૨૨. મરદનું વચન
તે પછીના માઘ મહિનાની બીજે, ત્રીજે, ચોથે... ને પૂનમે - પંદરેપંદર અજવાળિયાંએ રોમાંચક બનાવો દીઠા. ભદ્રાપુરનો કાઠી દરબાર ગોદડ વાળો વીફરીને પ્રગટ ધિંગાણે ઊતર્યો. એના જૂથની બંદૂકોએ ગોળીબારોની ધામી ફોડી. તેની સામે મહીપતરામની પોલીસ-ટુકડીએ રૂનાં ધોકડાંના ઓડા લીધા. શત્રુની ગોળીથી સળગી ઊઠતાં ધોકડાં પર પાણી છંટાવતો, ધોકડાં રોડવી રોડવી તેની પછવાડેથી તાસીરો ચલાવતા મહીપતરામ ગોદડ વાળાના મોરચાની લગોલગ જઈ પહોંચ્યા; ને એણે સાદ પાડ્યો : “ગોદડ વાળા ! જીવતો સોંપાઈ જા. મારું બ્રાહ્મણનું વચન છે કે તને સાચવી લઈશ.”
ગોદડ વાળાએ લાકડી ઉપર ફાળિયું ચડાવીને ધોળી ઝંડી ઊંચી કરી. ગઢની રાંગ આડેથી નીકળીને એ સન્મુખ આવ્યો. બંદૂક એણે ભગાવી નાખી.
મહીપરામને ધોકડાની આડેથી નીકળતા દેખી સિપાઈઓએ એને પકડી રાખ્યા : “અરે સાહેબ ! એ કાઠીનો ભરોસો હોય ? મા જાવ; હમણાં એ દગો દેશે.”
“દગાથી ડરીને હું જૂઠો ઠરું, તે કરતાં તો દગલબાજીથી મરું તે જ બહેતર છે.”
એટલું કહીને મહીપતરામ સામે ચાલ્યા. ગોદડ વાળાની જોડે હાથ મિલાવ્યા. “દરબાર સાહેબ, શાબાશ છે તમને !” કહી પીઠ થાબડી, પછી પૂછ્યું : “એકલા તો શરમાશો ને, દરબાર ?”
“શી બાબત ?”
“હાથકડીનો હુકમ છે.”
“હવે હાથમાં આવ્યો છું, પછી ચાહો તે કરો ને !”
“ના, હું ને તમે જોડીદાર બનશું : નામોશીની પણ વહેંચણ કરશું.”
“કેવી રીતે ?”
“બતાવું છું.”
હાથકડી પોતે પોતાના જમણા કાંડામાં અને ગોદડ વાળાના ડાબા કાંડામાં પહેરાવી. હાથની ભુજાઓ પણ - દરબારની તેમ જ પોતાની, બન્નેની ભુજાઓ - રસીને બે છેડે બાંધવા પોતે હવાલદારને હુકમ આપ્યો.
“ને હવે હું ને તમે ભાઈબંધો છીએ તેવું તમારી વસ્તીને પણ જોવા દો.”
એમ કહી પોતે દરબારને લઈ ભદ્રાપુરની બજારમાંથી નીકળ્યા. પાછળ બેઉની ફુજાઓ સાથએ બાંધેલી રસી ઝાલીને હવાલદાર ચાલતો હતો. તેની પાછળ પંદર પોલીસો હતા. પંદર બંદૂકો ઉપર સંગીનો ચમકતાં હતાં. ગામલોકોને ગમ ન પડે તેવું ગૂઢાર્થભર્યું આ દૃશ્ય હતું. કાઠિયાવાડમાંથી એક રાજા-દરજ્જાના દરબારને હાથકડી પહેરાવી કેદીનો જાહેર તમાશો કરવાનો એ પહેલો બનાવ હતો. ઘડી પૂર્વેના ‘અન્નદાતા’ની આવી અનાથતા દેખનાર વસ્તી આંધળી નહોતી, અબુધ નહોતી. એક વિપ્ર એને પકડી જતો હતો. એક જનોઈધારીએ બડકંદાજી કરી હતી. વસતીની દૃષ્ટિએ મહીપતરામ નવા જુગનો પરશુરામ લાગ્યો. ‘કાંટિયું વરણ’ એ નામથી મૂછોના આંકડા ચડાવનારા મરદો, સંધીઓ, મિંયાણા, ખાંટ, ગધઈ, સપાઈ, મકરાણીઓ - જેઓ જેઓ દરબારને આશરે ભદ્રાપુરમાં આવી રહ્યા હતા તે હુ ડેલીઓમાં, ચોરા માથે, નવીસવી થયેલી પાંચેક હોટેલોમાં ને ગામ-ઝાંપે સ્તબ્ધ બની ગયા. તેોની કડિયાળી ડાંગો ને ફૂમકિયાળી છૂરીઓ ઝૂલવું પણ વીસરી ગઈ. દરબારને પણ ગમ ન પડી કે વસતીની આજની સલામો પોતાની સામે નીચી ઝૂકવાનું ભૂલીને આવી તોછડી કેમ બની ગઈ ! ને એ ઊભી બજારે થઈ રહેલી સલામોને મહીપતરામ કેમ ઝીલી રહ્યા હતા ? શું આ બધી સલામો પોતાને ભરાતી હતી ? - કે મહીપતરામને ?
