નવલિકાઓ
૩. કોકિલા
ક. મા. મુનશી
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as Matrubharti.
Matrubharti has exclusive digital publishing rights of this book.
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited.
Matrubharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court.
૩. કોકિલા
મારી સ્ત્રીના મરણને બે-ત્રણ મહિના વીત્યા એટલે સ્થળફેર કરી બેચેની મટાડવાનો કંઈ ઉપાય લેવા મેં નિશ્ચય કર્યો. મે મહિનામાં રજા પડી એટલે હમેશના નિયમ પ્રમાણે મુંબઈ છોડી બહારગામ જવાનું મન થયું.
અદાલતના વાતાવરણમાંથી થોડો વખત છૂટા થવું અવશ્યનું છે. માણસની અધમતાના ઇતિહાસો છોડી કવચિત્ કવચિત્ કુદરતને ખોળે જઈ બેસવું પણ જરૂરનું છે પણ હવાફેરનાં પ્રખ્યાત સ્થળોથી મને કંટાળો આવતો. મુંબઈની ધમાચકડી છોડી સ્વાભાવિક રીતે મન નિરંકુશ આનંદ અને વિનોદના સ્થાનમાં જવા ઈચ્છે, પણ પાશ્ચાત્ય સુધારાની અનંત પ્રવૃત્તિમાં કોણ જાણે એવી તો ખૂબી છે, કે તેમાં ભમતો કીડો કદી પણ તેના વિકારને છોડી શકતો નથી. માથેરાનમાં ફેશનની તુચ્છ કૃત્રિમતા; મહાબળેશ્વર જાણે બીજું વાલકેશ્વર; અસંતોષી ડુમ્મસ પણ એ જ પંથે પધારવાની હોંશ ધારતું ! જો એમ કરતાં ભૂલેચૂકે આપણે સ્વર્ગે ભૂલા પડીશું તો મારી ખાતરી છે, કે પુરાણા બિચારા ઈશ્વર ભગવાનને પણ કોઈ એક ફેશનેબલ સંમેલનનું પ્રમુખપણું આપી સુધરેલી રીતભાતો શીખવી દઈશું.
આ બધાં કારણથી આ વખત મેં પાવાગઢ પસંદ કર્યું. ચાંપાનેર, મારી પ્રાચીન રળિયામણી ગુજરાતનું ઐતિહાસિક રાજનગર મારા મનમાં ઊછળતા ઉલ્લાસો પ્રેરતું. તેને જોઈ મારા દેશની જૂની જાહોજલાલી નજર આગળ ખડી થતી; નવો જ ઉત્સાહ આવતો. તે દિવસોનું શૌર્ય અને તેજ, તે સમયની કંપાવતી જીવનકથા, તે વીર સમયનું આત્મસમર્પણ, આ વેપારી વખતમાં અસ્ત થયાં છે. ખંડિયેરો જોઈ વિચારો કરીએ એજ.
રજાના બાકી રહેલા દિવસો માંચીમાં જ નિર્ગમન કરવા મેં વિચાર કર્યો. પાવગઢની માતાના પૂજારીની સિફારસથી મને દરેક જાતની સગવડ કરી આપવામાં આવી હતી. મેં નક્કી કર્યું હતું, કે દુનિયાથી દૂર જઈ ઘણા દિવસનો ચઢેલો કાટ મન પરથી ઉતારીશ; અંતરની ગહનતામાં તેને ઝબોળી ચિરકાલથી ઈચ્છેલી નિવૃત્તિ અનુભવીશ. મારા સિવાય બીજું કોઈ ત્યાં હોય એમ મને લાગ્યું નહીં, પણ મને જ્યાં ઉતારો આપ્યો હતો તેની સાથે કેટલીક ઓરડીઓ હતી. ત્યાં કોઈ રહે છે કે નહીં, તે તપાસવા નીકળ્યો. છેલ્લી ઓરડીમાં કંઈ વસ્ત્ર જેવું દેખાયું, મારા જેવો બીજો કોઈ ધૂની પણ નિર્જનતાનો લહાવો લેવા અહીંયાં આવ્યો છે, એમ ધારી તે તરફ ગયો. બારણું ઉઘાડ્યું. ચમક્યો ને ઊભો. ત્યાં પડેલી કોઈ બાહોશ સૌંદર્યસેવકને છાજતી સામગ્રીઓ અને તે વળી ઘરડા પાવાગઢમાં જોઈ હું સ્તબ્ધ થયો. રસના અવતાર સુવિખ્યાત શૈલીનાં અંગ્રેજી કાવ્ય; સ્ત્રી-ઉપયોગી વસ્ત્રો; ખૂણામાં પડેલી તરછોડેલી જેવી વીણા, એક અપૂર્ણ ચિત્ર ! હું વિચારમાં પડ્યો. કંઈ સ્વપ્નનો ભાસ જરા થયો.
