં તેશેંે પેંસંનુા અસ્સિત્વ ટકંવી રંખી શકે?
એ જ રીસે છેલ્લાં તદ વષ્ર્ંથ્ીં અાંસરિક ક્રાંસિનેં ભેંગ બનેલુા ઈથ્િંયેંપિયં, હવે
દંમ્યવંતીઅેંનુા દંગરીસ બની બેઠુા છે. દંમ્યવંતી ક્રાંસિકંરીઅેંએ ત્યાંનં રંજા હેલ દેલંદીની નિર્તય
હત્યં કરી, પ્રજામાં ભય ફેલંવ્યેં હસેં. ચંલુ વષ્ર્ેં ઈથ્િંયેંપિયંને પડેંશી રંજ્ય દેંમંલિયં દંથ્ેં યુદ્ધે
ચઢવુા પડ્યુા; ત્યાં દુધી તેશની કૂણી લંગણી અમેરિકં સરફી હસી. યુદ્ધ જાહેર થ્ંસાં, ત્યાં એકંએક
દત્ત્ંં પલટેં અંવ્યેં. દંમ્યવંતીઅેં તેશનેં કબજો કરી બેઠં. રશિયંએ ત્યાં યુદ્ધનેં તેંરીદાચંર કરવં
માંડ્યેં અને ત્યાંથ્ીં અમેરિકી વિતેશ-નીસિને જાકંરેં મળ્યેં. ઈથ્િંયેંપિયંમાં દંમ્યવંત અંવવં મંટે
ત્યાંની પ્રંચીન ધર્મચુસ્સ નીસિને જવંબતંર ગણવંમાં અંવે છે; અને હવે રહીરહીને ત્યાંનં ધર્મવીરેં
દંમ્યવંત દંમે જાગૃસ થ્ંયં છે પણ હવે બહુ મેંડુા સઈ ગયુા છે. કેંઈ પણ તેશમાં એક વંર દંમ્યવંત
ઘર કરી બેદે પછી એને કંઢવેં મુશ્કેલ છે.
ચંલુ વષ્ર્ેં અફઘંનિસ્સંનમાં પણ રંજકીય ક્રાંસિ થ્ંઈ. ત્યાંનં પ્રમુખ તંઉત દંથ્ેં સેમનાં ૩૦
કુટુાબીજનેંને ગેંળીએ ઉડંવી તેવંયાં. ક્રાંસિ તરમ્યંન તેશમાં ભંરે હિાદં થ્ંઈ હેંવંનુા બહંર અંવ્યુા છે.
એ હિંદક ક્રાંસિ પંછળ રશિયંનેં હંથ્ં હેંવંનુા મનંય છે. કહે છે કે અફઘંનિસ્સંનમાં રંજકીય
દંફદૂફી થ્ંસી જાય હસી ત્યંરે ગળે લંલ રૂમંલ બાંધેલં લંલ બિલ્લંધંરી જુવંનેં શેરીઅેંમાં તેખંસં
હસં.
અંમ એક પછી એક તેશેં દંમ્યવંત અથ્ંવં લશ્કરવંતમાં દંમેલ થ્ંસં જાય છે. દંમ્યવંતી
તેશેંમાં દંરં પ્રમંણમાં ધમર્ંળુ લેંકેં રહે છે, છસાં સેમને ધંર્મિક સ્વંસાત્ર્ય નંમનુા છે. કેટલંક દંમ્યવંતી
તેશેંમાં જુતંજુતં ધર્મનં લેંકેંની ટકંવંરી દંમેનં પંનં પર અંપી છે.
અં કેંઠં પરથ્ીં જણંશે કે અનેક તેશેંમાં દંમ્યવંતી દત્ત્ંં હેંવં છસાં, ધર્મમાં મંનનંર લેંકેં
ત્યાં દંરં પ્રમંણમાં છે. દંમ્યવંતીઅેંને એ ઝેર જેવુા લંગે છે. એટલે જ ધર્મ અને વ્યક્સિત્વને તબંવી
તેવં, સેઅેં પૂરં પ્રયત્નેં કરે છે. તુનિયંમાં મંનવ-હક, ન્યંય અને સ્વસાત્ર્યસં મેળવવં જેટલાં
દત્યંગ્રહ, અાંતેંલન અને તેખંવેં થ્ંંય છે, એથ્ીં વિશેષ્ં તરમ્યંનગીરી એને તબંવી તેવં થ્ંંય છે. અને
સેમાં ભય, જુલમ અને હિંદંનેં અંશરેં લેવંય છે. ‘બાતૂકનં નંળચંમાંથ્ીં દત્ત્ંં જન્મે છે.’ એમ મંઅેં-
ત્દે-સાગે કહ્ય્ુંા હસુા. અંથ્ીં દંમ્યવંતીઅેં પેંસંની દત્ત્ંં મેળવવં અને જાળવવં, ભંરે હિંદંખેંર રહ્ય્ંં
છે. દંમ્યવંતી તેશેંમાંથ્ીં ત્ર્ંંદીને ભંગી અંવેલં લેંકેંએ એનેં એકરંર કયર્ેં છે.
