૫૩. એ મારી છે
ત્રણ લાગણીઓનું ત્રેવડ કૌતક પિનાકીની રગરગમાં છલબલી ઊઠ્યું : એક તો, પુષ્પા મારી થવાને માટે સગી જનેતાને પણ ત્યજીને અગમ પંથે નીકળી પડી છે તે વાતનો પોરસ; બીજું, મારી પુષ્પાને ભીડ પડી હશે તેની વેદના; ને ત્રીજું, મારા બરડા પર સુરેન્દ્રદેવજી, રાજવાડાના શેઠ, મૂએલા મોટાબાપુજી અને રૂખડ મામાની જોગમાયા-શી સ્ત્રીના પંજા પડ્યા છે.
એવાં જુદાં જુદાં જોમ અનુભવતો પિનાકી ત્યાંથી પરબારો જ ઊપડ્યો. મોટીબાની રજા લેવા. એ ન રોકાયો. એનાં અંગેઅંગ તૂટી પડતાં હતાં. પણ વાયુ વિમાનને ઉપાડી ચાલે તેમ અંતરનો વેગ એના દેહને અધ્ધર લેવા માંડ્યો.
શહેરમાં પાનવાળાની દુકાનો છેલ્લી બંધ થતી હતી. પુષ્પાના ઘરવાળી શેરીને નાકે ભૂતનાથ મહાદેવના મંદિરમાંથી હરિકથાનો શ્રોતાસમૂહ વિસર્જન પામીને બહાર નીકળતો હતો, તેમની નાનીનાની મંડળીઓ વેરાઈને ચાલી આવતી હતી. પિનાકીને કાને બોલ પડતા હતા : “મદોન્મત્ત બની’તી હો, સારાકાકા ! રાજીખુશીથી જ પલાયન કરી ગઈ જણાય છે.”
“પણ કોની સાથે ?”
“બીજો કોણ હશે - કાં બંગડીવાળો, ને કાં પલટનિયો પઠાણ !”
“સાળું, કંઈ ગમ નથી પડતી કે આવાની જોડે ભાગામાં કયો રસ રહ્યો છે !”
“ત્યારે શું તમારી જોડે ભગાડવી’તી, ગુલાબશંકરભાઈ !”
“આ...હા !” આધેડ ઉંમરના ગુલાબશંકરે નિશ્વાસ નાખી ઊંડી વેદનાઓભર્યા અવાજે કહ્યું : “અમારા પણ દિવસો હતા, ભાઈ, હતા !”
પાછળ પાછળ ચાલ્યા જતા પિનાકીના કાન એના પગને હળવા પાડતા હતા. એના હાથમાં લાકડી હતી. એના યૌવને આ શબ્દો સાંભળી પોતાની જ હીનતા અનુભવી. એનો પંજો લાકડીના કાષઅઠ ફરતો ‘ત્રમ્-ત્રમ્’ થઈ રહ્યો. એમાંના એકનો બરડો ફાડવાની ઊર્મિ એની આંગળીઓમાં છલાંગી ઊઠી. પણ એવા કજિયાની આ વેળા ન હતી. પિનાકીએ પગ ઊપાડ્યા.
ફરીવાર એ જ સ્મશાન, રાખના ઢગલા, સૂમસામ રાત્રિ, અનંત લાગતી ઉજ્જડ સડક, ઓખર કરતી કોઈકોઈ ગાય, ઝાડના ઠૂંઠા પર એકલવાયા બેઠેલ ઘુવડની બિહામણી વાણી, અને ઊંડા ઊંચા ઘાસની અંદર કેમ જાણે કોઈ મોટાં જાનવરો ભમતાં હોય તેવો ભાસ આપનાર ઝીણાં જીવડાંની કૂદાકૂદ ! પકડેલા ઉંદરને જરા છૂટો મૂકતી ને પાછી ઝપટ કરી ચાલતી બિલાડી જેવી કાળી વાદળીઓ આકાશમાં અજવાળી આઠમના ચંદ્રને વારંવાર ઉઘાડઢાંક-ઉઘાડઢાંક કરતી હતી. અથવા તો ચંદ્રમા થોડાએક કાગડાઓની ચાંચો વચ્ચે ચૂંથાઈ રહેલ દહીંથરા જેવો દીસતો હતો. અર્ધ-દુકાળમાં ઉપરાઉપરી વર્ષો ખેંચતો પવન ખેતરાઉ ધરતીમાંથી કોઈ ભ્રષ્ટ થયેલી સ્ત્રીના શરમદાબ્યા કંઠ-સ્વર જેવો હોતો હતો.
