હોળી
વસંતના વૈભવને વધારતો ઉત્સવ
સભ્યતાના ભારેખમ બંધનને દુર કરીને મુક્ત મને સ્વૈર વિહાર કરવાનો દિવસ એટલે ‘હોળી’. અતિ બંધનોમાં અટવાયેલો ને અકળાયેલો માણસ અતિ મુક્તતાને હંમેશા ઝંખતો હોય છે. વસંતના વધામણામાં પોતાના મનને ખુલ્લું મુકીને દુનિયા સમક્ષ ‘ખુલ્લી કિતાબ’ બનવાનો પ્રયત્ન કરે છે. હોળીના અવનવા રંગોને લઈને આવતો ફાગણીયો જીવનના એક ના એક રંગોમાંથી મુક્ત કરીને નવજીવનનો સંદેશ આપી જાય છે. ભારતીય સંસ્કૃતિ જ એક એવી સંસ્કૃતિ છે જેમાં વ્યક્તિને ઉત્સવોના મસ્તીભર્યા માહોલમાં મશગુલ થઈને વિહરવાની સ્વતંત્રતા મળી રહે છે. અગ્રેજીમાં સંસ્કૃતિ માટે બે શબ્દો બહુ પ્રચલિત છે અને વપરાય છે, Civilization અને Culture. “Our civilization is what we use and our culture is what we live.” આપના પ્રતીકો એ ઉત્સવોને સભ્યતા કરતા સંસ્કારો જોડે ગાઢ સંબંધ છે. સંસ્કાર સર્જનમાં સંસ્કૃતિક ઉત્સવોનો ફાળો અતિ પ્રસંશનીય અને મહત્વનો છે.
રઈશ મણિયારની કલમ...
ધુળેટીના તમાશાઓ બહું રંગીન લાગે છે,
આ પરણ્યાઓ, કુંવારાઓ બહું રંગીન લાગે છે.
તેં ખેંચ્યા એ દુપટ્ટાઓ બહું રંગીન લાગે છે,
પડ્યા ગાલે તમાચાઓ બહું રંગીન લાગે છે.
પાડોશણને તું રંગે ત્યાં જ પત્ની જોઈ ગઈ, માર્યા !
ધુળેટીના ધબડકાઓ બહું રંગીન લાગે છે.
કયા મારા, પાડોશીના કયા એ પણ કળાતું ક્યાં,
સમી સાંજે આ ભૂલકાઓ બહું રંગીન લાગે છે.
જે નિકળ્યા શ્વેત ટોપી, શ્વેત કફની, શ્વેત ધોતીમાં,
ફર્યા પાછા તો કાકાઓ બહું રંગીન લાગે છે.
લપસવું, ભાગવું, પકડાવું, ભીંજાવું ને ખરડાવું,
નર્યા ગમગીન કિસ્સાઓ બહું રંગીન લાગે છે.
હોળીનો ઉત્સવ એ ફાગણના રંગોથી આપના જીવનને રંગીન બનાવતો, વસંતોત્સવમાં પણ સંયમની દીક્ષા આપતો સંઘનિષ્ઠાનો મહિમા સમજાવતો અને માનવ મનમાં રહેલ અને વસેલ અસદ્વૃત્તિને બળવાનો સંદેશ આપનારો ઉત્સવ છે. હોળીનો ઉત્સવ એટલે ‘અગ્નિ’નું મહત્વ સમજવાનો ઉત્સવ. વિકારો-વિકૃતિ-વાસનાને હોળીના અગ્નિમાં હોમ કરવાનો દિવસ. સમસ્ત પાપની પોટલી અગ્નિ પાસે ખુલ્લી મુકીને શક્તિ, બુદ્ધિ અને વૃત્તિનું ભાથું ઈશ્વરના પ્રસાદ તરીકે મેળવીને કૃતકૃત્ય થવાનો દિવસ. જીવન સમા પુષ્પની પાંખડી વિખરાયેલી, ખરેલી કે ખંડિત જણાય તો તેને ભાવપૂર્ણ રીતે “દોષ મારો છે પરંતુ માળીનો નહિ”, આવું સમજીને તેને ફરીથી ખીલવીને વાતાવરણમાં સુગંધ ફેલાવવી એ જ મુખ્ય કર્મ છે. હોળીની પ્રાચીનતા કે અર્વાચીનતાના નાદમાં ન પડતા શ્રેષ્ઠતાનો નિ:સંકોચ સ્વીકાર કરવો તે જ બુદ્ધિમત્તાનું લક્ષણ છે.
