૨૧. બહેનની શોધમાં
“ઉઘાડો !”
ધજાળા હનુમાનની જગ્યાને ડેલીબંધ દરવાજે કોકે પાછલી રાતે સાદ પાડ્યો.
ડુંગરાની વચ્ચે ટાઢો પવન ઘૂમરી ખાતો હતો.
“ઉઘાડો, બાપ, ઝટ ઉઘાડો. ટાઢ્યે દાંત ડાકલિયું વગાડે છે.” બીજી વાર કોઈ બોલ્યું.
નદીના પાણીમાં બગલાંની ચાંચો ‘ચપચપ’ અવાજો કરતી હતી. ટીટોડીના બોલ તોતળા નાના છૈયાના ‘ત્યા-ત્યા-ત્યા’ એવા ખુશહાલ સ્વરોને યાદ કરાવતા હતા.
ત્રણ જણા દરવાજો ઠોકતા ઊભા હતા. ત્રણમાં એકે કહ્યું : “છોકરું મારું ક્યાંય સૂતું હશે.”
“તું આવું બોલછ એટલે જ મને બીક લાગે છે.” બીજાનો પેલો સ્વર નીકળ્યો.
“કાં ?” પહેલાએ પૂછ્યું.
“છોકરાં સાંભરશે, ને તારાથી નહિ રે’વાય, તું મને દગો દઈશ.”
“જોયું, લખમણભાઈ ?” પહેલાએ ત્રીજા જણને સંબોધીને ફરિયાદ કરી : “તમને - હું વાશિયાંગ ઊઠીને તમને લખમણભાઈને - દગો દઈશ ? આ શું બોલે છે પુનોભાઈ ?”
જવાબમાં એક મીઠા હસવાનો અવાજ ઊઠ્યો. એ હસવામાં, હીરાનું પાણી જેમ અંધારે પણ પરખાય તેમ, હસનારનું મોં પરખાતું હતું. એ મોઢું રૂપાળું હોવું જોઈએ.
“હસો કાં, લખમણભાઈ ? જુઓ, આ ભેરવ બોલી.” વાશિયાંગ નામનો એ કોચવાયેલો જુવાન બોલ્યો. ચીબરીના અવાજમાંથી એણે અપશુકન ઉકેલ્યાં.
“હવે ડેલી તો ઉઘડાવો, બાપા !” લખમણભાઈ નામના આદમીએ આનંદ ભરપૂર સ્વરે કહ્યું : “શિયાળ્ય હાડકાને ચાટે તેમ ટાઢ્ય મોઢાં ચાટી રહી છે.”
“ઉઘાડો...ઓ...ઓ...ઓ.” પુનાભાઈ નામે ઓળખાવેલા ત્રીજા જણે એટલો બોલ બોલવામાં માનવી, શિયાળ અને બિલાડી એમ ત્રણ પશુઓની બોલીના લહેકા મિલાવ્યા. શિયાળુ રાતના મશ્કરા પવને એ લહેકાને પાછા પોતાની રીતે લાંબા-ટૂંકા કર્યા.
“કોણ છો, ભા ?” અંદરથી કોઈક સુંવાળો અવાજ આવ્યો.
મશ્કરા પુનિયાએ ઉત્તર વાળ્યો : “છઈયેં તો ચોર. શાહુકાર તો ત્યાં અમારે ગામ રીયા : અખંડ નીંદરું કરે છે રોગા !”
“ઠેકડી કરો છો દેવસ્થાનાની ?” અંદરથી તપેલો અવાજ આવ્યો.
“આ શું ? બાવે રામકી ગોતી ?” અતિ ધીરે સ્વરે પુનો વાશિયાંગને પૂછવા લાગ્યો.
“બસ, બસ.” લખમણભાઈ નામના માણસનો ગંભીર અવાજ ઊઠ્યો, એણે જવાબ દીધો : “બાઈ, બોન, આંહીં જાણે કે વાય છે કાળી ટાઢ, ઓઢવા ધાબળોય નથી. એટલે હાંસી કરતા કરતા ટાઢને થાપ દેતા રાતભર હાલ્યા આવીએ છીએ. ભલી થઈને ઉઘાડ તો દેવસ્થાનું છે, આશરો છે, નહિ તો પછી તાપણું કરીને બહાર પડ્યા રહીએ.”
“હા, તો પછે બેક લાકડાં બહાર ફગાવજે, બાઈ !” પુનોભાઈ ન રહી શક્યો : “આમેય બાવા તો બન્યા જ છઈયેં ને, એટલે ધૂણી ધકાવશું.”
નાની ગડક-બારી ઉઘાડનાર સ્ત્રી હતી. એણે એક પછી એક ત્રણેય પુરુષોનો જોબન-વેશ ઉકેલ્યો. ખભે અકેક બંદૂક ચામડાના પટે લટકાવી હતી. બોકાનાં બાંધ્યાં હતાં. સુરવાળો પહેરી હતી. બદન પર ટૂંકા ડગલા હતા. માથે પાઘડીઓ હતી.
“હે ધજાળા !” કહેતા ત્રણેય જણાએ અંદરના નાના દહેરાના શિખર ઉપર ઊડતી ધોળી ધજાને હાથ જોડ્યા.
અંધારિયા પક્ષની બારસ-તેરસનો કંગાલ ચંદ્રમા, ગરીબ ઘરના તેલ ખૂટેલી દીવા જેવો, ક્ષયના રોગીના છેલ્લા ચમકાટ જેવો, વસૂકતી ગાયના રહ્યાસહ્યા દૂધની વાટકી જેવો, થોડીક વાર માટે ઉદય પામ્યો. ત્રણેય મહેમાનોના ચહેરામોરા વિશેષ ઉકેલ પામ્યા.