પછી શ્વાન જેવું કાબરું ને ભૂખરું સવાર આવ્યું અને વાદળીઓ તેમ જ ચંદ્રનાં જાણે ચૂંથાયેલાં શબો જ સૂર્યરૂપી ભંગિયાની વાટ જોતાં આકાશે સડતાં પડ્યાં.
પિનાકીને સીમમાં કોઈકોઈ માણસો મળ્યાં, તેને એણે પ્રશ્નો કર્યા. કોઈકોઈ ઝૂંપડીઓ એણે ખેતરોમા જોઈ, ત્યાં જઈ ખબર પૂછ્યા. સીમમાં લોકો એકબીજા સામે સનકારા કરીને વહેમના તાંતણા સાંધ્યા : કોઈક બાતમીદાર ફુલેસવાળો હશે ! આફી દો જવાબ : ‘અમને ખબર નથી, ભા !’ એટલું કહીને સહુ પોતપોતાને કામે લાગી ગયાં. આગળ ચાલતા પિનાકીની પાછળ ટીકા સંભળાતી હતી કે “આમ કહે કે અમે ઊંચાં વરણ. માંહી તો સડી ગયેલાં ! આપણી છઓકરીયું એમ કે’ દી ભાગી છે ! કામધંધા વગરના ઉજળિયાતોનું પછએં એમ જ હોય ને, બાપા !”
સરખા પવનની પાંખો ઉપર ચડતા એ ટીકાના ટહુકા વધુવધુ ચોખ્ખા થયા :
“એ ભાઈ, મારી રૂડકી ભાગી ગઈ’તી. ખતા ખાઈને આવી પાછી. મંડી આંસુ પાડવાત. અમે એકેય બોલ પણ ન કહ્યો. ભળકડે એની જાણે જ બેસી ગઈ ઘંટી તાણવા. સવારે મેં પકડાવી દાતરડી. કહ્યું કે - જા, બાઈ, નીંદવા. આખા ગામની ભેળી એ તો મંડી નીંદણું કરવા. આજની ઘડી ને કાલ્યનો દી : કોઈ હવે સંભારતુંય નથી. પરણી-પશટીયે ગઈ. ઘોડિયે બે છોકરાંય એ રમે રીયાં !”
“ને આ તો આબરૂદાર માણસ ! હવે એ છોકરીને કોઈ સૂંઘશેય નહીં, એનાં માવતર સોત નાત-બહાર મુકાશે, ને એનો ભાયડો સગપણ જ મૂકી દેશે.”
“પછેં તો છોકરીને કૂવો જ બૂરવો રીયો ને !”
ઊંધાં માથાં નાખીને કપાસનાં જીંડવાંમાંથી ત્રીજી વારનો ફાલ વીણતું આ ટોળું ભૂલી ગયું હતું કે તેમના સૂર સારી પેઠે ઊંચા બન્યા હતા.
એ વાતો પિનાકીના હૃદય-નગારા પર દાંડીની પેઠે પડી. હૃદયમાં ઘોષ જાગ્યા. બે વાતના એ ઘોષ હતા : એક, હવે એ છોકરીને કોઈ સૂંઘશેય નહિ; ને, બીજું, એનો ભાયડો હશે એય સગપણ તોડી નાખશે : પછી તો છોકરીને કૂવો જ બૂરવો રહેશે ને ?
આજ સુધીના અભઅયાસમાં કોઈ ચોપડીએ એને આવું સુઝાડ્યું નહોતું : પુષ્પા કૂવો પુરશે, કેમકે એને કોઈ સંઘરશે નહિ ! એને કોઈ સંઘરશે નહિ, કેમકે આ ઉજળિયાતોને કામધંધાની કાંઈ પડી નથી; આબરૂની જ પેટીઓ ઉફર બેઠાંબેઠાં ખાવું છે !
પુષ્પા કૂવો પૂરશે એ વાતનું સ્મરણ એને સતાવવા લાગ્યું. પુષ્પાએ કંઈ ન કરવાનું કામ કરી નાખ્યું હશે એ કલ્પના એને દંશવા લાગી. એ કૂવા-વાડીઓ તપાસવા આડમાર્ગે ખેતરો ખૂંદવા લાગ્યો.
થોડી વારે એના કાન પર ઊંચા અવાજે શબ્દો પડ્યા. એ શબ્દો મોટી સડક પરથી આવતા હતા. પોતે સડક તરફ વળ્યો. પહેલાં તો ખાખી પોશાકો અને ત્રણ બંદૂકો દેખાયાં. પછી ગાડું દેખાયું. ગાડું નજીક આવ્યું. પિનાકીના માથાની નસો ફાટવા લાગી. ગાડામાં પુષ્પા હતી ? - કે પુષ્પાનું પ્રેત હતું ?
