૬. સિપારણ
એ વખતે દૂર એક ખૂણામાં ગામઝાંપાની ડેલી પર ઊભેલા આદમીએ ધીરેધીરે અમલદાર તરફ પગલાં ભર્યાં. એના ખભા ઉપર દેશી બંદૂક હતી. એનું બદન ખુલ્લું હતું, માથા પર પાઘડી હતી, ને કમ્મરે કાછડી હતી.
એણે નવા અમલદારને સાદી ઢબે રામરામ કર્યા.
“દીકરીને બહુ કોશીર છે ? અંતકાળ છે ?” દરબાર નામે ઓળખાયેલા કાઠી અમરા પટગરે વિસ્મય બતાવ્યું. “ત્યારે - માળું શું થાય ?” પટગર વિમાસણમાં પડ્યા.
નવા આવનારે વિવેકવિધિ કર્યા વગર જ પૂછ્યું : “કોને કોશીર છે ?”
ગાડાખેડુએ એની બાજુમાં ચીડને આખી વાત સમજાવી.
દરમિયાન પટગર દરબાર ચિંતા કરતા હતા : “દાક્તર તેડવા ઘોડું મોકલશું ? કયું ઘોડું મોકલીએ તો ઠીક ? રોઝડો તો જાણે કે પછાડે એવો છે ને -”
“ગાડાં આપણે ફળિયે હાંકી જાશું ?” નવા આવનાર બંદૂકધારીએ ટૂંકો સવાલ કર્યો.
“કેમ ? તમે કોણ ?” અમલદારે પૂછ્યું.
“શેઠ છે આંહીંનાં.” દરબારે ટૂંકું પતાવ્યું.
“મારી ઓળખાણ પછી આપીશ. હમણાં બાઈની બીમારીનો તો ઉપાય કરીએ. ચાલો, હાંકો, એલા ગાડાખેડુઓ.”
“ભલે,” પાટગર દરબારે કહ્યું : “તેય આપણું ઘર છે ને ? શેઠ અને હું કાંઈ નોખા નથી.”
“નોખા તો છીએ, પણ આખરે ભેળા થયે જ છૂટકો છે, આપા !” એટલું કહીને એ બંદૂકધારી શેઠ ગાડાંને દોરી આગળ ચાલ્યા ને એણે ગાડાવાળાઓને પડકાર્યું : “ઝટ હાંકો, એય મડાઓ !”
મોટું ચોગાન જેવડું આંગણું હતું. આંગણાની એક બાજુએ ઊંચી પડથારના ઓરડા હતા. મોટા દરવાજા ઉપર માઢમેડી હતી.
“આપણે મર્દો અહીં ઊતરી જાયેં,” કહી બંદૂકધારીએ અમલદારના પિતાને હાથનો ટેકો આપી નીચે ઉતાર્યા.
“આ એક છે હજી અંદર.” ગાડાવાળાએ યાદ આપી.
“કોણ છે ?” બંદૂકધારીએ પૂછ્યું.
“પસાયતો છે.”
“કેમ ?”
તરત ડોસાએ જવાબ દીધો : “બાપડો તાવે ભરાયો’તો એટલે અમે ગાડામાં લીધો’તો.”
એને કોથળા જેવાને ઉઠાવીને ડેલીના ઓટા ઉપર સુવરાવ્યો. ગાડું અંદર ગયું. બંદૂકધારીએ ફળીમાં જઈ સાદ કર્યો : “કાં, ક્યાં ગઈ ?”
ઊંચી ઓસરી ઉપર એક સ્ત્રી દેખાઈ. ભાણાએ એને દીઠી, પણ એ કોઈ શેઠાણી નહોતી. હરિકેન ફાનસને અજવાળે એન સોટા જેવો દેહ ઘેરદાર મોટા ઘાઘરાને મોજાં ચડાવતો હતો. એના હાથમાં કાચની બંગડીઓ બોલી ઊઠી. બંગડીઓ જાડી હતી. એને ફરતા, કૂંડાળે, ગંજીપાની ‘ચોકડી’ આકારના પીળા હીરા હતા. જૂના કાળમાં આ ઝગમગિયા કાચ ‘હીરા’ નામે ઓળખાતા.
અટલસનું તસતસતું કાપડું, ઉપર આછી ચૂંદડી ને ઘેર ઝુલાવતો ઘાઘરો, તેની વચ્ચે સહેજ ભીનાવરણું સુડોલ મોં જોતાં જ લાગે કે કાં તો ઈદ રમીને ને કાં તો તાજિયાના ચોકરા કૂટીને સીધેસીધી કોઈ સિપારણ અહીં ચાલી આવેલ છે.