મંનવ-હકેં મંટે કલમ ચલંવનંર નેંબલ પંરિસેંષ્િંક-વિજેસં દેંલ્ઝેનિત્દિનને રશિયંમાંથ્ીં
તેશનિકંલ કરવંમાં અંવ્યં હસં. સંજેસરમાં યુરી અેંલર્ેંવ અને શંરંન્સ્કીને સે મંટે લાંબી ને કઠેંર
દજા થ્ંઈ છે. જીવશંસ્ત્રનં રૂદી વિદ્યંથ્ર્ીં શ્રી બુકેંવ્સ્કીને જેલમાં અને પંગલખંનંમાં દબડંવવંમાં
અંવ્યં હસં. ‘રશિયંમાં યહૂતીઅેંનુા જીવન અને દાસ્કૃસિ’ વિશે લખનંર શ્રી પેંરંદેંવને બે વંર
જેલમાં પૂરી, સેમનં પર ત્ર્ંંદ ગુજારવંમાં અંવ્યેં હસેં. રુમંનિયંની વેઠછંવણીમાં પીડંસં રેવ. રિચંર્ડ
વર્મબ્રંન્ડને છેંડંવવં, પશ્ચિમી તેશેંએ રુમંની દરકંરને ૨૫૦૦ પંઉન્ડ અંપ્યં હસં.
વર્મબ્રંન્ડે ‘વેતનં પર વિજય’ નંમનુા પુસ્સક લખ્યુા છે. સેમાં સેમણે રુમંનિયંમાં ખ્રિસ્સીઅેં
પર ગુજારંસં ત્ર્ંંદનુા વર્ણન કર્યું છે. ધર્મ સરફ લંગણી ધરંવસં લેંકેંને ધગધગસં લેંખાડી દળિયંથ્ીં
ડંમ તેવંય છે. અને છરી વડે લદરકં કરવંમાં અંવે છે. આધંરં કેતખંનંમાં કેતીઅેં પર ભૂખ્યં
ઉંતરેં છેંડવંમાં અંવે છે. કેતીઅેં મંટે સીણં કાંટંવંળી હંથ્ંકડીઅેંનેં ઉપયેંગ થ્ંંય છે. લેંકેંને ઊંધે
મંથ્ેં લટકંવી હિંચકં ખવડંવવમાં અંવે છે. ખ્રિસ્સીઅેંને બરફ-પેટીમાં પૂરી ઠંરવંમાં અંવે છે. જ્યંરે
ઠરી જાય, ત્યંરે બહંર કંઢી ગરમી અંપી ફરી પંછં બરફ-પેટીમાં ધકેલી તેવંય છે. આતર અણીતંર
ખીલંઅેંવંળં મંણદનં કતનં ખેંખંમાં કેતીઅેંને પૂરી કલંકેં દુધી ઊભં રખંય છે. સેમાં જરં પણ
હલનચલન કે સ્નંયુ-દાકેંચન થ્ંસાં શરીરમાં ખીલીઅેં ખૂાપી જાય છે. મંઈક્રેંફેંન દ્વંરં કલંકેં દુધી
સેઅેંની મંન્યસં અને લંગણી વિરુદ્ધનં શબ્તેં બેંલી, મગજ-પ્રક્ષ્ંંલન(બ્રેઈન વંશિંગ)ની ક્રિયં
અજમંવંય છે. સ્ત્ર્ીંઅેં દંથ્ેં નિર્લજ્જ ચેષ્ટં કરવંમાં અંવે છે. ખ્રિસ્સીઅેંનં પવિત્ર્ં દાસ્કંર (હેંલી-
દેક્રંમેાટ)માં દ્રંક્ષ્ંરદ અને રેંટલીની જગ્યંએ બળજબરીથ્ીં મંનવી-મળમૂત્ર્ં અપંય છે.