ઘરવાળી બાઈએ બૂમ મારી મારું ધ્યાન ખેંચ્યું : ‘ભાઈ, ત્યાં જશોમા. ત્યાં તો કોકિલા રહે છે.’
કોકિલા ! રમણીય વસંતના શણગારનું મધુરું નામ ! મારું આશ્ચર્ય વધ્યું.
‘કોકિલા કોણ ?’ મેં પૂછ્યું
‘એમના કોઈ દોસ્તારની છોકરી થોડાએક દિવસ થયાં અહીં આવીને રહી છે. આ એસ્તો તમરા ભણતરની પીડાઓ.’ ઘરડી જીભે લપલપાટથી વાત શરૂ કરી.
મીઠુંમરચું બાદ ભાવાર્થ એ નીકળ્યો, કે કોઈ બિચારી કેળવાયેલી કુમારિકા ગાંડી થઈ ગઈ છે, અને ડૉક્ટરની સલાહથી હવાફેર કરવા અહીંયાં રહેલી છે અને તેને હાલ જરા આરામ છે.
ગુજરાતી છોકરીઓમાં આ હોશિયાર, આ નામ અને ગાંડપણ ! કંઈ અરેબિયન નાઈટ્સની વાત લાગી. મારું મન ‘ચમત્કારી વ્યક્તિ જોવા એકપગે થયું, પણ કાશીબાઈએ કહ્યું, ‘એ તો સવારે બહાર નીકળે છે, તે ભાગ્યે જ સાંજ પહેલાં આવે છે.’ એ પણ ખરું. આખરે મન ન રહ્યું, ને બહાર નીકળ્યો. કંઈ પણ પત્તો લાગ્યો નહીં. આખરે થાકીને સૂતો. સવારે ઊઠતાં વાર કોકિલાના ઓરડા તરફ ગયો; પણ મારી અત્યંત નિરાશા વચ્ચે ત્યાં કોઈ પણ હતું નહીં એમ માલૂમ પડ્યું. સૂર્યોદયને જરા વાર હતી, પણ આ અસાધારણ સુંદરીને જોવા તરસ વધવા માંડી. અરણ્યમાં જળ વિના તરફડતા તૃષાર્ત્ત મુસાફરની માનસિક સ્થિતિ કંઈ યાદ આવી. ક્યાંય સુધી ખોળ નિષ્ફળ ગઈ. આખરે પાપી પત્તાઈના તૂટેલા મહેલમાં જઈ બેસવાનો વિચાર કર્યો ને તે તરફ વળ્યો. તેનાં ખરતાં, ઘસાયેલાં જીર્ણ પગથિયાં ઊતરી નીચે આવ્યો. અગાશી તરફ નજર કરતાં મારી આંખે અવર્ણનીય દેખાવ જોયો.