મશ્કરો પુનો બેઠી દડીનો, શિવનો પોઠિયો કોઈક શિવાલયમાંથી સજીવન થઈ ઊઠ્યો હોય તેવો દેખાતો હતો. એના માથા પરનું ફાળિયું પણ એના શીંગડા જેવા બે ઊભા ખૂણા સૂચવતું હતું. એની ગરદન ગરેડી જેવી હતી. પરોણાગત કરનાર ઓરતને સામી નજરે ન જોતાં એ તીરછી નજરે જ જોતો હતો. એને જોતાં જ જણાઈ આવે કે દુનિયાની લગભગ તમામ વાતો તરફ ત્રાંસી નજરે જ જોનારાં માણસો માંહેલો એ એક છે. એના મોં ઉપર માયા-મમતાની કોઈ સુંવાળી લીટી નહોતી. એની મૂછો, બે વીંછીને હોઠ ઉપર સામસામા ચોંટાડ્યા હોય તેવી વાંકડી ને જોવી ભયાનક લાગે તેવી હતી.
વાશિયાંગ, પુનાથી નાનેરો, બાવીસેક વર્ષનો માંડ હશે. એને જોતાં જ ઓરતે કહ્યું : “ભાઈ, શિખાઉ દેખાઓ છો.” એના દીદાર એક શિખાઉને જ શોભે તેવા હતા.
“વાહ, ભલો પારખ્યો ! અંજળી જેટલા અજવાળામાં શો સરસ પારખ્યો !” પુનો આ બાઈની સામે જોયા વિના બોલી ઊઠ્યો. બાઈએ એની સામે નજર કરી, તેટલામાં તો પુનો હનુમાનની મૂર્તિ સામે એક પગે ઊભો ઊભો ગાવા મંડી પડ્યો હતો :
અંજનીના લાલા !
હદમ બાલા !
દોઢ પગાળા !
સમદર ટપવાવાળા સ્વામી !
વજર કછોટાવાળા સ્વામી !
જે જશનામી ! વરદાની !
હનુમાનનું સ્તોત્ર ગાતોગાતો એ તીરછી નજરે પોતાની બગલ નીચેથી બાઈને જોતો હતો.
વાશિયાંગ કશો જવાબ આપી ન શક્યો, છતાં દિલમાં તો પામી ગયો કે આ બાઈએ પોતાને શિખાઉ ચોરની ઉપમા આપી છે.
“કોઈ પુરુષ માણસ કેમ નથી જણાતું આંહીં ?” એવું પૂછનાર લખમણભાઈ નામના ત્રીજા પુરુષને ઓરતે નીરખ્યો. સીધો સોટા સરખો, સવા પાંચ હાથનો ઊંચો એ જુવાન અંધારામાં જેવો રૂડો કલ્પેલો હતો તેના કરતાં વધુ સોહામણો દેખાયો.
એણે ધોતિયું પહેરી તે ઉપર પિછોડી લપેટી હતી. એક સફેદ અરધો ડગલો એની કમર સુધી ખુલ્લે બુતાને પડ્યો હતો. એની પાઘડી એના હાથણાં હતી. એટલે ઉઘાડે માથે અર્ધા ગોળની ટાલ કોઈ લીસા પથ્થરની ખરલ જેવી ચમકતી હતી. ચંદ્રનું બિંબ એ ટાલથી ભવ્ય લાગતા ભાલમાં જળ-રમતી કોઈ માછલી જેવું ઝળકતું હતું. પછવાડે લાંબી કેશવાળી હતી.
“કેમ ? પુરુષ વિનાની પૃથ્વી સૂનકાર બની જશે એવી બીકલાગે છે કે, ભાઈ ?”
“એમ તો નહિ, બેન !” પેલા પુરુષે કટાક્ષની સામે કટાક્ષ ન અફળાવ્યો, પણ ગંભીર ભાવે કહ્યું : “પણ માનવી વિનાનાં એકલાં તો આ દેવલાં નથી શોભતાં.”
“તમારે કોનું કામ હતું ?”
“બાવાજી પ્રતાપગરનું.”
“એ તો ચાલ્યા ગયા છે.”
“કાં ?”
“આંહીં કોઈ બહારવટિયો આશરો લેવા આવશે એ બીકે.”
“બીક શાની ?”
“સરકારે એની ઉપર તવાઈ કરી છે.”
“ક્યારે ગયા ?”
“કાલે સાંજે.”
“તમે આંહીં એકલાં ?”
“હું દુનિયામાં એકલી જ છું.”
“આંહીં કેમ રહ્યાં ?”
“બહારવટિયાને મળવા.”
“તમારો સાદ મને જાણીતો લાગે છે.”
“તમારોયે મને કોઈ જૂના ભણકારા જગાવે છે. મને તો તમે જોઈ પણ હશે.”
“ના; નથી લાગતું.”
“દેવકીગામના છો ?”
“હા; તમને ક્યાંથી ખબર ?”
“લખમણભાઈ પટગર તો નહિ ?”
“હશે.” પુરુષ ચમકતો હતો. તેને આ કોઈક બાતમીદરા બાઈ લાગી. “ધીમે બોલો, બેન !”
“તમે ભગત થઈને - ગાયોના ટેલવા થઈને - થાણદાર ગૂડ્યો ?”
“પણ, બાઈ, આ તો કાઠી ભગત કે’વાય.” પુના નામના બાંઠિયા સાથીએ બજરંગ-સ્તોત્ર ગાતાંગાતાં વચ્ચે આટલો વિસામો લીધો, ને પાછું એનું સ્તોત્ર આગળ ચાલ્યું.
“બાપને પણ ન મૂક્યો ? ગોત્રહત્યા કરી !” બાઈએ બધી જ વાતનું જ્ઞાન બતાવ્યું.
પુરુષના મોંમાંથી ફક્ત આટલો જ ઉચ્ચાર નીકળ્યો : “છઠ્ઠીના લેખ, બોન ! તમે અહીં ડરતાં નથી ?”
“શાનાથી ડરું ?”
“આ થાનક ને આ રાત - એકલાંને માટે અતિ ભેંકાર છે.”
“તો હું એથીય વધુ ભેંકાર ક્યાં નથી ? મને જોઈને તો નિર્જનાય ફાટી પડે.”
“તમે કોણ છો ? આવું કયા દુઃખે બોલાય છે ?”
“તમે કોના ગૌચર બાબત ધીંગાણે ઊતર્યા’તા, ભાઈ !”