પિનાકીને દેખતાંની વાર પુષ્પાની છાતી ફાટી પડી; એના મોંમાંથી ચીસો ઊઠી. એણે મોં પોતાની લીરેલીરા બનેલી સાડીમાં છુપાવી દીધું. પિનાકીના ઈશારા પરથી ગાડું ઊભું રહ્યું.
“ક્યાં લઈ જાઓ છો ?” પિનાકીએ પોલીસની ટુકડીને પૂછ્યું.
“રાજકોટ. આ તમારું માણસ છે ? આમ રેઢી કેમ મૂકો છો કુંવારી છોકરીને ? આ બાઈને હરામના હમેલ રહ્યા છે. કૂવે પડતી’તી ત્યાંથી ઝાલી છે.”
“કયા રાજના છો તમે ?”
“પ્રવીણગઢના.”
“છોડી દો એને. હું તેડી જઈશ.”
“એમ ન છોડાય.”
“ત્યારે કેમ ?”
“રાજકોટની પોલીસમાં સોંપવી જોશે.”
પિનાકી થોડી ક્ષણ ચૂપ રહ્યો. એના અંતરમાં એક લાંબા અને લોહીલુહાણ સંગ્રામની રણભેરીઓ બજી ઊઠી.
“તમારે શું સગપણ છે આ બાઈ જોડે ?” પોલીસના નાયકે બીડી સળગાવીને પૂછ્યું.
પિનાકીને માટે આ સંગ્રામની પ્રથમ પહેલી હાકલ હતી. પુષ્પાના દેહનું, નોળિયાએ લોહીલુહાણ કરેલ સાપના જેવું નિર્જીવ ગૂંચળું એણે ગાડા ઉપર જોયું. બીજી બાજુ પોતાની મોટીબા, પોતાનો મુર્શદ શેઠ, સુરેન્દ્રદેવજી, આખો સમાજ અને પોલીસ-અદાલત, જેલ, ઘંટી, મુકાદમોના માર, અને - અને કોઈક દિવસે પણ આ કલંકકથા જેને કાને જવાની છે તે ‘મામી’ના મૂંગા ફિટકાર એની આંખ સામે વીજળી વેગે સરકી રહ્યા.
આ પુષ્પા કોણ ? કેવી ચાલની ? કેવા વિકરોથી ભરેલી ? કેનાં કરતૂકોની આ સજા પોતાના શિર પર આવી પડવાની છે ? જવા દે ! એ નીચને એની નીચતાનો દંડ ભરપાઈ કરવા દે ! મારી કારકિર્દી, મારું ઊઘડતું જીવન-પ્રભાત, મારી મુરાદનાં પુષ્પો...
નહિ, નહિ, એ કશું જ નહિ. પુષ્પાનું મોં મારી સામે જોઈ રહ્યું છે. એ મોં પર મારી ચિતા ખડકી છે કે મારી લગ્ન-ચૉરી ? ગમે તે - ગમે તે
“એનો મારી જોડે વિવાહ થવાનો છે. છોડો એને.” પિનાકીએ જવાબ દેતાં છાતીને સવા ગજ પહોળાવી. એની ગરદન ટટ્ટાર થઈ ગઈ. ને પુષ્પાએ પોતાનું મોં પૂરેપૂરું પિનાકી તરફ ફેરવ્યું. ઝાડ પરથી પક્ષી બોલ્યું તેમાં જાણે શબ્દોની રચના હતી કે ‘સાચું કહ્યું, સાચું કહ્યું.’
“ચાલો ત્યારે તમે પણ રાજકોટ. ત્યાં તમને એજન્સીની પોલીસ સોંપે તો સંભાળી લેજો.” પોલીસ-નાયકે કહ્યું.
“ચાલો.”
“આ કોની - તમારી જ મરદાઈ હશે : ખરું કે, મિસ્તર ?” રસ્તે ચાલતાં નાયકે ટકોર કરી. અને પછી તો વટેમાર્ગુઓનો પણ ઠીકઠીક મેળો ગાડા ફરતો ઘેરી વળ્યો, એટલે વિનોદનું ત્યાં રોનક જામી ગયું. ટોળાની વાતચીતનો મુખ્ય બોલ એક જ હતો : ‘આબરૂદાર વરણના પણ કેવા ભવાડા છે, બોન !’