રાજકોટ પોલીસ હેડક્વાર્ટર્સમાં મોટો મેળાવડો ભરાયો. એજન્સીએ મહીપતરામને સોનાની મૂઠવાળી કીરીચ બંધાવી. મેળાવડામાં હાર રહેલા પોલીસ-ઉપરી, આસિસ્ટંટ ઉપરી અને ત્રીજા ઘોડેસવારોના ઉપરી - એ ત્રણેય ગોરાઓએ ભાષણો કર્યાં. તેનો જવાબ આપવા ઊભા થનાર મહીપતરામને કશું બોલતાં જ ન આવડ્યું. એણે ફક્ત એટલું જ માગ્યું કે “ગોદડ વાળા દરબારને જીવતા રહેવા દેવાનું મેં વચન આપેલ છે તે સરકાર બહાદુર પાળશે તો મારો બ્રાહ્મણનો બોલ રહ્યા ગણાશે.”
પછી સાહેબોએ સિપાઈઓને કહ્યું : “હર એક આદમી કુછ બોલો.” તેના પાલનરૂપે સિપાઈઓમાંથી કોઈકે રાગ કાઢીને ગાયું.
છજાં જાળિયાં માળિયાં ખૂબ છાજે
- એ જૂની ગુજરાતી ચોપડીનું દલપત-ગીત. બીજાએ ‘ભેખ રે ઉતારો રાજા ભરથરી !’ વાળું ‘ભર્તૃહરિ’ નાટકનું ગીત લલકાર્યું. કોઈક બ્રાહ્મણ હતો તે રડ્યોખડ્યો શ્લોક બોલ્યો. દસ રૂપિયાનો દરમાયો પામનાર પોલીસની અને સર્વસત્તાધીશ ગોરા સુપરિન્ટેન્ડેન્ટની વચ્ચે ભેદભાવ ટળી ગયો. ગોરાઓ હસ્યા. સિપાઈઓએ પેટ ભરીને રમૂજ માણી. મહીપતરામને ફોજદારી મળી ને નવા વર્ષના પ્રભાતે ‘રાવસાહેબ’નો ખિતાબ મળ્યો.
‘રાવસાહેબ’નો ખિબાત મેળવનાર એક સાધારણ પોલીસ જમાદાર, તે તો સોરઠના જૂના દિવસોમાં અદ્ભુતતાની બીના લેખામી. આ કિસ્સાની ભભક વિશેષ હતી, કેમ કે એ ખિતાબ જીતનાર સીધીદોર મરણિયા સિપાઈગીરી હતી. રાવસાહેબ મહીપતરામને પોતાની સામે ખડા રાખીને ગઈ કાલ સુધી ખુરશીએથી હુકમો કરનાર ફોજદારો એને ઘેર જઈ મુબારકબાદી આપવા લાગ્યા. અને રાવસાહેબે ફોજદારીનો પોશાક ક્યાંથી ખરીદવો, કેટલી બ્રિચીઝ અને કેટલા કોટ કરાવવા, કયા દરજીની કારીગરી રાવસાહેબને શોભથે, તે વિષે વગરમાગી સલાહો મળવા માંડી.