“રૂખડ શેઠ - જેને ફાંસી થઈ - તેની રંડવાળ બાઈએ પોતાના ધણીની મિલકત પોતાની ગણી બસો વીઘા ગૌચરના કાઢ્યા. તે માથે હું ગાયું ચારતો. એ સૈયદનો છોકરો પણ પોતાની ગાયને ચારવા આવતો. રૂખડ શેઠના પિત્રાઈઓએ આ ગૌચરનું દાન થાણદાર પાસે જઈ રદ કરાવ્યું. થાણદાર અમને ગૌચર ખાલી કરવા કહેવા આવ્યા. સૈયદની ગાવડી ઉપર થાણદારના મુસલમાન ફોજદારે સીસાના ગઠ્ઠાવાળી સોટી ઝાપટી, ને ગાયના ત્યાં જ પ્રાણ છૂટ્યા. સૈયદના છોકરાએ ત્યાં ને ત્યાં પાણકો લઈ પોતાનું માથું વધેરી નાખ્યું; એટલે મારાથી ન રહેવાયું. બેન ! રાત જેવી રાત છે : પ્રાગડના દોરા ફૂટતા આવે છે : ખોટું નહિ બોલું, બેન ! મેં હાથ પે’લો નહોતો ઉપાડ્યો.”
“ને એ બાઈ ક્યાં ગઈ ?”
“કહે છે કે મલક ઊતરી ગઈ.”
એક ઘોડીની હણહણાટી સંભળાઈ. એટલે લખમણભાઈ નામના પુરુષને યાદ આવ્યું : “આવી જ હાવળ દેતી.”
“કોણ ?”
“એની ઘોડી.”
“એને ખુદને નો’તી દેખી ?”
“ના. ધણી ફાંસીએ ગયો તે પછી ગામ બહાર ચૂડલા ભાંગતી’તી ત્યારે ગામ જોવા ગયેલું. હું નહોતો ગયો.”
“કેમ ?”
“ચૂડીકરમ નથી જોવાતાં મારાથી.”
“ત્યારે બા’રવટુ કેમ કરી શકાશે !”
“પકડાઈ જવાનું મન થાય છે, માટે તો તમારી પાસે જાહેર થઈ જાઉં છું ને ?”
“ફાંસીએ ચડશો તો ?”
“તો કોઈને ચૂડીકરમ કરવું પડે તેમ નથી.”
“બેય વાતો બગાડવી છે ?”
“બગડી તો ગઈ ક્યારની.”
“પણ આ ભેગા બે સાથીઓ છે તેનુંય સત્યાનાશ કાં વાળો ?”
“એને માફી અપાવીશ.”
“અત્યારે તો સરકારની બેસતી બાદશાહી છે. માફી નહિ આપે.”
“મારે માફી નથી જોતી.” વાશિયાંગ નામનો બાળો જુવાન બોલ્યો : “મારે તો હજી ગોદડ વાળાનું નાક કાપવું છે.”
“શા માટે ?”
“એણે એક ભાવરનો ભવ બગાડ્યો છે.”
“પારકા કજિયા શીદ ઉછીના લ્યો છો, ભીયા ?”
“પારકો કજિયો શીનો ? પર-અસતરીને ફસાવનારો પુરુષ તો હરેક મરદનો અપરાધી છે, દેવનો દ્રોહી છે.”
“રંગ, મારા વીરા ! તમે ત્રણ ભેળી મને ચોથી ગણજો.”
“તમે ?” વાશિયાંગ ચમક્યો.
“તમે ? કોણ છો ?” લખમણે ફરીથી પૂછ્યું.
એ સવાલનો જવાબ દેતી પ્હો ફાટી. ડુંગરાની આડે ઊભેલો બાલસૂર્ય કેસૂડાંનાં પાણીની પિચકારીઓ ભરીભરી કોઈ અજાણી અનામી વાદળી-ભાભીનાં ચીર ભીંજવતો લપાઈ રહ્યો હતો. પોતાનો પહેરો પૂરો કરીને ચાલ્યા જતા ચંદ્રમાનો તેજ-પટો દૂરથી દેખાતો હતો.
ત્રણેય જણાએ બાઈનું મોં નિહાળ્યું. અંધારામાં સાંભળેલો અવાજ જાડો હતો; તે પરથી બાંધેલું અનુમાન જૂઠું પડ્યું. બાઈના ઝાંખા પડેલ ચહેરા પર લાવણ્ય હજુયે બેઠું હતું : સાપે ચૂંથેલા માળા પર ચકલું બેઠું હોય તેવી કરુણતાએ ભર્યું.
ઓરતના ઓઢણા નીચેથી ડાબી કમરના ભાગ પર કશુંક ઊપસી આવતું હતું. તેના ઉપર ત્રણેય દોસ્તોની નજર ઠરી. ક્ષણ પછી એ છયે આંખો બેઅદબીના અપરાધથી ડરી ખસી ગઈ.
“તમે ડરશો નહિ, વીરા મારા !”
એટલું કહીને બાઈએ કમર નીચે હાથ નાખ્યો. ઘડી પછી એના હાથમાં એક નાનો તમંચો, પાળેલા બાજ પક્ષી જેવો, રમતો થયો, ને બાઈ એને હાથણાં બેફિકરપણે હિલોળતી હિલોળતી, હસતી હસતી કહેવા લાગી : “આવડો નાનકડો પણ એક ભાઈ ભેળો હોય, પછી આવી એકાંતનો ને બા’રવટિયાનો શો ભો ? આ ભરેલો છે, હો કે !”
પુનાને ત્યાંથી ખસી જવાનું મન થયું : હમણાં જ જાણે ભડાકો થશે.
પ્રભાત પડ્યું. તેને રામરામ કરતી હોય તેમ ઘોડી હણહણી. લખમણભાઈએ ઘોડીને દૂર બાંધેલી નિહાળી. નિહાળથાં જ એ બોલવા ગયો : “તમે - તમે -”
“હું ભાઈની બેન છું. તમને તો, ભાઈ, મેં અવાજે પારખ્યા; કેમકે એક દિવસ તમારા બોલ મેં સાંભળ્યા હતા.”