મહાકવિ કાલિદાસે ખુબ સરસ કહ્યું છે,
પુરાણમિત્યેવ ન સાધુ સર્વં ન ચ અપિ કાવ્ય નવમિત્યવદ્યમ |
સંત: પરીક્ષાન્યતર ભજન્તે મૂઢ: પરપ્રત્યયનેબુદ્ધિ: ||
અર્થાત, “સારાસાર વિવેક ખોઈ બેઠેલો માનવ, સંસ્કૃતિના તત્વોમાં રહેલા સત્વને સમજ્યા વગર, નિરર્થક વાતો માટે દુરાગ્રહી બની ભટકતો જોવા મળે છે.”
પ્રશ્ન થાય કે હોળીકાએ પ્રહલાદ જેવા પ્રભુભક્તને બળવાનો પ્રયત્ન કર્યો તે હોલીકાનું હજારો વર્ષોથી આપણે પૂજન શા માટે કરીએ છીએ? આ દહનની પાછળ એક બીજી વાતનું સ્મરણ રહેલું છે. હોલિકા પ્રહલાદને લઈને અગ્નિમાં બેથી તે દિવસે નગરના બધા લોકો એ ઘરઘરમાં અગ્નિ પ્રગટાવીને પ્રહલાદને ન બાળવા અગ્નિદેવને પ્રાર્થના કરી હતી. લોકહૃદયને પ્રહલાદે જીતી લીધું હતું તે આ ઘટનામાં પ્રતિબિંબિત થાય છે. અગ્નિદેવ એ લોકોના અંત:કરણની પ્રાર્થના સ્વીકારી , હોલિકા નષ્ટ થઇ અને અગ્નીકાસોતીમાંથી પર ઉતરેલો પ્રહલાદ નરશ્રેષ્ઠ બન્યો. કાળક્રમે અગ્નિદેવની પૂજાનું રૂપ સ્પષ્ટ થતું ગયું અને અસદવૃત્તિના નાશ માટે અને હૃદયમાં રહેલો લોકોની શુભ ભાવનાને પ્રતીકાત્મક રીતે ભગવાન સુધી પહોચાડવાનું કાર્ય હોલિકા પૂજા દ્વારા શરુ થયું. તેથી જ લોકો હર્ષપૂર્વક હોલીકાનું સ્વાગત કરે છે.
હોલિકામાગતાં દૃષ્ટ્વા હૃદિ હર્શાંતિ માનવા: |
પાપમુક્તાસ્તુ સજ્જતા ક્ષુદ્રતા વિલયંગતા ||
હોલીકાદહનથી ખુશ થયેલા લોકોએ ઉત્સવ ઉજવ્યો. આનંદના વાતાવરણથી રંગીન બનેલા લોકો એકબીજા પર રંગ, ગુલાલ વગેરે ઉડાવવા લાગ્યા. કોઈકે ધૂળ ઉડાવવાનું શરુ કર્યું અને તેમાંથી ધૂળેટી સર્જાઈ.આસમાની રંગો અને ધરતીની ધૂળનું આ ઉત્સવમાં મિલન સર્જાયું. નાના મોટા ભેદ ભૂલી, મહેલ અને ઝુંપડીના લોકો એકત્ર આવી નાચવા લાગ્યા.