ગાઉ - બે ગાઉ ગયા પછી ગાડાની પાછળ છેટે ચાલતો પિનાકી ધીરે ધીરે ગાડાની નજીક ગયો. તે પછી ધીમે રહી એણે ગાડાનું ઠાઠું પકડી ચાલવા માંડ્યું. તે પછી રાજકોટના બંગલા ડોકાવા લાગ્યા અને પુષ્પાના કંઠની ચીસ પણ બંગલાઓના કરતાંય વધુ ઊંચે ચડી ત્યારે પિનાકીના મોંમાંથી પહેલો બોલ પડ્યો : “પુષ્પા ! ગભરાટ છોડ. તું મારી થવા કબૂલકરે છે ? તો આપણે મરશું છતાં વિખૂટાં નહિ પડીએ. હું તને આગલું પાછલું કશુ ંજ પૂછવાનો નથી.”
જવાબમાં પુષ્પાએ ફક્ત પોતાની આંખનાં આંસુ જ લૂછ્યાં.
“હવે બહાદુર બની જા, પુષ્પા ! રાજકોટ આવી પહોંચ્યું. હું તારી જોડે જ છું.” એટલું કહીને પિનાકી ગાડીની એક બાજુએ થઈ ગયો. ને એણે જેટલું બની શક્યું તેટલું પોતાની ને પુષ્પાની વચ્ચેનું અંતર ઓછું કર્યું.
સરઘસ-પ્રેમી શહેરી જનોમાં તે સવારે આનંદ આનંદ વર્તી રહ્યો. પોલીસોને હંમેશાના કઠોર અને રસહીન જીવનમાં આવુ ંકોઈ રમકડું હાથમાં આવે છે ત્યારે એની પૂરી મજા લેવાનો લોભ સહજ હોય છે. તેમણે ગાડું ગામની વચ્ચે થઈને હંકાવ્યું. પોતાનું જીવ્યું અને માણ્યું તેમને સફળ લાગ્યું. પોલીસ થયા તેને બદલે તેઓ જો દેશના સ્વયંસેવક થયા હોત, તો આ જ મોજ તેઓ લોકનેતાઓનાં સરઘસોમાં નેતાઓની મોટરોના ‘મડ-ગાર્ડ’ પર ઊભા રહીને મેળવી લેત.
એજન્સીની પોલીસ-કચેરીમાં પુછાયેલા સવાલોના પ્રત્યુત્તરો પિનાકીએ સંતોષકારક આપ્યા : પુષ્પાની જોડે મારે સંબંધ હતો : અમે પરણવાનો સંકલ્પ કર્યો છે : અમે મનથી તો પરણી જ ચૂક્યાં હતાં.
“શી રીતે ? ચાંદા-સૂરજની સાખે ? સદેવંત સાવળીંગાના અવતારી લાગો છો !” પોલીસ-અધિકારીએ એમ કહીને આનંદ મેળવ્યો.
અને કચેરીથી થોડે દૂર કિકિયારીઓ સંભળાઈ : “એ તારાં વાંજિયાં લઉં ! તુ ંકાળો નાગ ! તારું ધનોતપનોત નીકળજો!”
એ શાપ પુષ્પાની માતાના મોંમંથી ઊઠતા હતા. અને ભાંગી પડું-પડું થતી પુષ્પાને પિનાકી ધીરજ દેતો હતો કે “જરાય ગભરાઈશ નહિ.”
ઝાઝી વાર નહોતી થઈ ત્યાં બીજાં પણ એક ડોશી દેખાયાં. એનાં મોંમાં શબ્દોચ્ચાર નહોતો. એના શબ્દો એની આંખમાં હતા, એના બોખા મોંની ડાકલી બોલતી હતી. એની કરચલીઓના ચીરા ઊડી ગયા હતા. એને ઓળખનાર પોલીસોએ એને ‘બા’ કહીને બહારના બાંકડા ઉપર બેઠક આપી. એને ગમ નહોતી પડતી કે પિનાકી દીકરાએ આ શું આદર્યું છે.
“છોકરી, તારે ક્યાં - તારી માને ઘેર જાવું છે કે ?” અમલદારે પૂછ્યું.
“નહિ નહિ, મારી સાથે આવશે એ.” કહીને પિનાકીએ પુષ્પાનું કાંડું પકડ્યું.
“જબરો હિંમતબાજ !” પોલીસોને રોનક વધતું જતું હતું : “ત્યારે તો આ હમેલ તમારા જ છે કે, મિસ્તર ?” અમલદારે ફરીવાર એ પ્રિય સવાલ પૂછ્યો.
“હા જ તો.”
“સાચવીને સુવાવડ કરજો. દુનિયા પર દેવ ઊતરશે.”