“ક્યાં ? ક્યે દિવસે ?”
“મહીપતરામ જમાદાર નવા બદલી થઈને આવ્યા, અમારા ઘેરે ઊતર્યા, તેને વળતે દિવસે તમે અમારી ડેલીએ આવેલા. આગલી રાતે ગાડામારગને કાંઠે અમારા ખેતરની થોરની વાડ તમે ગૂડી’તી - તેનો ખુલાસો કરતા’તા તમે.”
“ત્યારે તો શુકન થયાં. બેન જડી.” લખમણભાઈએ બંદૂક પર હાથ દીધો.
“બેન જ જડી માનજો, ભાઈ ! ને એક વાતની ગાંઠ વાળજો : સોંપાજો મા ! ગમે તેવાં વચન આપે તોય ન સોંપાજો ! દગલબાજ છે બધા.”
“ને કાયદાએ ઘાણ કાઢી નાખ્યો છે આપણો.” પુનો ત્રાંસી આંખે બોલ્યો. એણે હવે બેઠાંબેઠાં માળાના જપ માંડ્યા હતા.
“કાયદો શેનો ? હું તમને - અરે, તમારી મરેલી મને - હીણપ દઉં, ને તમે મને મારી નાખો - છડેચોક ચેતવણી દઈને ઠાર મારો - એમા ંકાયદો ક્યાં વચ્ચે આવ્યો ?”
“હા જ તો !” લખમણભાઈએ પણ પોતાના મનોવ્યાપાર પ્રગટ કર્યા : “મને આમાં કાંઈ ગમ પડતી નથી કે બેન, તમારા ધણીની કાઢેલી મિલકત, એમાંથી તમે ગૌચરની ખેરાત કાઢો છો - એમાં કાયદાનો બાપ કોણે માર્યો ?”
“કેમ, કાયદાનો બાપ થાણદાર ચે. ઈ થાણદારને તો તમે માર્યો !” અણસમજુ વાશિયાંગે મુદ્દો પકડ્યો.
“મેં તો માર્યો, કારણ કે એણે સૈયદના છોકરાને મરવા જેવો મામલો ઊભો કર્યો, ને ગાય મારી. ગૌચર ઝૂંટવી લીધું. છતાંય હું ન મારું ? તો પછી ક્યારે મારું ? કોને મારું ?”
લખમણભાઈની આ દલીલ-સરણી હતી. જૂના સોરઠની એ વિચાર-પદ્ધતિ હતી. એણે ઉમેર્યું : “ને એમ હોય તો થામદારનો છોકરો ભલે ને મને કોક દી ઠાર મારે. હિસાબ તો એમ જ પતે છે. એમાં વચ્ચે કાયદાનું પોથું શેનું ગોડો કુદાવે છે ?”
“કાયદો એક ઇંદ્રજાળ છે; એક ફાંસલો છે. ખરો કાયદો તો કોઈ પાળતું જ નથી. જુઓ ને, વાઘેરો ઉપર સરકારી મનવારોએ ગલોલા છોડ્યા. તે ગલોલા તરબૂચ-તરબૂચ જેવડા; ને વાઘેરોની ગોળીઓ તો હતી સોપારી સોપારી જેવડી : એનું નામ જુદ્ધ ? એનું નામ કાયદો ? ઇન્સાફ ક્યાં રહ્યો’તો ત્યાં ?”
પુનાએ કહ્યું : “હવે, ભાઈ, તમે આ ભણતર મેલી દીયો, ને ઝટ ક્યાંઈક આશરો લેવાની વાત પર આવો, નીકર જૂનાગઢની ગિસ્ત આવી જાણો...!”
“આવે તો શું ?” લખમણે કહ્યું : “આંહીં મંદિરમાં કોઈ ઝાલે તેવી મગદૂર નથી.”
“હાલો, તમને આશરો બતાવું.” કહીને એ ઓરત ત્રણેય જણાને દોરી ગઈ. દેવ-પ્રતિમાની પછવાડે એક પથ્થરને જમણી બાજુના ખૂણા ઉપર દાબતાં જ પથ્થર ખસ્યો : ભોંયરું ઊઘડ્યું.
“તમને હું ફસાવતી હોઉં એમ તો નથી લાગતું ને !” એટલું કહી હસતી હસતી એ પોતે જ ભોંયરામાં ઊતરી ગઈ, ને નીચેથી એણે પથ્થર બંધ કરી દીધો.
ત્રણેય મુસાફરોએ, ધરતી જેવી ધરતી ફાળી. થોડી વારે ઓરત પાછી બહાર આવી.
“હવે ચાલો.”
“ક્યાં ?”
“ધજાળા દેવની સન્મુખે.”
“શા માટે ?”
“સોગંદ લેવા, કે ચારમાંથી કોઈ જાન જાતાં પણ ખુટામણ નહિ કરીએ. ખુટામણ કરે તેને ધજાળો પહોંચે ને મરવા સુધી આપણું બા’રવટું ચાલે. તેમાં જે જે દુઃખિયાઓ ભળળા આવે તેને જાણીતપાસી ભેળવવા. તે તમામનાં વેરની વસૂલાત સહુએ સાથે મળીને કરવી.”
બલોયાં, બંગડી કે ચૂડાવિહોણા આ ઓરતના હાથ પ્રત્યેક બોલના તાલમાં હવા જોડે અફળાતા હતા. એ અડવા હાથની તાકાત એના પંજામાં પ્રસરતી હતી. પંજો મૂઠી ભીડતો ત્યારે હથોડો બની જતો. મુઠ્ઠીના આઘાતે આઘાતે જાણે કે હવામાં તરતી કોઈ એરણ પર એ કશો ઘાટ ઘડતી હતી. પ્રત્યેક ઘાટ એના અંતરમાં એકાદ મનસૂબો સરજાવતો હતો. ઠોળિયાં વિનાની એની કાનની બૂટો મોટાંમોટાં છિદ્રો સહિત ઝૂલતી હતી. એ ઝૂલતી કાન-બૂટો એ ઓરતને કોઈ કાનફટા જોગીનો સીનો આપતી હતી.