અગાશીની કોર પર અખંડ યૌવના ઉષાની આરસની મૂર્તિ જોઈ હું ચમક્યો. ઊગતા સૂર્યનાં સોનેરી કિરતો તેના સફેદ વસ્ત્ર પર દિવ્યતા પાથરતા કાંતિને અદ્ભુત તેજે દીપાવતાં હતાં. આ કોકિલા ! ગુજરાતની ઘણીયે રૂપવતી રમણીઓ મેં જોઈ છે, વખાણી છે, પણ કાબેલ કસબીની કોરી કાઢેલી અપૂર્વ પ્રતિમા જેવું, શરીરસૌંદર્યની પરિસીમાએ પહોંચેલું આ મુખ સ્વપ્ને પણ મેં જોયું ન હતું. રંભાઓનો રૂપગર્વ ન હતો; વિલાસવતીઓની ટાપટીપ ન હતી; જડ જગત પર અમૃત સીંચતી રૂપેરી ચંદ્રિકા માફક તેનું સૌંદર્ય અજાણતાં આહ્લાદ પ્રસારતું, કોઈ અલૌકિક ભાસ કરાવતું. તેનું શરીર જાણે પ્રથ્વીતત્ત્વવિહીન કોઈ દેવાંગનાનું સૂક્ષ્મ તેજોમય રૂપ લાગતું. જો પાશ્ચાત્ય વિદ્યાનો જડવાદ જરા મારામાં ઓછો હોત તો હું જરૂર તેને કોઈ ભૂલી પડેલી વનદેવી અથવા પાસે સુકાઈ ગયેલા મુખમાંથી સૂર્યનું આરાધન કરવા નીકળી પડેલી સાગરકન્યા વિશ્વામિત્રી જાણત. કોકિલાનું ધ્યાન ન હતું. મેં છાનામાના પાછા જવાનો વિચાર કર્યો; પણ આટલે પ્રયાસે કોકિલા મળી અને હવે તક ચૂકવી કામની નહીં.
મેં ખાંસી ખાધી. કોકિલાએ ફરીને મારી સામે જોયું. કોઈએક સોનેરી સ્વપ્નમાં અર્ધભૂલેલાં સુંદર સ્મરણોનાં જાણે પ્રતિબિંબ પડતાં હોય એવાં તેજસ્વી રસાલ નયનોએ મારા તરફ આકર્ષક જ્યોતિ નાખી.
‘માફ કરજો. આપના વિચારમાં કંઈ ખલેલ તો થઈ નથી ને ?’
સ્થિર નયનોએ પલક્યા વગર મારી સામે જોયા કર્યું. આ સુંદરીને ખરેખર ચિત્તભ્રમ હશે ?
‘તમારું જ નામ કોકિલા કે ? કાશીબાઈ કહેતાં હતાં.’
‘હા.’ ધીમે મીઠે સ્વરે તે જવાબ આપ્યો. ‘તમે કોણ છો ?’
‘હું મુંબઈમાં વકીલ છું. મારું નામ કિશોરલાલ.’
જાણે ડરતી હોય, મનમાં કંઈ વહેમાતી હોય તેમ ધીમે ધીમે વાત કરી. સાથે સાથે અમે બહાર આવ્યાં. કોકિલાને જેમ વધારે જોતો તેમ આશ્ચર્યચકિત વધારે થતો. તેનું રૂપ, સ્વર, પહેરવેશ, સર્વ પર એક જાતનું લાવણ્યમય વ્યક્તિત્વ દેખાતું. તાજમહેલનો પથ્થર જેમ પૂર્ણ સૌંદર્યથી શોભે છે તેવાં જ એનાં દરેક કર્મ અપૂર્વતાથી દીપતાં. અમે સાથે ચાલ્યાં, પણ જ્યારે એના તરફ હું જોતો અને એની ડોલનભરી ચાલ મારે નજરે પડતી ત્યારે શરમાઈ હું મારી પોતાની તરફ જોતો અને જાણે ગુલાબ સાથે ઘોડાના દેશમાં જઈ હું તેમની રવાલ શીખી ચાલતો ન હોઉં, એમ મને લાગતું.