“આપની દુવા.” એટલું કહીને પિનાકીએ પુષઅપાને પોતાની જોડે દોરી.
પુષ્પાનાં કાંડાની નસોમાં એવું થતું હતું કે જાણે કોઈ ઊંડી લાંબી રેલ્વે ‘ટનલ’માં એક પછી એક આગગાડીઓ માર માર વેગે ચાલી જતી હતી.
સોરઠના સંસાર-જીવનમાં આવો બનાવ સૌ-પહેલો હતો. આટલી નફટાઈ કોઈ જુવાનના જોબને નહોતી રમી દેખાડી. બહાર નીકળેલાં પુષ્પા-પિનાકીને જોઈ પુષ્પાની માતા અને તેનો ભાઈ ન બોલાય તેવી ગાળો બોલતાં નાસવા લાગ્યાં. અને એ ઊંચી જ્ઞાતિના કેટલાક રક્ષપાલો રસ્તામાં તોફાન કરવાની નેમથી ખડા થયા હતા, તેમણે પિનાકીના હાથમાં જુદ્ધ પડકારતો ધોકો જોયો. તેઓ પણ ‘બદમાશ’, ‘શેતાન’, ‘નાગો’ વગેરે શબ્દોનાં શરો વરસાવતા પછવાડે રહી ગયા. છાયાવાળું એક ગાડું ભાડે કરીને બંને જણાં રાજવાડાને માર્ગે પળ્યાં.
પાછળ અવાજ આવતા હતા : “ભાણા ! ભાણા ! ભાઈ ! વાત કહું”
ગામની બહાર મોટીબા દોડતાં આવતાં હતાં. ગાડું ઊભું રાખી, આવી પહોંચેલાં મોટીબાને પિનાકી પગે પડ્યો. પુષ્પાને એણે કહ્યું : “પુષ્પા, પગે પડ !”
એક ક્ષણ ડોશી આઘી ખસી ગઈ. પછી તરત નજીક આવી. નમેલી પુષ્પાની પીઠ ઉપર એણે હાથ પસવાર્યો. ઊઠતી પુષ્પાના મોં પર એ હાથ સરતો સરતો આવ્યો, ડોશીથી કશું જ બોલાયું નહિ. ડોશીએ ધીરે રહીને પુષ્પાને હૈયાસરસી લીધી, સાડલા નીચે ઢાંકી રાખેલી વાટકી કાઢીને ડોશીએ ગોળધાણા લીધા. “ભાઈ, બેય જણાં એક એક કાંકરી ચાખશો ? બીજું તો શું કરું આંહીં ? મને કશીય સૂઝ પડતી નથી. ”
“કશું જ કરવું નથી, મોટીબા, તમારા પુત્રને આશિષો જ દેજો; બીજું કશું નહિ. હું પાછો આવું છું તમને તેડવા !”
ડોશીનું મોં જરા ઓશિયાળું બન્યું. ગાડું આગળ ચાલ્યું. પિનાકીએ પૂછ્યું : “મોટીબા, લોકોનો ડર લાગે છે ?”
“કોને ? મને ? ડર ? લોકોનો ? કાચાં ને કાચાં ખાઈ નહિ જાઉં લોકોને ? જા તું-તારે, મારી ફકર કરીશ નહિ.”
મેણાની મારી ડોશી પડકારા કરીને પાછી વળી. ધગધગતાં આંસુ એના ગાલે અને ગળા સુધી જાણે ચોમાસાના ધોધવા પેઠે ચરેરા પાડતાં હતાં.
પિનાકીએ પહેલી જ વાર પુષ્પાની સામે નિહાળી જોયું. પૂછ્યું : “તું મારી પાસે આવવા નીકળી હતી ?”
પુષ્પાએ મોં ધુણાવ્યું.
“બહુ મૂંઝાઈ ગઈ હતી ?”
પુષ્પા ભયની મારી બીજી બાજુ જોઈ ગઈ. એને ફાળ હતી કે હમણાં જ ત્રીજો પ્રશ્ન થશે : કેમ કરીને, કોના હાથમાં ફસાઈ પડી હતી, પ્રવીણગઢમાં શી શી વલે થઈ - તે વાતનો.
એવું કશું જ પિનાકી ન બોલ્યો. “બહુ થાક્યો છું.” એટલું કહીને એણે શરીર ઢાળી દીધું. અકસ્માત્ જ એનું માથું પુષ્પાના ખોળાની નજીક ઢળ્યું. પુષ્પાએ એ માથાને ઊંચકી પોતાની ભરાવદાર જાંઘ પર ટકાવ્યું. પિનાકીને ગાઢી ઊંઘ ચડી ગઈ.