એણે જ ચારેયને પ્રતિજ્ઞા લેવરાવી. ત્રણ પુરુષો એની સામે તાલીમ લેનારા કોઈ ચેલકાઓ જેવા મૂંગા ને રાંક બની ગયા. પ્રતિજ્ઞા લેવામાં ચારેય જણાએ પોતાનાં હથિયારો પલાંઠી સામે જ રાખ્યાં હતાં; ને પ્રત્યેક પ્રતિજ્ઞાના બોલ બોલવા સાથે પોતપોતાનું હથિયાર આંખોને અડકાડવાનું હતું.
દિવસ ચડ્યો ત્યારે ઊનાઊના રોટલા અને તાજી છાશ, તાજાં માખણ, તાજાં શાકની દેણકી વગેરે લઈને જગ્યાને દરવાજે બે વનકન્યાઓ આવી પહોંચી. આવીને કહ્યું : “લ્યો, મા, આ શિરામણ.”
“લાવ્યાં, બેટા ?”
ઓરત આંહીં રહ્યા પછી થોડા જ મહિનામાં આજુબાજુના માલધારીઓના નેસડાની ‘મા’ થઈ પડી હતી.
“હા, મા ! કાલથી હું તેજુ એકલી જ આવીશ. હીરબાઈ તો જાશે.”
“ક્યાં ?”
“સાસરે.”
“સાસરે જવું ગમે છે ? હેં, હીરબાઈ !”
મોટી કન્યા નીચું જોઈ ગઈ.
“આંહીનાં જેવું રમવાનું-કૂદવાનું નહિ મળે ત્યાં.”
હીરબાઈની આંખમાં આંસુ આવ્યાં.
“તારું સાસરું કયે ગામ ?”
“દોણ-ગઢડા.”
નામ સાંભળીને ઓરતે ઊનો નિશ્વાસ નાખઅયો; પછી કહ્યું “આવજે, બેટા.”
બેઉને વળાવી પાછા દરવાજા ભીડી ઓરતે બહારવટિયાને રોટલા પીરસ્યા.
પુનો ચકળવકળ આંખે હજુ ડેલા તરફ જોઈ રહ્યો હતો. વાશિયાંગની જીભ પણ પૂછુંપૂછું કરતી તલપાપડ થઈ રહી હતી. લખમણભાઈએ તો પૂછ્યું પણ ખરું : “એ બાઈઓ કોણ હતી ?”
“વગડાની હરણ્યું હતી, ભાઈ ! બહારવટિયાએ બહુમાં બહુ ચેતવાનું હોય તો આ ભોળી છોકરીયુંથી. ડુંગરામાં નદીને ઝરણાંનો જેમ પાર નથી, તેમ આવી કન્યાઓનાય ફાલ ઊભરાયા છે. સીધી સંધ્યાની વાદળીઓમાંથી ઊતરી આવી હોય એવી તો એની મુખકાંતિ છે. મકરાણીઓ એના કાળ બન્યા છે. છોકરીઓ પણ, ભોળી ભટાક, દીવા માથે ફૂદાં ઝંપલાવે તેમ, મિયાંઓના મોહમાં લેવાય છે. એનો કોઈ રક્ષણહાર ન મળે.”
સાંભળતાં જ ત્રણેય પુરુષોના દેહમાં લાગણીઓ દબાઈ ગઈ. તેઓનાં હૃદયમાં રક્ષાનો ભાવ ચેતાયો.
“આ છોકરીઓમાંથી એક હવે જીતી નહિ આવે.” ઓરતે પરોણાઓને ચમકાવ્યા.
“કેમ ?” લખમણભાઈએ પૂછ્યું.
“એ હરણી હાલી છે દીપડાની બોડમાં.”
“ક્યાં ?”
“દોણ-ગઢડે. મકરાણીો એને ચૂંથી નાખશે. આઠેક દિવસમાં સાંભળશું.”
“એટલે ? શું સાંભળવા વાટ જોવી છે ?” વાશિયાંગનો મિજાજ ફાટ્યો.
“એ બાવોજી આવ્યા.” ઓરતે કાન માંડ્યા. “આ ગળુ ંજ અમારા શાદુળાનું.” ઓરતે કૂતરાના ડાઉડાઉ અવાજને પારખ્યો. એ ઉઘાડવા ઊઠી.
“હવે મારો શ્વાસ હેઠો બેઠો.” લખમણભાઈએ સાથીઓને કહ્યું. હજુ સુધી બાંધી રાખેલાં હથિયાર ત્રણેય જણાએ છોડી નાખી ખીંટી પર લટકાવ્યાં.
ધજાળાના થાનકની ડેલી થોડે છેટી હતી. ઓરત બે સાંકળ અને ત્રણ આગળિયારી ઉઘાડતાં ઉઘાડતાં પૂછતી જતી હતી : “શાદુળા ! કેમ બહુ ભસે છે, ભાઈ ? બાપુ કેમ બોલતા નથી ? અમથા તો કાળી રાતે આવે ત્યારેય ‘આદેશ ! આદેશ ! આદેશ !’ જપતાહોય છે.”
‘આદેશ’ એ દસનામ સાધુઓનો મિલન-બોલ છે.
છેલ્લો આગળિયારો ખસેડી દરવાજો ખુલ્લો કર્યો ત્યારે ત્યાં બે ઘોડા જોડેલી એક ઘોડાગાડી ઊભી હતી. હાંકવાની ગાદીવાળી બેઠક ઉપર શિકારીના લેબાસવાળો એક પુરુષ બેઠો હતો, એના હાથના પંજામાં લગામ રમતી હતી. આગળ ઊભો ઊભો એક ખાસદાર ઘોડાની માણેક-લટ પંપાળતો હતો. ગાડીની પાછલી બેઠકો પરથી ચારેક જણાએ ઠેક મારી ડેલીમાં પ્રવેશ કર્યો. નાની બારીને બદલે મોટા દરવાજા ખોલવા માંડ્યા.