આ લાવણ્યે મારી જિજ્ઞાસા એટલી વધારી દીધી હતી, કે કંઈ પણ પૂછવાનું મન થયું. એક-બે સવાલો કર્યા તેના પ્રત્યુત્તર ઠીક મળ્યા નહીં; પણ વકીલાતની ટેવ ને કૂતરાની પૂંછડી બે એકસરખાં. ઊલટતપાસમાં જરા હું પંકાતો એટલે આ ઘડીએ પણ જીભ ચળવળી.
‘તમે પરણ્યાં છો કે કુંવારા ?’ આ ભંડારનો ક્યો ભાગ્યશાળી ભર્તા છે, એ જાણવાને ઉત્કંઠા થાય એ તો સ્વાભાવિક; પણ મારા શબ્દોએ કંઈ જુદી જ અસર કરી. કોકિલા મારા તરફ ફરી; તેજોમય આંખો જરાક ચળકી, સખત થઈ. મિજાજમાં જરાક મોં પર લાલી આવી. માથું ફેરવી ગુસ્સામાં મને છોડી બાજુની એક પગથીએ તે ઝપાટાબંધ ચાલી ગઈ. હું તો શરમાઈ, જાંસા ખાધેલા બાળક જેવો ફિક્કે ચહેરે ઊભો. મારું અડધું આયુષ્ય આપ્યે જો આ પ્રશ્ન પાછો ખેંચાતો હોત તો તેમ કરત. હું નીચું જોઈને ઘર તરફ ગયો. હૃદય ચણચણતું રહ્યું.
થોડા વખતમાં જ કોકિલાની મોહક ભવ્યતાએ મને ભાન વગરનો કર્યો હતો. એને તે વખતે ચાહતો હતો - ભાગ્યે જ. આટલા દિવસને અંતરે કંઈ કહી શકતો નથી, પણ શું કરવું એ સૂઝતું નહીં. કંઈ ચેન પડ્યું નહીં. રાતે વિચારમાં નિરાશામાં બેઠો હતો ત્યાંથી જાગ્યો.
‘મિ. કિશોરલાલ ! -’
ઘણા દિવસનું ગુમાવેલું રત્ન હાથ લાગતું હોય તેમ ધ્રૂજતી અભિલાષાથી મે ઊંચું જોયું. હૃદય ધબક્યું, કંઈક હરખાયું, બારણામાં કોકિલા ઊભી હતી. જેઓએ એ આકૃતિને જોઈ નથી, જેઓ એ નયનો આગળ નમ્યા નથી, તેઓએ મારા હૃદયમાં સ્ફુરતા માનાંકુરોનો ભાગ્યે જ ખ્યાલ આવશે. કોકિલાએ આવીને સવારની વર્તણૂક માટે માફી ચાહી. કોકિલા માફી માંગે ! મારા વાંક માટે મેં પણ પશ્ચાત્તાપ દર્શાવ્યો. કોકિલાની વાત કરવાની છટા કંઈ ઓર જ હતી. નિર્જન એકાંતમાં પથરાતી જ્યોત્સ્નાની અમૃતમય વિમલતામાં દૂરથી વેણુ વાગ્યે અને હૃદય આનંદ વર્ષાવે એવો કંઈ કોકિલાના મધુરા રસમય આલાપનો ભાસ થતો.
તે ગઈ, પણ આખી રાત સ્વપ્નસૃષ્ટિમાં મારી સહચરી થઈ રહી. નિર્દય સૂર્યે એ સુખમાંથી મને ખેંચી લીધો. પછી સાંજ સુધી મારા કમનસીબે ફરી મેળાપ થયો નહીં. છેક સાંજે એક ખંડિયેર પાસે પડેલા પથ્થર પર તેને બેઠેલી દીઠી. દૂર દૃષ્ટિથી જાણે વાદળની પેલી મેર જોતી હોય એમ લાગ્યું, કોઈ વિશ્વવેત્તા વિશાળ જ્ઞાનીના પ્રફુલ્લ દિવ્યચક્ષુનું તેજ તેની આંખોમાં ચળકતું હતું. અમે વાતો કરી. એકબીજાના વિચાર જાણવાની તક અમને મળી. વનવગડામાં વાત કરનાર અમે બે એકલાં; એટલે એવી તકો ઘણી મળી. દરેક પ્રસંગે હું કંઈ નવું નવું જોતો અને નહીં ધારેલી ખૂબીઓ નજરે પડતી.