સુરેશ દલાલની કેટલીક નયનરમ્ય પંક્તિઓ...
આંખ્યુંના આંજણમાં ફાગણનો કેફ અને અંબોડે કેસુડો લાલ;
રંગ ને સુગંધના સરવરિયે સંગ સંગ સાંવરિયા રમવાને ચાલ !
આવતા ને જાતા આ વરણાગી વાયરાએ મચાવ્યાં છે ઝાઝા તોફાન;
ભૂલીને ભાન ભંવર ભમતો ભમે છે આજ પુષ્પોના અમરતને પાન.
આંબલિયે બજવે છે કોકિલ બાંસુરિયા અંતરને ઊંડે ઉછાળ;
રંગ ને સુગંધના સરવરિયે સંગ સંગ સાંવરિયા રમવાને ચાલ !
લૂમઝૂમતી મંજરીની હરિયાળી મ્હેક મારી મબલખ જગાવે છે ઝંખના;
નજરુંને હેરીને જોયું જરીક, કેવાં ઊડે પતંગિયા અજંપના !!
થઇને ગુલાલ આજ રંગે ઘરાની ધૂળ વાયરાના રેશમી રૂમાલ;
રંગ ને સુગંધના સરવરિયે સંગ સંગ સાંવરિયા રમવાને ચાલ !
'બલમ પિચકારી, જો તુને મુજે મારી...તો સીધી સાદી છોરી..અ..શરાબી હો ગઈ..!'
સ્કુલોમાં હંમેશા ધૂળેટી(હોળી)ના આગલા દિવસે સેલીબ્રેટ થાય. એમાં પણ, સવારથી જ બે-અઢી લીટરના બાટલા(માત્ર છૂટીને પલાળવા માટે જ) અને મારવાડી પાક્કો કલર(કલર જાય તો પૈસા પાછા..) ઉપરાંત, પેન્ટના ખિસ્સા, બુટની સગથળીની નીચે, મોજાની અંદર, ક્યારેક ક્રીટીકલ પરિસ્થિતિમાં ચડ્ડીમાં (કલર + કોથળી) સંતાડેલા હોય. જેથી જો ચેકિંગ આવે સ્કુલમાં તો પકડાઈ ના જવાય. ઉપરાંત, આ મોટા-મોટા ભીમકાય બાટલા(હાઉસ)ને ટોઇલેટની બારીની પાછળ છેલ્લી બેન્ચની નીચે ખૂણામાં, એક્સ્ટ્રા થેલાની અંદર છુપાવી રાખેલા હોય.
એમાં પણ પેલીને આજે કલર લગાવવાની ઈચ્છા પ્રબળ બની હોય. ક્યારે સ્કુલ છૂટે અને ક્યારે હું મારા મોઢે જાતે કલર લગાવીને એને ખબર ના પડે તેમ કલર લગાવીને ભાગી જાઉં..??? એનું પ્લાનિંગ ૮ પીરીયડ સુધી ચાલ્યા કરે. પણ કઈ આઈડિયા ના આવે. અંદરથી બરાબરનો અગ્નિ સળગતો હોય અને પેલીને કલર લગાવવાના અભરખા ચડ્યા હોય. કરવું શું? અને એમાં બેલ પડી જાય....