કૂતરો એ સર્વની સામે ઝનૂનભર્યા ડાઉકાસ કરી છલાંગો ભરતો હતો, બે જણાાન પગની પિંડીઓમાંથી લોહી ચાલી રહ્યાં હતાં.
કૂતરાએ છેલ્લી તરાપ એ હાંકનાર શિકારી પર કરી. શિકારીના કલેજા સુધી કૂતરો પહોંચે તે પૂર્વે તો શિકારીની બંદૂકનો કુંદો ઊંચો થયો. બરાબર બમણાં પર ફટકો ખાઈને કૂતરો જમીન પર ઝીંકાયો.
“કોણ છો તમે ?” હાક મારતી ઓરત બહાર ધસી. જગ્યાના દરવાજા તરફ ગાડીને ખેંચી જવાનું જોશ કરી રહેલ ઘોડાઓને એણે લગામો ડોંચીને પાછા ધકેલ્યા. પૂછ્યું : “ઊભા રો’, કોણ છો ? આ દેવતાના કૂતરાને ઠાર મારનાર કોણ છો તમે ?”
“તું તો નવી ચેલી ને ?” દાબેલા પાસામાંથી વાજું જેવા સૂર કાઢે તેવા સૂરે શિકારી આગેવાન ગાડીની ઊંચી બેઠક પરથી બોલ્યો. બોલતી વેળા એની આંખો ઘેનમાં ઘેરાયેલ હોય તેવી અરધી મીંચેલી હતી. માથા પર ટેડી પડેલી ખાખી હૅટને એણે વધુ ટેડી ગોઠવી.
નીચે ઊભેલી ઓરતની આંખો તરફડિયાં મારતા કૂતરા તરફ હતી. માથું ઊંચું કરી કરીને કૂતરાએ નેત્રો ધજા ઉપર ઠેરવ્યાં. પછી એ પટકાયો. એના ડોળા રાતી ધજા સામે ફાટતા રહ્યા. એના મોંમાંથી ફીણ ઝરતાં હતાં. ધરતીનું જે ધાવણ પીધેલું તે પાછું ચૂકવીને કૂતરો જિંદગીના કરજમાંથી ફારેગ થઈ ગયો.
બાઈનું હૈયું ભેદીને બોલ નીકળ્યો : “આ ધજાની છાંયડીમાં તમે જીવ માર્યો ?”
ઘોડાગાડી તરફ આગળ વધતી ઓરતને અટકાવવાની મૂંગી ઈશારત કરતો શિકારીનો હાથ ઊંચો થયો. પાસવાનોએ ઓરતના કદમો રૂંધ્યા.
“ઊભી રહે.” શિકારીએ માંજરી અધમીંચી આંખોની પાપણો પટપટાવી. “બીજોય જીવ માર્યો છે, જોતી જા.”
એટલું કહીને એણે ગાડીને મોખરે પોતાના પગ પાસે પડેલા શિકાર પર નજર ચીંધાડી, પણ એની આંખો ઓચિંતી કોઈ તણખો પડતાં દાઝી હોય તેમ ચમકી ઊઠી. એની જીભ પણ જરાક બહાર નીકળી.
પોતાનો માલિક ચમકી ઊઠવાની નિર્બળતા ધરાવે છે, એવો આ પહેલો જ અનુભવ સાથીદારોને થયો. તેઓ નજીક ગયા. ઓરતને પણ અચંબો લાગ્યો.
શિકારીએ શિકાર પરથી આંખો બીજી તરફ સેરવી લીધી. ડાબી બાજુના આકાશ તરફ એ જોઈ રહ્યો. શિયાળુ આકાશની કૂણીકૂણી તડકીમાં વેંતવેંત-વા ઊંડી ઘાટી ઊનથી ભરેલાં હજારો ઘેટાં જેવાં સફેદ નાનકડાં વાદળી-ધાબાં એકબીજાની ગોદમાં લપાઈ ઊભાં હતાં. એક મોટી વાદળી, એ મેંઢાંને ચારતી ગોવાળણ-શી સીધી, પાતળી સુડોલ અને લહેરાતી થોડીક વેગળી ઊભી હતી.
ત્યાંથી ધકેલાઈ હોય તેમ શિકારીની આંખો ફરી એક વાર પોતાના પગ તળે પડેલા શિકાર તરફ ફરી. એણે તાક્યું. એનું મોં ફાટ્યું. બીજાઓ એને ડરી ગયેલો ન માને તેવી સિફતથી એણે પોતાની આંખો પર પંજો ઢાંક્યો : જાણે પોતે સૂરજનાં કિરણોને ખાળવા માગે છે.
“ઉતારી નાખો.” એણે આદેશ આપ્યો.
સાથીદારોએ મૂએલા પ્રાણીને નીચે ઉતાર્યું. ધીરે રહીને ધરતી પર મૂક્યું. બાઈએ એ ઓળખ્યું.
એ એક સસલીનું મડદું હતું. એનું પેટ કોઈ ચીભડાની ગાંસડી ફસકી પડે તેમ ચિરાઈ ગયું હતું. એના નીકળી પડેલા ગર્ભાશયમાં બે બચ્ચાં જાણે કે નીંદર કરતાં હતાં. શિકાર કરીને સસલીને ગાડીમાં નાખી તે વખતે આ દેખાવ તેને નહોતો દેખાયો.
શિકારી કંપતે પગે ગાડીથી નીચે ઊતર્યો. એક શિલા પડી હતી, તેના પર એણે બંદૂકની નળી વતી ઝાલીને પછાડી. એના હાથ જોરદાર હતા. પહેલા જ પ્રહારે બંદૂકના લાકડાના હાથાના છોડિયાં ઊડી પડ્યાં.
એક ઘોડેસવાર તરફ ફરીને શિકારીએ પૂછ્યું : “નજીકમાં કયું શહેર છે ?”
“આપણું.”
“આ લ્યો : આ દસ રૂપિયા. બે સાચી અટલસની સોડ્યો લાવીને અહીં આપી જાજો સાંજ સુધીમાં.”