અંવી ભયાકર વેઠછંવણી ચલંવનંર રુમંનિયંનં દરમુખત્યંર નિકેંલંઈ તેશનં જુતંજુતં
સેર હેંદૃં ભેંગવે છે. એમાંનેં એક હેંદૃેં સેમને ‘લેંકસાત્ર્ંનં પ્રમુખ’ સરીકે નવંજે છે!
એથ્ીં વિશેષ્ં કડક કંયતં દંમ્યવંતી કાબેંડિયંનં છે. ત્યાં પુરુષ્ંેં, સ્ત્ર્ીંઅેં અને બંળકેંને
તિવદભર કંમ કરવુા પડે છે, નંનાં બંળકેંને મંસંપિસંથ્ીં તૂર લઈ જઈ કંમે જોસરવંમાં અંવે છે,
અને કિશેંરેંને યાત્ર્ંકંમ અને લશ્કરી કંમ મંટે ફરજ પડંય છે. દગભર્ં સ્ત્ર્ીંઅેંને દંસમં મહિનં
દુધી કંમ કરવુા પડે છે. ત્યાં કંમનં કલંકેં નક્કી નથ્ીં. આધંરુા થ્ંંય ત્યાં દુધી, તરેક કંમ કરવંનુા હેંય
છે. લેંકેંને કંમનં બતલંમાં એક વંટકેં ભંસ અને ક્યંરેક દૂકી મંછલી મળે છે. અઠવંડિક રજાનેં
કેંઈ તિવદ નથ્ીં. ત્યાં કંલેરંનં તરતીઅેંને પેપ્દી કેંલં અને ટંઈફંઈડમાં ‘નંળિયેરનુા તૂધ’ અપંય
છે. દરકંરે અાંસરરંષ્ટ્રીય માંતગી-નિવંરણનેં કંર્યક્રમ સ્વીકંયર્ેં નથ્ીં. એથ્ીં અંજ દુધીમાં ત્યાં દખસ
મહેનસ મજૂરી અને માંતગીને કંરણે ૨૦ લંખ લેંકેં મંયર્ં ગયાં છે.
ત્યાંનં કંયતંની રૂએ નંચવુા, ગંવુા, વાંચવુા, કુાવંરી છેંકરીને પ્રેમ કરવેં, રંજકીય અથ્ંવં
દાંસ્કૃસિક પ્રવૃત્ત્િંમાં ભંગ લેવેં વગેરે દરકંરી ગુનેં બને છે. જે વ્યક્સિ અં કંયતંનુા ઉલ્લાઘન કરે,
એને શિક્ષ્ંં થ્ંંય છે. એવી શિક્ષ્ંંમાં દંધંરણ રીસે વ્યક્સિને લંકડીઅેંનં ફટકં મંરી, મંરી નાખંય છે.
ત્યાં ભૂખમરેં હેંવંથ્ીં ક્યંરેક લેંકેં મંણદનાં શબને પણ છેંડસં નથ્ીં. એવં દમયે જો કેંઈ વ્યક્સિ
મંનવ-ભક્ષ્ં કરસાં ઝડપંઈ જાય, સેં સેને ભયાકર શિક્ષ્ંં થ્ંંય છે. એવી વ્યક્સિનુા મરસાં દુધી સીક્ષ્ણ
હથ્િંયંરેં વડે મંથ્ુંા છૂાતવંમાં અંવે છે. અથ્ંવં સેને ખભં દુધી જમીનમાં તંટી, ફક્સ મંથ્ુંા બહંર
રંખી, મંથ્ુંા છૂાતી નાખંય છે.
અંટલં બધં જોરજુલમ અને અન્યંય છસાં લેંકેં દંમ્યવંત અપનંવ્યે જાય છે, એ મેંટં
અંશ્ચર્યની વંસ છે! દંમ્યવંતમાં સ્વસાત્ર્ંસં અને મંનવ-હકને સ્થ્ંંન છે જ નહિ, એમ જાણવં છસાં
એનેં સ્વીકંર કરવેં, એ જાણીજોઈને અંગમાં કૂતી પડવં દમંન છે.