એ ય ને બધા ધાડા ઉતરી પડે રસ્તા પર. બજરંગ દલ વાળાને કોઈ વાંધો ની. એ તો એમની મસ્તી માં મોજમાં હોય. પણ, અમુક હોય ને આપણી જેવા. કલર લગાવવાની ઈચ્છા વાળા..! ના પોસાય ભાઈ...ના પોસાય...કલર લગાવ્યા વિના ઘરે કેમ જવાય? એકબાજુ બાપુડિયાને કલર લગાવવો છે ગાલ પર ને બીજી બાજુ બરાબરની ફાટેલી હોય. અને આ શું? એની બહેનપણી (મીડીએટર) બોલાવવા આવે, "એ ત્યાં સ્કુલની પાછળ ઉભી છે મારી સાથે..." અને બાપુ ખુશમ ખુશ..! ભાંગી નાખું, ભૂકો કરી નાખું એવી હિમત ૧ સેકંડ માં કોને ખબર ક્યાંથી આવી જાય?? અને જાણે સાળી સાથે જતો હોય એમ વટથી સવારી કાઢે, 'પેલી'ની પાસે જઈને ઉભો રહે. હાથમાં કલર તો ક્યારનો લગાવી જ રાખ્યો હોય એમાં હળવેકથી ગાલ પર થોડું-થોડું લગાવે(કલર + 'લવ'ર). થોડી વાર સુધી ખાલી હસવાનું જ મન થાય. ધબકારા ૮૦-૯૦ તો 'રેગ્યુલર' ચાલતા હોય. અને. 'હેપ્પી હોલી' બોલવામાં ય ફાટે. આ 'કોથળી' - 'કલર' - 'ગાલ' - 'પેલી' નો નશો આવતી હોળી સુધી રહે અને પછી બાપુડિયો પોતાના બજરંગ દાળમાં જઈને પાછો 'વટ' મારીને 'વાત' કોઈને ના કહેવાની વાત પણ કરે.
લગભગ ૧૦ વાગ્યે રિસેસ પૂરી થાય. આ અડધો કલાક પાણીના ભરેલા ‘બહુ-લિટરીયા’ બોટલ્સને વોશરૂમમાં ગોઠવી દીધા હોય. અમુક કલર્સ ભેળવેલી બોટલ અમુક સિક્રેટ જગ્યાએ ગોઠવાઈ જાય. સવારે ૭ વાગ્યે વહેલા આવીને કલર્સની કોથળીઓનું સેટલમેન્ટ થઇ ચુક્યું હોય. આખો દિવસ એ વિચારમાં જાય કે ‘ચેકિંગ આશે તો?’ એ ઉચાટમાં બૂટમાં સગતળીની નીચે ગોઠવેલી નાની કોથળીઓ બહાર આવવા અવાજો કરે. લૂઝ થઇ ગયેલ રબરના મોજાની અંદર પણ અમુક ‘પાક્કા કલર’ના પેકેટ્સ પડ્યા હોય. થેલાની અંદર રહેલી સિક્રેટ ચેઈનના ખાનામાં પણ અમુક વસ્તુઓ છુપાયેલી હોય. કોથળીઓ લાવતા બહુ ડર લાગતો. એ કોઈકના થેલામાંથી પકડાઈ તો? ટૂંકમાં, આખો દિવસ ટેન્શનમાં જાય. પણ, રિલેવંટલી એ જ ટેન્શનમાં કોઈક ખૂણે હોળી ખેલવાની અને રાગ લગાવવાનું ઈમેજીનેશન ચાલતું હોય.
આમ તો છોકરાઓને સ્કૂલમાં નાસ્તાનો ડબ્બો અને વોટરબેગ લઇ જવું હલકાપણું લાગે. વર્ષમાં એક જ દિવસ એવો હોય કે જયારે મોટાભાગના છોકરાઓ પાણીની બોટલ, વોટરબેગની અંદર કલરના પેકેટ્સ અને નાસ્તાના ડબ્બાઓ લઈને આવે.
રોજ જે પાંચ રૂપિયાના શીંગ-દાણા કે સમોસા રિસેસમાં ખાતાં, એના બદલે સ્કૂલની બહાર લારી લઈને ઉભેલા ભાઈ પાસે ‘મારવાડી કલર’ની ડિમાન્ડ કરે. જાને એના મનમાં એવું હશે કે ‘એવા કોઈક’ વ્યક્તિને એટલો પાક્કો રંગ લગાડું કે આવતા વર્ષ સુધી એ ય યાદ કરે. દરેક છોકરાના મનમાં એવી કોઈક છોકરી એવી રમતી જ હતી કે જેના ચહેરે રંગ લગાવવાનું ઐશ્વર્ય એ ભોગવી શકે.