ઘોડેસવારે ઘોડો દોડાવી મૂક્યો, ને શિકારી આ ઓરત સામે ફર્યો : “આ બેય જીવને દટાવી દેશો તમે ?”
ઓરતે મૂંગી હા કહી. પાંચ રૂપિયા એણે એક બીજા સાથીના હાથમાં મૂક્યા; કહ્યું : “હનુમાનજીને ધરી આવ.”
ફરીફરીને એણે મૂએલી સસલીના ચૂંથાઈ ગયેલ આઉની અંદર બે સૂતેલાં બાળ દીઠાં. “આવું - આવું તો કોઈ દી નહોતું બન્યું.” એ વાક્ય શિકારી ત્રણ વાર બોલ્યો.
ઘોડાગાડી પાછી વળી ગઈ. શિકારીએ લગામ બીજા જણના હાથણાં સોંપી. પોતે પાછળની ગાદી ઉપર ઢીલો થઈ પડ્યો. રસ્તામાં એક-બે વાર એણે પૈડાં નીચે નજર નાખી.
“કેમ, બાપુ ?” કોચમેન પૂછતો હતો : “કાંઈ જોઈએ છે ?”
“ના, એ તો મને પૈડાં હેઠળ કાંઈક ચેપાતું હોય એવો વહેમ આવ્યો.”
“ના, ના; એ તો નદીનું વેળુ હતી.”
ડેલીના ધિંગા દરવાજા ફરીથી બંધ કરીને ઓરત અંદર ગઈ. મહેમાનોને ન દીઠાં. ‘ગોકીરો સાંભળીને ભાગી ગયા કે શું ?’ એવું વિચારતી એ મંદિરમાં પેઠી.
મંદિર તો એનું માત્ર નામ હતું. એ તો હતો એક પુરાતન કોઠો. કાળાંતરના ઇતિહાસને કલેજામાં સંઘરતો એ કોઠો ત્યાં ઊભો હતો.
એ કોઠાની અંદર સાફસૂફી કરીને કોઈ બાવાએ એક પથ્થર પધરાવ્યો હતો, ને ઉપર રાતી ધજા બાંધી હતી.
ઓરત અંદર ગઈ. જુએ છે તો વાશિયાંગના ખભા ઉપર પુનો ઊભો હતો. ને પુનાને માથે લખમણભાઈ ચડ્યો હતો. કોઠાની દીવાલને ઓથે આ ત્રણેય ઉપરાઉપરી ઊભા હતા. લખમણભાઈના હાથમાં બંદૂક હતી. બંદૂકની નાળી એક ઊંચા મોરચા (બાકોરા)ની આરપાર રાખીને લખમણભાઈ કોઠાની ટચે એક ઝીણા જાળિયા વાટે જોઈ રહ્યો હતો.
“ગયા.” કહીને લખમણે બંદૂક પુનાના હાથમાં આપી. પુનાએ વાશિયાંગને દીધી. જીવતા ત્રણ જણાની રચાયેલી નિસરણી વિખેરાઈ ગઈ.
“ત્યાં ઊંચે ચડીને શું કરતા’તા, ભાઈ ?”
“નિશાન માંડતો’તો.” લખમણે કહ્યું : “તમે અમને હાકલ કેમ ન કરી ?”
“મારે તમને છતા નહોતા કરવા. એ બચાડા મને શું કરત ? નાનેરો ભાઈ તો મારી ભેરે જ છે ને !” એમ બોલીને એણે કમ્મર પરના તમંચાને હાથ અડકાડ્યા.
“ઓળખ્યો એને ?” લખમણભાઈએ પૂછ્યું.
“કોણ ?”
“મારો બનેવી. કૉલેજમાં ભણેલોગણેલો રામગઢનો કુંવરડો.”
“તમારો બનેવી ?”
“નહિ ત્યારે ? બેનનો ચૂડો આ બંદૂકની નાળ્યા આડે ન આવ્યો હોત તો એ બાપડો કાંઈ આજ ધજાળાને કોઠેથી જીવતો પાછો વળી શકત ?”
“પાછો વળ્યો - ભલે વળ્યો : માણસાઈ લઈને વળ્યો દીસે છે.”
“કેમ વળી ગયો ?”
“ગાભણી સસલીનો પૂરે માસે શિકાર કર્યો. ફાટી ગયેલ ગાભમાં બે બચ્ચાં જોયાં, તેથી કંઈક થઈ ગયું.”
“અરે, રાખો રાખો, બેન !” પુનાએ કહ્યું : “રાજકોટની કૉલેજમાં ભણેલ રાજકુંવરડાને ગાભણી સસલી જોયે માણસાઈ આવે ? શું બોલો છો તમે ? તો તો ઈલમ શીખવનારા સાહેબોની પત્ય જાય ને !”
“કંઈક થાનકનું સત.” લખમણે કહ્યું.
“બેનનો પોતાનો જ કોઈક દેવતાઈ અંશ એને સૂઝી ગયો.” વાશિયાંગે ટીકીટીકીને ઓરતની સામે જોયું.
“બેનના સતના પ્રતાપે તો અમે ઊગરી ગયા. અમે તો આશા મેલી દીધી’તી. હમણાં ઝાટકે આવી જશું એવી ધારણા હતી.”
“કેમ ?”
“હનુમાનજીને રૂપિયા ધરવા આવનારો આદમી ભે ખાઈને બહારથી જ રૂપિયા ફગાવી ભાગી નીકળ્યો. અંદર આવ્યો હોત તો એને જ અમારે ઠાર રાખવો પડત ને !”
એ જ પળે કોઠાની ચિરાડમાંથી ઘુવડ ઘૂઘવ્યું. તોપના ગોળાને છાતી પર ઝીલનારાઓ નાના-શા અપશુકનને નથી સહી શકતા. ઘુવડની વાણી એ ચારેય જણાને કાળવાણી લાગી : હમણાં જાણે કોઠો ખળભળી જઈ ચારેયના ઉપર કબર ચણી લેશે.