પશ્ચિમ એશિયંમાં ઈરંક અને દીરિયં દંમ્યવંતની અદર નીચે અંવ્યાં છે. પશ્ચિમ
જર્મનીની દરકંર દંમે દંમ્યવંત મેતંનમાં છે. ભંરસ અને શ્રીલાકંમાં દંમ્યવંતી ઝેંક આગે
અમેરિકં, બ્રિટન અને બીજાા મિત્ર્ંરંજ્યેં ચિંસંમાં છે.
અત્યંરે, જનસં દરકંરનં વિજય પછી ભંરસમાં દંમ્યવંતી પકડ ઢીલી થ્ંઈ ગઈ છે.
ભંરસમાં દંમ્યવંતની અદર અેંછી થ્ંસી જાય છે. એ વિશે ‘દાતેશ’ તૈનિકમાં શ્રી તેદંઈ અને શ્રી
શેઠે ચૂાટણી-અાંકડં અંપ્યં હસં.
ભંરસીય રંષ્ટ્રીય કેંાગ્રેદનાં, ૧૫ દંમ્ય-મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ંનાં અને બંકીનાં ૨૫માં ભંરસીય રંષ્ટ્રીય
કેંાગ્રેદ (ફેડરેશન), ભંરસીય જનદાઘ, દમંજવંતી પક્ષ્ં, દમંજવંતી દાઘ અને નંનં પક્ષ્ંેંનેં દમંવેશ
થ્ંંય છે. રેંજ બહંર પડસાં ૯ તૈનિકેંમાં, ભંરસીય દંમ્યવંતી પક્ષ્ંનાં ૪, ભંરસીય રંષ્ટ્રીય કેંાગ્રેદનાં
૩ અને દંમ્યવંતી-મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ંનાં ૨ છે.
અં બધાં પ્રકંશનેંમાં દવિશેષ્ં ફેલંવેં ધરંવવંનેં દંમ્યવંતી મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ં તંવેં કરે છે.
સેમાં અનુક્રમે દંમ્યવંતી મંર્ક્દવંતી પક્ષ્ં ૭૬,૮૬૩, ભંરસીય દંમ્યવંતી પક્ષ્ં ૭૫,૦૯૫ અને
ભંરસીય રંષ્ટ્રીય કેંાગ્રેદ ૪૦,૭૭૫ નકલેંનેં ફેલંવેં ધરંવે છે. વિતેશી કચેરીઅેં મંરફસે પ્રગટ થ્ંસાં
૧૧૧ પ્રકંશનેંમાં દેંવિયેસ રશિયં ૫૦ પ્રકંશનેં ધરંવે છે, જે દૈંથ્ીં વધુ છે.
વિશ્વભરમાં લંલ ક્રાંસિ મંથ્ુંા ઊાચકી રહી છે. અાંગળી અંપેં કે પહેંચેંા પકડ્યેં! ભંરસમાં
કેંાગ્રેદ અને હવે જનસંનં વહીવટથ્ીં સાગ અંવેલં લેંકેં દંમ્યવંત સરફ ન ઘદડંય, એ જોવંની
દત્ત્ંંધરીઅેંની ફરજ છે. લંલ ક્રાંસિ મજૂર વર્ગથ્ીં શરૂ થ્ંંય છે. એમની જરૂરિયંસેં દાસેંષ્ંવી અને
એમને તેશ અને સ્વસાત્ર્ંસંનુા રક્ષ્ંણ કરવં દમજ અંપવી, એ અંપણી ફરજ બને છે. અંપણે સ્વસાત્ર્ં
હેંઈશુા, સેં જ વ્યક્સિ અને તેશનેં વિકંદ દંધી શકીશુા.
રૂદી લેખક શ્રી દેંલ્ઝેનિત્દિન કહે છે : ‘ત્ર્ીંજુા વિશ્વયુદ્ધ પૂરુા થ્ંવં અંવ્યુા છે અને મેંટં
ભંગનં તેશેં દંમ્યવંત અને લશ્કરવંતનં દંણદંમાં ચુપચંપ અંવી ગયં છે.’
દંમ્યવંતી લેંખાડી દત્ત્ંં દંમેનેં મંરેં અં લેખ ‘નવનીસ દર્મપણ’ દપ્ટેમ્બર ૧૯૭૮માં છપંયેં હસેં. જો કે અંજે
રશિયં, જર્મની, રૂમંનીયં દહીસનં દંમ્યવંતી તેશેં સ્વસાત્ર્ં થ્ંઈ ગયં છે.