ઓસરીની કોર સુધી જઈને બંદૂકધારીએ આ સ્ત્રીને હળવેથી ટૂંકા બોલ કહી દીધા.
તુરત એ સ્ત્રી મહેમાનોને મળવા નીચે ફળીમાં ઊતરી. ઊતરતી વેળા એના દેહને ઘાઘરા-ઓઢણીની સાગર-છોળો વીંટતી હતી.
“સજુ, આંહીં આવ,” કહીને એણે એક બીજી સ્ત્રીને ઘરમાંથી બોલાવી ને થોડી વારમાં તો મહીપતરામનાં પત્ની પોતાની શબવત્ પુત્રી તથા ભાણા-ભાણી સહિત ઓરડામાં પહોંચ્યાં. ઢોલિયા પર ગાદલું પથરાયું, તે પર બીમાર પુત્રી સુવાડવામાં આવી ને એક નાનો મજુ ઉઘાડ્યો. એક સીસો બહાર આવ્યો. ને એનું બૂચ ઊઘડતાં માદક સોડમ હવામાં જાણે કે કેફના થર પર થર ચડાવવા લાગી.
“બોનનાં કપડાં ખોલી નાખો.” ઘરની સ્ત્રીએ આદેશ આપ્યો.
“એ શું છે ?” મહીપતરામનાં પત્નીનું નાક ફાટતું હતું.
“દવા છે.”
“શું નામ ?”
“નામનું અત્યારે કામ નહિ, બા !” કહેતી જુવાન ઘર-નારી એ અચેતન શરીર પર પ્રવાહીની અંજલીઓ ઠાલવતી ઠાલવતી માલિસ કરવા માંડી.
ભાણો ત્યાં સ્તબ્ધ ઊભોઊભો પોતાની મૂર્છિત માને લેપ કરી રહેલ મનુષ્યાકૃતિનું દર્શન કરતો હતો.
“છોકરી સજુડી !” લેપ કરતી સ્ત્રીએ કહ્યું : “જા, કૂવામાંથી ચોખ્ખા પાણીનો એક ઘડો ભરી આવ.”
પાણી આવ્યું. ચોખ્ખા પ્યાલામાં પાણી ભરી, તેમાં દસ ટીપાં દવાનાં પાડીને એણે પ્યાલો મૂર્છિતના મોંએ માંડ્યો.
“અરે અરે, બેન !” પુત્રીની માએ એનો હાથ ઝાલ્યો.
“કાં ?”
“દારૂ ! નહિ, મારી દીકરીનું ઉજ્જ્વળ ખોળિયું ન અભડાવો.”
“ચૂપ રહો, મા ! ચૂપ ! અત્યારે એને શુદ્ધિ નથી. પછી તીરથ કરાવજો ને ! અત્યારે તો એને બચાવવાની જ એક વાત કરો.”
પેઢાનપેઢીથી મદિરાને આસુરી પીણું માનતી આવેલી ને મદિરાના સ્પર્શ માત્રમાં પણ નરકવાસની અધોગતિ સમજનારી માતા ચૂપ બેસી રહી.
ને આંહીં પુત્રીના શરીરમાં ગરમ શોણિતનો સંચાર થયો. નાનો ભાણો ચકળવકળ જોતો જ રહ્યો. પોતાની બા અવાચક પડી હતી, પણ આસપાસની દુનિયામાં સૂરો ર્યા હતા, ઘેરદાર પહેરવેશવાળીનું રૂપ બોલતું હતું, રંગોમાંથીય વાચા વછૂટતી હતી. બ્રાન્ડીના મઘમઘાટના જાણે ઢોલ ધડૂકતા હતા, ને ફળિયામાંથી ઘોડાની લાદ પણ એની એક પ્રકારની લહેજતદાર સુવાસ રાતના અંધકાર પર તરતી મૂકતી હતી.
દસ-અગિયાર વર્ષન ભાણો એટલું તો સમજી શકતો હતો કે આજ સુધી એણે જોયેલી તમામ સ્ત્રીઓ જાણે કે પોશાક પરિધાનના જીવતા કોથળાઓ હતી : જ્યારે આ એક સ્ત્રીનો લેબાસ એના બદનને ઢાંકતો નહોતો, ઊલટાનો અળગાં રૂપને એનું પોતપોતાનું પહાડી ગાન ગાવા દેતો હતો.