ઓરતે જોયું તો ત્રણ મરદનાં કલેજાં પારેવાંની માફક ફફડે છે. એણે કહ્યું : “ભાઈ, તમે આજ રાતમાં જ બીજો કોઈ આશરો ગોતી લ્યો. માલધારીઓની દીકરીઓને સનસ આવી ગયેલ છે, ને આ શિકારીનું ટોળું પણ ગંધ લીધા વગર નહિ ગયું હોય.”
“અમે પણ, બેન, એક દા’ડાની જ ઓથ લેવા આવ્યા હતા. અમારું પગેરું ઊલટી જ દિશામાં નીકળએ, એટલે, સરકારી ગિસ્તો એક દિવસ તો આ દૃશ્યે આવે જ નહિ, એવો બંદોબસ્ત કરીને અમે આવેલા. હવે અમે ખુશીથી જશું.”
“ને પછી તમારા મુકામની મને જાણ દેજો, હું ચાલી આવીશ.”
“ને જો પકડાઈ જઈએ તો ?”
“તો જેલમાં મળશું. એક વાર જેલને માથે વાવટો ચડાવીને પછી મરશું. પણ મરવા અગાઉ મારું એક કામબાકી રહી જાય છે.”
“કહો, બેન.”
“માણેકવાડાના ગોરા પોલિટિકલ સા’બ સાથે હિસા’બ પતાવવાનો.”
“શાનો હિસાબ ?”
“એ પછી કહીશ. એક વાર તમે ઠરીને ઠામ થાવ.”
રાત્રે ત્રણેય જણાએ તૈયારી માંડી. લખમણભાઈ અને પુનો દારૂગોળાની તજવીજ કરતા હતા, ત્યારે જુવાન વાશિયાંગ ડેલીની ચોપાટમાં બેઠો હતો. ઓરત ડેલીનો દરવાજો તપાસવા જતી હતી.
એના હાથમાં જૂનવાણી ફાનસ હતું.
“કેમ, ભાઈ !” ઓરતે બંદૂકની નાળી પર ટેકવેલું વાશિયાંગનું મોં જોઈને પૂછ્યું : “તમારે તો ઘેરે બાળબચ્ચાં છે, ખરું ?”
વાશિયાંગે દયામણું મોં હલાવ્યું.
“હવે તો એને વીસરવાનાં.” બાઈએ ટાઢો ડામ દીધો.
વાશિયાંગ મોં ફેરવી ગયો. ઓરત વધુ કઠોર બની : “કલેજું વજરનું કરવાનું.”
“મને આંહીં તમારી પાસે રહેવા દેશો ?” વાશિયાંગનું રૂપાળું મોં સહેજ જળે ભરેલી આંખોએ કરી વધુ સોહામણું બનેલું હતું.
“શા માટે ?”
“તમારે માટે મને મરવાનું મન થાય છે.”
“પણ વગર જરૂરે ?”
“મરવું તો છે જ. તો પછી મોતનો કસુંબો મીઠો કેમ ન કરી લઉં ?”
એની આંખ કસુંબલ ચટકી પકડી રહી હતી.
“ભાઈ, તુંને મોહ થયો છે. એવા મોહ તો પગલેપગલે થાશે. ચેતજે, ભાઈ, બેય બગાડીશ મા.”
“મને એક વાર દુઃખણાં લેશો ?”
“ભાઈ, રહેવા દે. ભીતરના ભોરિંગને પડ્યો રહેવા દે. તારા દિલના રાફડાને વધુ ઘોંકાવીશ નહિ.”
એટલું કહેતી જ ઓરત દીવો લઈને અંદર ચાલી ગઈ. પાછળ એક ભડાકો થયો. કોઠો ધણધણ્યો. સૂતાં પક્ષીઓએ કિકિયારીઓ પાડી. ત્રણેય જણાં ડેલીમાં આવીને જુએ છે તો વાશિયાંગને પોતાની બંદૂક ખાઈને પડેલો દીઠો.
“આ શો ગજબ ” લખમણભાઈ આભો બન્યો.
“એ ગજબની વાત હું સમજું છું.” બાઈએ કહ્યું : “પણ તમે બેય હવે નીકળી જાવ. બંદૂકનો ધડાકો આંહીં હમણાં ટોળું ભેળું કરશે. તમારે નાહક ભીંત હેઠળ ભીંસાઈ જવું પડશે. ભાગવા માંડો.”
“લાશને અવજમંજલ -”
“હું પહોંચાડીશ. ભરોસો રાખો.”
વાશિયાંગના હથિયારો ઉઠાવી લઈ બેઉ જણા કોઠાની પાછલી બાજુથી નીકળી ગયા. ઓરત મંદિરમાં દોડી.
હનુમાનના કોઠાની ઝીણીઝીણી ખીલીઓ ઉપર બાવાએ ઘણીઘણી ચીંથરીઓ લટકાવી હતી. તેમાંથી ‘ઘા-બાજરિયા’ નામની વનસ્પતિની ચીંથરી છોડીને ઓરતે ચારેક બાજરિયાં બાળી નાખ્યાં. તેની રાખ વાશિયાંના જખમ ઉપર દાબી, પાટો કસકસાવીને બાંધી દીધો. જખમ એક બાજુ થયો હતો.
બેહોશ પડેલા એ જખમીનું મોં ઓરત જોઈ રહી, ને બોલી : “આખરે તેં તો તારું ધાર્યું જ કર્યુ ં તું મારી પાસે જ રહ્યો.”
એના કલેજા ઉપર બાઈએ પંજો મૂક્યો. સામે બળતું ફાનસ એને કોઈ ચૂપચાપ જોઈ રહેલું જીવતું માનવી લાગ્યું.
થોડી ઘડી હાથ ખચકાયો. પછી એ હાથ જખમીની છાતી પર ચોરની જેમ, અપરાધીની જેમ મંડાયો. જખમીના હૈયાના ધબકારાની ગતિએ એને ગભરાવી. એને ફાળ પડી : ‘આ તો જીવે એવું જણાય છે. શી વીતી ? શી વીતશે ?’
વાશિયાંગ જીવે તેનો ભય ? શા માટે ? ઓરત પોતાના અંતરના અટપટા ભોંયરામાં જાણે કે દીવા વગરની ભટકતી હતી.