૧૨
પડઘં ઊઠે છે જનમસનં
અં તિવદેંમાં તુનિયંભરનં શંદન-કસર્ંઅેં દંમે પ્રજામસનેં જબરતસ્સ પડઘેં પડી રહ્ય્ંેં છે.
ઘણી જગંએ પ્રજા શાંસ તેખંવં છસાં ભીસરમાં જાણે જ્વંળંમુખી ધગધગી રહ્ય્ંેં છે. જ્યાં કાઈ સક
દાંપડી ત્યાં પ્રજાની હૈયંવરંળ દરમુખત્યંરશંહી, રંજા-શંહી, લેંકશંહીમાં અંપખુત દત્ત્ંં અને
દંમ્યવંતી જોર જુલમ દંમે બેકંબૂ બની બહંર અંવી રહી છે. તેશેતેશમાં ઘણી જગંએ અહિંદક
અથ્ંવં લેંહિયંળ ક્રાંસિ થ્ંઈ છે.સેને પરિણંમે ભલભલં દત્ત્ંંધીશેં હચમચી ગયં છે અને પેંસંની
ખુરશી દલંમસ રંખવં તંવપેચ અજમંવી રહ્ય્ંં છે. છસાં જનસં-જનંર્તનનેં હંથ્ં મજબૂસ રહ્ય્ંેં છે
અને કેટલંય અંપખુત દત્ત્ંંભૂખ્યંઅેંને એ દંમે ઝૂકી જવુા પડ્યુા છે; એથ્ીં જ કતંચ, ૭૦નેં તંયકેં
મંનવહકની લડસ મંટે યંતગંર બની રહે સેં નવંઈ નહી!
અમેરિકંનં પ્રમુખ રિચંર્ડ નિક્દન વંટરગેટ કૈંભાંડનેં ભેંગ બન્યં અને પ્રજામસ એમની
વિરુદ્ધ ગયેં. ધીમેધીમે દેનેટમાં એમણે વિશ્વંદ ગુમંવ્યેં અને ૧૯૭૬માં એમને અપમંનિસ થ્ંઈને
નીકળવુા પડ્યુા. પછી અંવ્યં પ્રમુખ ફેંર્ડ. એમ સેં એ કેંઈ કંરસ્સંનમાં દાડેંવંયં ન હસં. પણ
ચીલંચંલુ ઢબે શંદન કરવંનુા એમણે જારી રંખ્યુા. એ અરદંમાં ૧૯૭૬ની અંખરમાં અમેરિકંમાં
ચૂાટણી યેંજાઈ. સેમાં સેમનેં પરંજય થ્ંયેં અને પ્રજાનં ભંરે ટેકંથ્ીં શ્રી જિમીકંર્ટર પ્રમુખ સરીકે
ચૂાટંઈ અંવ્યં. દેં વષ્ર્ં પછી તક્ષ્િંણનાં રંજ્યેંમાંથ્ીં પ્રમુખ સરીકે ચૂાટંઈ અંવનંર શ્રી કંર્ટર પ્રથ્ંમ
વ્યક્સિ છે.
સંજેસરમાં ફ્રંન્દમાં યેંજાયેલી નરપંલિકંની ચૂાટણીઅેંએ ત્યાંનં શંદકપક્ષ્ં, ઈન્ડિપેડન્ટ
લિબરલ પંર્ટી અને તગેંલવંતીઅેંને ચિંસંસુર કરી મૂક્યં. દમંજવંત અને દમ્યવંતીઅેંનેં મેંરચેં
ત્યાં અધર્ં કરસાં વધંરે બેઠકેં જીસી ગયેં છે. ફ્રંન્દની પાંચમં ભંગની વદસિવંળં પેરિદ શહેરનાુ
મેયરપત પણ શંદક પક્ષ્ંની નહિ, એવી વ્યક્સિનં હંથ્ંમાં ગયુા છે. એનં કંરણમાં એમ જાણવં મળે
છે કે, ફ્રંન્દનં પ્રમુખ શ્રી જીસ્કંર એસ્સેા એક બંહેંશ અથ્ર્ંશંસ્ત્ર્ીં હેંવં છસાં તેશને સેઅેં અંર્થ્િંક
દદ્ધરસં સરફ લઈ જઈ શક્યં નથ્ીં. ઊલટંનુા તેશમાં બેકંરી વધી રહી છે.