પરંતુ, દર વર્ષે એ દિવસની શરૂઆતમાં જીવંત થતું અને સાડા બાર વાગ્યે ભીના કલર લગાવેલા હાથની હથેળીમાં અધૂરું રહી જતું. ખેર, આ દરેક વાતો વિચારવામાં પણ એટલો જ આનંદ આવતો.
કોને કોને રંગ લગાવીશું? કોણ ભાગી જવાનો છે? કોની કઈ જવાબદારી છે? બધું રમાઈ ગયા પછી વોશરૂમમાં કોઈ કલર્સ ભરેલી બોટલ તો પડી નથી રહી ને? આ બધું મગજમાં દોડતું હોય.
લગભગ ૧૧ વાગે એટલે બધા ઊંચા-નીચા થવા લાગે. જે છોકરી થોડી ‘ઓવર-ટોકેટિવ’ હોય તેને હંમેશા એવું લાગ્યા કરતુ કે મને કોઈક છોકરો તો કલર લગાવશે જ. એટલે આજે છૂટીને તરત નીકળી જઈશ. જે છોકરો એવું વિચારતો હોય કે તેને હું જેને રંગ લગાવીશ એ જલદી ભાગી જશે, એટલે રાષ્ટ્રગીત પૂરું થાય એટલે તરત જ નીચે જઈને હું રંગ લગાવી દઈશ. કોઈ છોકરી એવું વિચારે કે મને કોણ રંગ લગાવે? એના માટે પણ ખૂણામાંથી કોઈક છોકરો અંદરથી મનોમન બોલે, ‘હું છું જ ને ગાંડી...!’ આ દરેક વાતો આજેય કદાચ એ વર્ગોમાં ઘૂમ્યા કરતી તો હશે જ. મનમાં ને મનમાં...!
સ્કૂલની બહાર નીકળીને બજરંગદળની એક ટુકડી પોતાનું સ્થાન લઈને તૈયાર થઇ ચુકી હોય. ગેટ પાસે બધા જ એકબીજાને રોળવામાં લાગી પડે. એ બેરંગ બનીને પોતાની દોસ્તીને રંગવાની મજા જ અલગ છે. પાક્કો કલર દર વર્ષે ચઢાવતાં, આવતા વર્ષની હોળી સુધી ઉતરે નહિ તેવો...!
ક્લાસનો કોઈ છોકરો તેને ગમતી કોઈ છોકરીને રંગ લગાવવામાં ‘પાસ’ થઇ જાય તો પછી બીજા દિવસથી એ બંનેનું ચાલુ. હોળીના દિવસે લાગેલો રંગ ‘વર્ચ્યુઅલી’ ગમે તેવો હોય, પણ ચડે તો અસ્સલ જ...! બીજા દિવસથી કોઈ નવી લવ-સ્ટોરી ક્લાસમાં શરુ થાય જ.
આ ઇનોસન્ટ, ક્યુટ, બીલોન્ગ્ઝ ટુ યંગ...'હોળી'(ધૂળેટી)ની મજા જ અલગ છે દોસ્ત !
ટહુકો:
શક્તિ અને સમાજના અભાવમાં હૃદય રહેલી કેવળ ભોળી ભાવના કે આશા કાર્યસાધક બનતી નથી; તેથી જડવાદ કે ભોગવાદની સામે લડનારો પ્રભુનિષ્ઠ સૈનિક ભાવયુક્ત બુદ્ધિ તેમજ બુધ્ધિનિષ્ઠ ભાવનાથી સુસજ્જ હોવો જોઈએ.