પણ મહીપતરામને હૈયે હોશ નહોતા. એના શ્વાસ ઊંચા થઈ ગયેલા. સરકારી ખિતાબ તેમ જ કીરીચના કરતાં પોતાના નેકીના બોલની કિંમત એને વધારે હતી. એ વળતા જ દિવસે ગોરા ઉપરી પાસે જઈ સલામ કરી ઊભા રહ્યા.
“ક્યોં નિસ્તેજ, હંઈ ? રાવસાહેબ !”
“અરજ છે.”
“અચ્છા !”
“ગોદડ વાળાને મેં બોલ આપીને જીવતો પકડાવેલ છે. એ બોલ મેં સાહેબ બહાદુરના વિશ્વાસે આપ્યો હતો.”
“હમારા વિશ્વાસ ! કાયદો હમારા વિશ્વાસ ? હંઈ ?”
એ પ્રશ્ન પૂછતી વખતે ગોરા પોલીસ-ઉપરીના હૃદયપટ પર ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના કારભારની બેઈમાનીની કાળી કથા ચિત્રપટની ચિત્રમાળા માફક સરતી હતી. ક્લાઈવથી માંડી સત્તાવનની એક કાળસંધ્યા સુધીનાં જૂઠાણાં, દગલબાજ આચરણો ને નાપાકીની પરંપરા એની કલ્પના પર ચમકી ઊઠી.
“હા જી, મને સાહેબ બહાદુરની નેકીમાં વિશ્વાસ હતો.”
“નહિ નહિ, ટૂમ ઉસકો ઉઢર ઠાર ક્યું નહિ કિયા ?”
“ઠાર કરતા તો એ પાપનું પૂતળું મૂઆ પછી સોરઠનો શૂરોપૂરો દેવ બનત. આપણે તો એને જીવતો પકડીને ભરબજારે એની ઈજ્જત લીધી. એની એકની જ નહિ, તમામ રજવાડાની પ્રતિષ્ઠાની દાઢો ખેંચી કાઢી. ગોદડ વાળો એક તરણું બની ગયો.”
“તો અબ ?”
“હવે એને જિવાડો. એ સરકારનો ભિખારી બની રહેશે, ને તે દેખી સોરઠના સર્વ રાજલોક આપોઆપ હીનતા અનુભવશે.”
“મંઈ વો પોલિટિકલ વિઝ્ડમ (રાજદ્વારી ડહાપણ) ટુમારે પાસ નહિ સીખને મંગટા.” સાહેબે ભવાંને ભેગાં કરતાં કરતાં કહ્યું : “એક જ બાટ હમેરા દિલમેં ઊટર ગઈ હય : ટુમ હમેરી નેકી પર વિશ્વાસ રખ્ખા. બસ, અબ હમ દેખેંગે.”
મહીપતરામના મોં પર આ જવાબે એક ગર્વમિશ્રિત આનંદની લાગણી છાવરી દીધી. એની છાતી ટટ્ટાર થઈ.
“ઔર કુછ ?” સાહેબે પૂછ્યું : “ટુમારી બદલી કે લિયે ટૈયાર રહેનાં.”
મહીપતરામ અબોલ રહ્યા.
“ક્યોં ! નારાજ ?”
“સાહે બહાદુરને વાંધો ન હોય તો પૂછું.”
“હાં.”
“ક્યાં બદલી કરશો ?”
“પાંચામેં. ઠાનદાર કા ખૂની લોક ઠાંગા હિલ્સ (ડુંગરા) મેં છીપે હય. પકડ કર લાઓ.”
મહીપતરામ કશું બોલ્યા વિના સાહેબની સામે તાકી રહ્યા.
“ક્યોં ચૂપ ! ડર ગયા ?”
“નહિ.” મહીપતરામના મોં પર સાહેબના આક્ષેપે વેદનાનો લેખ લખ્યો. “મારો ભાણેજ હાઈસ્કૂલમાં ભણે છે. તેનું ભણતર રઝળી પડશે. એ એક જ વાતથી હું અચકાયો, સાહેબ.”
“ટબ ક્યોં બોલટા નહિ ? હંઈ ! દેખો : હિઝ હાઈનેસ વિક્રમપુર ઠાકોર સા’બ ઈઢર આટા હૈ. ટુમારા ભાનેજ કે લિયે હમ સ્કોલરશિપ મંગેગા ઉસ્કે પાસ, ડોન્ટ વરી (ફિકર ન કરો), રાવ સા’બ !”