ઈદરંયેલમાં શ્રીમસી ગેંલ્ડં મેયરની દરકંર પંદેથ્ીં દત્ત્ંં લઈ લેનંર વડં પ્રધંન યિટઝંક
રંબિનની દરકંરને ત્યાંનં યહૂતી ધંર્મિક પક્ષ્ેં પેંસંનેં ટેકેં પંછેં ખેાચી લઈ લઘુમસીમાં મૂકી તીધી
હસી. શ્રી રંબિને દાદત (નેદેટ)નેં વિશ્વંદ ગુમંવ્યેં,એટલુા જ નહિ પણ સેમનં પ્રધંનમાડળ દંમે
ભ્રષ્ટંચંરની સપંદ શરૂ થ્ંઈ. સેનં પરિણંમે એક પ્રધંને અંપઘંસ કયર્ેં, જ્યંરે શ્રીમસી રંબિનનુા
ખંસુા પરતેશની બૅન્કમાં હેંવંથ્ીં સેમને ૧૬,૦૦૦ ડંલરનેં તાડ ફટકંરવંમાં અંવ્યેંઃ એનં
અનુદાધંનમાં શ્રી રંબિને રંજીનંમુા અંપ્યુા. મે ૧૯૭૭માં નવી ચૂાટણીઅેં યેંજાઈ અને મેનંકેેમ
બેગિનની ત્ર્ંંદવંતી ગણંસી જમણેરી પંર્ટીનેં વિજય થ્ંયેં.
ઈ.દ. ૧૯૬૦માં મેંબુટુ લેંહિયંળ ક્રાંસિ વડે ઝૈરેનં પ્રમુખ બની બેઠં હસં. સેમણે
૧૯૬૧માં ત્યાંનં તેશભક્સ ગણંસં પેટ્રીદ લુમુમ્બંનુા ખૂન કરંવ્યુા હસુા. ઝૈરેની પ્રજા મેંબુટુને લાંચિયં
અંપખુત સરીકે અેંળખે છે. સેમની વિરુદ્ધ પ્રજા તિવદેતિવદે ઉગ્ર બનસી જાય છે. પણ જનસં કાઈ કરે
સે પહેલાં હમણાં આગેંલં સેમની દંમે યુદ્ધે ચઢ્યુા છે.
પંકિસ્સંનમાં ચંલુ દંલે ચૂાટણીઅેં યેંજાઈ અને ફરી એકવંર જનંબ ઝુલ્ફીકંર અલી ભુટ્ટેં
વડંપ્રધંન બની બેઠં. સેમની પંકિસ્સંન પીપલ્દ પંર્ટીએ ચૂાટણીમાં ૨૦૦ બેઠકેં કબજે કરી હસી,
જ્યંરે નવ પક્ષ્ંેંનં બનેલં વિરેંધપક્ષ્ંને ફંળે મંત્ર્ં ૩૬ બેઠકેં અંવી હસી. એથ્ીં ભુટ્ટેં પંકિસ્સંની
દાયુક્સમેંરચંનં વિરેંધ પક્ષ્ંને મંન્યસં અંપવં સૈયંર ન હસં, જ્યંરે વિરેંધ પક્ષ્ંનુા કહેવુા હસુા કે,
ચૂાટણીમાં ગેરરીસિઅેં થ્ંઈ છે. પરિણંમે તેશમાં હિંદક સેંફંનેં ફંટી નીકળ્યાં. સેમાં દેંકડેંની જાનહંનિ
થ્ંઈ અને લંખેંની મિલકસનેં નંશ થ્ંયેં. તિવદેતિવદે વિરેંધપક્ષ્ંનં અાંતેંલનને દહકંર દાંપડસેં
ગયેં. પંકિસ્સંનનં બે વિતેશી એલચીઅેંએ દરકંરને પેંસંનાં રંજીનંમાં અંપી તીધાં અને ત્યાંનં
હવંઈ કર્મચંરીઅેંએ હડસંળ પંડી, વિરેંધમાં દંથ્ં પૂરંવ્યેં. છસાં ભુટ્ટેં મક્કમ રહ્ય્ંં અને વિરેંધીઅેંને
‘જુઅેં ત્યાંથ્ીં ઠંર કરેં’ નં હુકમેં સેમણે કયર્ં. જવંબમાં વિરેંધપક્ષ્ેં નિરંધંર ભુટ્ટેંનં રંજીનંમં
દિવંય બીજો કેંઈ વિકલ્પ નહિ સ્વીકંરવં નિર્ણય કયર્ેં અને છેવટે ભુટ્ટેંને નમસુા અંપવુા પડ્યુા.