આવી સજીવન અને પ્રાણ ધબકતી દુનિયામાં બાએ આંખો ઉઘાડી એમાં શી નવાઈ ? અહીં બાને ભાન ન આવે તે તો ન બનવાજોગ હતું. ભાણાએ દોટ મૂકી. ઊંચી પરસાળેથી ઊતરતાં એ ઊંચાંઊંચાં પગથિયાં ઉપર ડગલાં ભરવાનું માપ ભૂલ્યો, કેમ કે મુંબઈમાં રહેતો, એટલે ટૂંકાં અંતરનાં પગથિયાંવાળા દાદરથી ટેવાયેલો હતો. બેક ગડથોલિયાં ખાઈને એ ડેલી તરફ ધસ્યો, વચ્ચે ઘોડીના પાછલા પગને બાંધેલી પછાડી હડફેટમાં આવતાં ત્યાં પણ ભાણાએ પછાડિયું ખાધું. એનું રડવું અંધારામાં નજીક બાંધેલી વાછડીઓ સિવાય કોઈ ન જોઈ ગયું. ને એણે ડેલી પર પહોંચી ખબર આપ્યા કે “બાને સારું થયું છે.”
કપાળે હાથ ટેકવી માઠા ખબરની તૈયારી વિચારતા બેઠેલા પિતાને એવું લાગ્યું કે જાણે સ્મશાનેથી પુત્રી જમરાજાએ પાછી મોકલી છે.
ડેલીની સામી ચોપાટ પર બંદૂકધારી ઘર-ધણી ઘડીવાર બેસતા; વળી ઘડીભર ઊઠીને પોતાના માણસોને ટપાર્યા કરતા : “છોકરા, ઘોડીની પથારી કરી ? ઊંટનો ચારો વાઢી આવ્યા, ઢેઢાઓ ! સાંઢિયો હજી કેમ નથી આવ્યો ? એલા, જા તપાસ કર, ઈ કુત્તો સામી પાટીના લીમડા ન કરડતો હોય હજી.” વગેરે વગેરે.
ભાણાના મોટા દાદાજી રુદ્રાક્ષનો ગંઠો બે હાથમાં લઈને રાવણે રચેલું શિવનું સ્તોત્ર જપતા હતા. એ સ્તોત્રનો પ્રત્યેક બોલ આ બૂઢા ઈડરિયા બ્રાહ્મણના કંઠમાં અષાઢી વીજના કડાકા રચતો હતો.
મહીપતરામે દૈહિત્રને કહ્યું : “ભાણા, આમને જોયા ? એ કોણ - ખબર છે ?”
“કોણ ?”
“એ જ પેલા દીપડો ચીરી નાખનારા રૂખડ શેઠ.”
ભાણો નવી નજરે નિહાળી રહ્યો. એની પ્રથમ-પહેલી નજર હંમેશાં માણસના શરીરના ખુલ્લા ભાગો પર ઊગેલા વાળના જથ્થા પર પડતી. મોટાબાપુજીના પંજા ઉપર લાંબા રોમ હતા, તેથીય વધુ ઘાટી, લાંબી રોમવળ એણે આ રૂખડ શેઠના હાથના પોંચા ઉપર દીઠી. ને પાદરની નેળમાં ગાયોવાળા જુવાન લખમણભાઈ મળેલા, તેની છાતી ઉપર પણ આટલી બધી તો ઘાટી રોમ-ઘટા નહોતી.
“ને, હેં મોટાબાપુજી, ત્યાં અંદરના ઘરમાં એ કોણ છે ?”
“કોણ છે ?”
“બાને એણે જ બોલતાં કર્યાં. એની બંગડીઓ વગડે છે તે મને બહુ ગમે છે. એવાં સરસ કપડાં મારી બા પહેરે ને, તો કેવા સુંદર લાગે ! આપણને બહુ જ ઓળખતાં હોય ને, તેવી રીતે એ તો હસીને બોલે છે.”
રૂખડ શેઠનું મૂછેભર્યું મોં પોતાના શરમિંદા મલકાટને દાઢી-મૂછના કેશમાં છુપાવતું હતું. એની ઉંમર હજુ ત્રીસેક વર્ષની હશે, પણ ચાલીસની પૂરી મરદાઈએ એ જુવાનને એક દસકો વહેલેરો પોતાનો કરી લીધો હતો. એણે ત્યાંથી ઊઠીને ગમાણ તરફ પ્રયાણ કર્યું : “એલા છોકરા, કાંગલી દોવાઈ રહી કે નહિ ?” એ એનું જવાનું બહાનું હતું. એનાં ઓખાઈ પગરખાં, ધાબો કૂટતી પોરબંદરી ખારવણના ધોકાની પેઠે ધરતી પર પડતાં હતાં.
“કોણ હશે ?” અમલદારે નજીક બેઠેલ કોઈ આદમીને પ્રશ્ન કર્યો. આદમીએ ધીમેથી કહ્યું : “શેઠના ઘરમાંથી બાઈ પોતે જ છે. જાતનાં સપારણ છે. ડાયું માણસ છે, આમ હજી અવસ્થા છોટી છે.”