કોકિલાની રીતભાતમાં અને વાતમાં એક નવીનતા હતી. એક પુરુષ જોડે વાત કરે તેવી હિંમત, સ્વાતંત્ર્ય અને ગૌરવથી તે વર્તતી; એટલે આપણાં શરમાતાં, ગભરાતાં બૈરાંઓની ખોટી લજ્જાનો અંશ પણ તેનામાંન હતો. આથી સમાનતાનો ભાવ થતો, અને વાતમાં રસ પડતો. તીવ્ર જ્ઞાનેન્દ્રિયો અદ્ભુત રસબંધ પેખતી. જે સૌંદર્ય, જે ભેદ આપણે સૃષ્ટિમાં, કાવ્યમાં કે સ્વરમાં ભાગ્યે જ ભાળતા તે તેની સૂક્ષ્મ બુદ્ધિ પારખતી, અને તેનો સ્વાદ જ્વલંત શબ્દથી પણ મને ચખાડતી. કોઈ એક વખત અગમ્ય વિચાર આવતાં સ્વર થડકતો, ચહેરો ઉદાસ થતો ને દૃષ્ટિ દૂર ફેંકી ઊંઘમાં ચાલતા માણસ જેવી થઈ જતી.
કોકિલાની જીવનની ભાવના અસાધારણ હતી. થોડાક પરિચયે મને તે જણાઈ. ઘણી વખત તે કહેતી : ‘આપણા લોકોના જીવનાદેશ શા તુચ્છ હોય છે ! આપણે અલ્પ નથી, ભવ્ય છીએ. આ ભવ્ય સૃષ્ટિની ભવ્યતા આપણામાં છે; એ મહાપ્રાણનું સૌંદર્ય આપણા પ્રાણમાં છે; ફક્ત તે પારખવાને ઈચ્છા નથી - પ્રયત્ન કરવા હિંમત નથી. આપણી જીવનવીણા વિશ્વવીણા જોડે સંવાદી બનાવો. તેના સૂરેસૂર અંતરમાં જાગશે. એ સંવાદ એ જ જીવન. ઘણાખરા અસંસ્કારીને તો પોતાના બેસૂરા જીવનના કઠોર સ્વરો જ ઠીક લાગે છે.’ આનાં વાક્યો, તેનું રૂપ, તેનું કાવ્યમય સૌંદર્યસેવી જીવન મારામાં નવી ભાવનાઓ પ્રેરતાં, મને બદલતાં, મારા અંતરના ઊંડાણમાંથી ચમકતાં રત્નો ખેંચતાં.
આ નવા તત્ત્વજ્ઞાને મારું માન ઉતાર્યું. ટાઈટેનિક સ્ટીમરના અભિમાની બનાવનારાઓએ એ કદી નહીં તૂટે એવી રચના કરી. મહામાયાના એક રમકડા જેવા આઈસબર્ગે - બરફના ડુંગરાએ એ ગર્વને એક વિપલમાં હતો - ન હતો કરી દીધો. આવખતે એ બડાઈ બતાવનારો ને હું આત્મસંતોષી વકીલસાહેબ જોડે બેઠા. દોઢિયાં કમાવાં, મોટરોમાં બેસી વાલકેશ્વરની અમરાવતીમાં લહેર મારી, સ્થૂળ વિષયલાલસાને પ્રભુ બનાવી, જિંદગી પૂરી કરવાની અશા રાખનારું જીવન આ સાદી, રસમય જીવનની પવિત્ર ભાવના આગળ હાર્યું, નમ્યું. મારી સ્થૂળ જિંદગી પર મને તિરસ્કાર અવ્યો. જિંદગીમાં પૈસા મોજ અને સત્તાનાં કહેવાતાં સુખો શું સુખ છે ? કોકિલાના જેવું કોમળ હૃદય બનાવી રસસરિતાના ઊછળતા તરંગો સાથે વહેવું એ જ સુખ; પ્રેમ, સૌંદર્ય, એનો અનુભવ એ જ સુખ, આવા અનેક પાઠો કોકિલાના ગુરુપદ નીચે હું પઢ્યો. એની ટીકાથી જૂના કવિઓમાં નવો રસ દેખાયો, મારી જૂની સૃષ્ટિ પર નવવસંત છાયો. બેચાર દિવસમાં જગતના સૌંદર્યસાગરની કંઈએક લહેરીઓ મારા હૃદયને આરે અવી.