ઈ.દ. ૧૯૭૬ની અંખરમાં તક્ષ્િંણ અંફ્રિકંમાં ગેંરંઅેંનં શંદન દંમે કંળં અંફ્રિકીઅેંએ
મંથ્ુંા ઊંચક્યુા. સેથ્ીં પ્રમુખ સ્મિથ્ંનુા અંદન ડેંલી ઊઠ્યુા. અંફ્રિકંનાં મેંટં ભંગનાં રંજ્યેંએ એ
લડસમાં દંથ્ં પૂરંવ્યેં હસેં. સે વખસે અમેરિકંનં વિતેશ માત્ર્ીં ડં. કિદિાજરે મધ્યસ્થ્ીં કરસાં, પરિસ્થ્િંસિ
આશસઃ બતલંઈ હસી. રફસેરફસે સ્મિથ્ં દરકંર કંળી પ્રજાને દત્ત્ંંનાં દૂત્ર્ંેં દેંાપી તેશે, એ અંખરી
દમજૂસી પછી ત્યાંની વિવંતંસ્પત સ્થ્િંસિ પર કંમચલંઉ પડતેં પડી ગયેં છે.
દંથ્ેંદંથ્ેં ભંરસમાં ત્ર્ંણ તંયકંથ્ીં દત્ત્ંંનાં દૂત્ર્ંેં દાભંળી રહેલી કેંાગ્રેદ દરકંર દૈં પ્રથ્ંમ
૧૯૭૭ની ચૂાટણીમાં પરંસ્સ થ્ંઈ છે. ૧૯૭૧ની ચૂાટણીમાં રંયબરેલીની બેઠક પર શ્રીમસી ઈન્તિરં
ગાંધી દંમે ચૂાટણી લડેલં શ્રી રંજનંરંયણે શ્રીમસી ઈન્તિરં ગાંધીને અલ્હંબંતની હંઈકેંર્ટમાં
પડકંયર્ંં હસાં. કેંર્ટે ચૂાટણીમાં દરકંરી વ્યક્સિઅેંની મતત લેવં બતલ શ્રીમસી ગાંધીને તેંષ્િંસ ઠરંવ્યાં
હસાં. સેનં અનુદાધંનમાં વડં પ્રધંનપતેથ્ીં રંજીનંમુા અંપી તેવં શ્રીમસી ગાંધી દંમે એક વાટેંળ
ઊઠ્યેં હસેં પણ સેમણે મક્કમ હંથ્ેં સત્કંળ તેશમાં કટેંકટી લંતી એ વિરેંધવાટેંળને તબંવી તીધેં,
ત્યંરે તેશની અંઝંતી પછી દૈં પ્રથ્ંમ તેશમાં નંગરિક હકેં છિનવંઈ ગયં. હજારેં વ્યક્સિઅેંને જેલનં
દળિયં પંછળ ધકેલંઈ તેવંયં.
એથ્ીં તેશ અંખેં દૂમદંમ બની ગયેં. તેશમાં જાણે કાઈ બન્યુા જ નથ્ીં, એવુા ચિત્ર્ં ઊપદસુા
હસુા. દરકંરે ૨૦ મુદૃંનેં ઝડપી અંર્થ્િંક કંર્યક્રમ હંથ્ં ધયર્ેં. જ્યાં જુઅેં ત્યાં રેડિયેં, ટેલિવિઝન, પેપર,
દિનેમં, દમંચંર-બધાં દરકંરનાં ગુણગંન ગંસાં હસાં. સેથ્ીં થ્ંેંડં જ દમયમાં દરકંર વધુ સ્થ્િંર
અને શક્સિશંળી બની ગઈ. શ્રીમસી ગાંધીને પ્રજા પર ભંરે વિશ્વંદ બેદી ગયેં. સેમણે એકંએક
મંર્ચમાં રંષ્ટ્રીય ચૂાટણીઅેં યેંજી દરકંર વિરેંધી વ્યક્સિઅેંને મુક્સ કરી તેવંઈ અને કટેંકટીમાં
છૂટછંટ મુકંઈ.