ધીરે ધીરે હું કેદી થતો ગયો. પ્રેમની સુખમય સોનેરી ગુલામગીરીમાં સપડાતો ગયો. મારી સ્વર્ગસ્થ સ્ત્રી ઘણી ભલી હતી; મને પરમેશ્વર લેખતી. તેને માટે મને ભાવ હતો, પણ અ નવું આવતુું પૂર અદ્ભુત હતું. જે માનસિક સહૃદયતાથી કોકિલા માટે મને ભાવ પેદા થતો ગયો, લાગણીઓ એનાં રૂપ, લાવણ્ય અને સંસ્કારી વિચારોથી પેદા થઈ હતી, તે ‘શુદ્ધ સાત્વિક પ્રેમ’ની ઊર્મિઓ મારા હૃદયમાં નવી જ સ્ફુરવા માંડી.
આ સ્વર્ગીય સંગતિમાં પાંચસાત દિવસ ગયા. કોઈ વખત દેખાઈ આવતા ધૂનીપણા સિવાય બીજી કોઈ જાતનું ગાંડપણ મારા દેખાવમાં આવ્યું નહીં, પણ આવી વિચિત્ર સ્થિતિ માટે તપાસ કરવાની સ્વાભાવિક ઉત્કંઠા વધવા માંડી. વધારે પરિચય થતાં આટલું બધું પ્રાવીણ્ય ક્યાં મેળવ્યું હતું તે મેં પૂછ્યું. વાત પરથી માલૂમ પડ્યું કે કોકિલાનો બાપ મુંબઈમાં કોઈ અંગ્રેજી પેઢીમાં કારભારી હતો; બધો કારભાર તેનાથી જ ચાલતો. તેના સાહેબની ઘણી જ મહેરબાની હતી. કોકિલા ચાર વર્ષે મા વિનાની થઈ. જૂના જમાનાનો ‘ઈમ્પીરિયાલિસ્ટ’ વિચારોથી અજ્ઞાત અંગ્રેજ અને તેની સુશિક્ષિત બાઈએ પોતાના નિમકહલાલ નોકરની એક છોકરીને પોતાની પાંખમાં લીધી; તેને પોતાની છોકરીઓ ભેગું શિક્ષણ આપ્યું. દરેક બાબતમાં કોકિલાએ અશા પૂરી અને ધાર્યા કરતાં વધારે બાહોશી મેળવી. વૃદ્ધ ધણીધણિયાણી વિલાયત ગયાં તો પણ પોતાનો અચલ પ્રેમ પોતાની ‘કાળી’ પુત્રી તરફ અવારનવાર દર્શાવતાં અને કોકિલા પણ પોતાના હિંદુ હૃદયની કૃતજ્ઞતાથી પુત્રી કરતાં પણ વધારે પૂજ્યતા તેમના તરફ રાખતી.
વાત કરતાં કોકિલાને નાનપણ સાંભર્યું, હૃદય ઊભરાયું અને બોલીઃ ‘તે જ અરસામાં આ દિવ્ય પ્રેરણા મને થઈ. મારો દૃઢ નિશ્ચય એવો થયો કે જીવનને પૂર્ણ લાવણ્યે મઢવું. દરેક વિચાર, દરેક કાર્ય સંવાદી સૌંદર્યથી શોભતાં કરવાં. મારી અસાધારણ શક્તિઓએ કામ સહેલથી ઉપાડ્યું. ફતેહ નજર આગળ રમી રહી.’ અવાજ બદલાયો : ‘પણ ઈશ્વરને ન ગમ્યું... એક વસ્તુ ખૂટી... ને ખૂટતાં બધું, છે...’ શબ્દો અટક્યા. મોટાં નેત્રોમાં છુપાયેલાં આંસુઓ ચળક્યાં; કોકિલાએ ડૂસકું ખાધું.