એ દમયે ક્રાંસિકંરી લેંકનેસં શ્રી જયપ્રકંશ નંરંયણે જનસંની અંગેવંની લીધી. ચંર
વિરેંધપક્ષ્ંનં બનેલં બિનદંમ્યવંતી જનસંપક્ષ્ંની રચનં કરવંમાં અંવી. પક્ષ્ંની નેસંગીરી શ્રી
મેંરંરજી તેદંઈને દેંાપંઈ. કટેંેકટીનં દમય તરમ્યંન શંદક પક્ષ્ંનાં નગંરાં વંગસાં હસાં, સે પર
કેંાગ્રેદે મતંર બાંધ્યેં હસેં. જ્યંરે જનસં પક્ષ્ંમાં કેંણ જીસશે એ આગે શાકં દેવંસી હસી.
ચૂાટણીનાં જ્યંરે પરિણંમેં બહંર અંવ્યાં, ત્યંરે દૈં અંશ્ચર્યચકિસ થ્ંઈ ગયં! લેંકશંહી ધ્યેય
પર ચૂાટણી લડેલેં જનસંપક્ષ્ં બહુમસીએ વિજયી બન્યેં. પેંસંનં તેશમાં લેંકશંહી દિવંય બીજો કેંઈ
વિકલ્પ નથ્ીં, એની ભંરસીય જનસંએ પ્રસિસી કરંવી તીધી.
બીજા ઘણં તેશેંમાં જનમસ જાગૃસ થ્ંયેં છે. અંશરે પાંચેક વષ્ર્ં પહેલાં હાગેરીમાં લેંકેંએ
દંમ્યવંત દંમે મંથ્ુંા ઊંચક્યુા, ત્યંરે રશિયંએ બળપૂર્વક સેને તબંવી તીધુા. ચિલીમાં ૧૯૭૫માં
દત્ત્ંંરૂઢ શંદકેં દંમે લશ્કરે દફળ બળવેં કયર્ં હસેં. ચંલુ દંલે લંઅેંદમાં સંલીમ પંમેલં
બળવંખેંર દમ્યવંતીઅેં જ્યંરે થ્ંંઈલેન્ડમાં ઘૂસ્યં, ત્યંરે ત્યાંની પ્રજાએ સેમનેં વિરેંધ કયર્ેં હસેં.
શ્રીલાકંમાં દેંલેંમન ભાડંરનંયક દંમે વિરેંધ પક્ષ્ંેં મેંરચેં માંડી બેઠં છે. ઈથ્િંઅેંપિયંનં રંજા હેઈલ
દેલંદીનં જવંથ્ીં તુનિયંભરની જૂનીપૂરંણી રંજાશંહી ખસમ થ્ંઈ ગઈ છે. ક્યુબંનં વડંપ્રધંન શ્રી
ફિડેલ કંસ્ટ્રેં દંમે વિરેંધ વમળ ઊઠસાં સેમને તેશ છેંડી બહંર રઝળવુા પડે છે. યુગંન્ડંનં ઈતી
અમીન દંમે અવંજ ઊઠસાં તંતંએ દમયદૂચકસં વંપરી કડક હંથ્ેં સેને તબંવી તીધેં છે.
એમ તુનિયંભરનં દર્વત્ર્ં જનમસનં પડઘં ઊઠી રહ્ય્ંં છે. અંપખુત દત્ત્ંં, ત્ર્ંંદવંત,
ભ્રષ્ટંચંર અને રંજકીય પ્રપાચ દંમે હવે જનસં મેતંને પડી છે. અંવસાં વષ્ંર્ેંમાં તુનિયંનં વધુ તેશેંમાં
પ્રજાકીય ક્રાંસિનં ભણકંરં વંગી રહ્ય્ંં છે. નજીકનં ભવિષ્યમાં કેટલંક દંમ્યવંતી તેશેંમાં, શંહીવંતી
અંરબ રંષ્ટ્રેંમાં સેમ જ શ્રીલાકં, બ્રહ્મતેશ અને યુગંન્ડં જેવાં દત્ત્ંંરૂઢ રંજ્યેંમાં પ્રજાડાકેં વંગી જાય
સેં નવંઈ નહિ! એની ઘણી જરૂર છે. જનસં જાગૃસ હશે, સેં જ શંદક વર્ગ પ્રજાનં હિસમાં રંજ
કરશે.
વિશ્વની અંપખુત, દરમુખત્યંર, રંજાશંહી, દંમ્યવંતી દત્ત્ંંઅેં દંમે જનજાગૃસિનેં વિજય તશર્ંવસેં અં લેખ ‘નવનીસ
દમર્પણ’માં જુલંઈ ૧૯૭૭માં છપંયેં હસેં.