હું દુખાયો - અકળાયો; પણ કોકિલા તરફની મારી માનની લાગણી એટલી પ્રબળ હતી, કે આશ્વાસન આપવાની હિંમત રહી નહીં. મને ખાતરી થઈ, કે અ નિર્દોષ બિચારીનું કોમળ હૃદય કોઈ વજ્રાઘાતથી ભેદાયું છે. શું તે એ નહીં વીસરે ? મેં નિશ્ચય કર્યો કે જીવ સાટે પણ તેમ થાય તો મારા જીવવાનું સાર્થક.
સહૃદયી સોબતમાં સમય પણ શરમાય છે. આનંદસ્વરૂપ મોક્ષમાં કાળનો અભાવ હોય છે. કોકિલાને ચરણે બેસી નવા જીવનાદેશો શીખતાં વખત વીતી ગયો. બોલ બોલતાં દિવસો ગયા ને રજા પૂરી થઈ. ગાંસડાંપોટલાં બાંધ્યાં અને પાવાગઢના મીઠા અનુભવોને રામ-રામ કર્યા. કાવ્યરસિકા કોકિલાને છોડતાં આંખમાં આંસુ આવ્યાં.
મોં પર તમાચા મારી, ગાલ લાલ કરી, મુંબઈ અવ્યો. બજારુ મુંબઈની દુન્યવી પ્રવૃત્તિઓ કાળબાણ લાગી; પણ કોકિલાએ શીખવેલા કાવ્યમય જીવનના પાઠ થોડા થોડા અમલમાં મૂકવા લાગ્યો. મિત્રો હસતા; અસીલો જરા ડોકું ધુણાવી વિચારમાં પડતા; હું જ ફક્ત મનમાં મગ્ન થઈ, હૃદયને સૌંદર્ય માટે કેળવવા લાગ્યો. જીવનાકાશમાં નવા નવા મેઘધનુષના આકર્ષક રંગો ખીલવા માંડ્યા, તો પણ કોકિલા વિના તો હૃદય-જીવન બધું શૂન્ય લાગ્યું. ખરેખરા સહૃદય સાથીની જરૂર મને લાગવા માંડી. સંસારમાં ઘણા, પ્રેમની તીવ્ર અભિલાષા વગર પાર તરી શક્યા છે; તેમાંથી કેટલાક હૃદયહીન અને બાકીના અલ્પસંતોષી, પણ જ્યારે અંતરના સંસ્કાર ખીલે છે ત્યારે તરસ્યો અવાજ નીકળે છે-પ્રણયી વિના પ્રાણ તરફડે છે. અને કોકિલા જેવા મનુષ્યદેવીને જોયા પછી અસંતોષ સબળ થાય એમાં કંઈ નવાઈ જેવું નથી. બધી વ્યક્તિઓ ખામીભરી દેખાય છે. તે જ રમ્ય મૂર્તિ નજર આગળ રહે છે. શ્વાસેશ્વાસમાં તેનું જ રટણ ચાલે છે.
ક્યાંય સુધી કંઈ ખબર આવી નહીં. દિવસ ને રાત એ જ ધ્યાનમાં હું રહેતો. અખરે સ્વાતિબિંદુ પડ્યું. કોકિલાનો પત્ર આવ્યો. તે મુંબઈ આવી હતી. અક્ષર જોતાં જ મન બાવરું બન્યું. મારું ચાલત તો દરેક શબ્દ અંતરમાં કોતરત. ને પત્રના સ્પર્શે કંઈક શાંતિ, કંઈક અશાંતિ પ્રેરી, મળવ મન તલસ્યું.
કોકિલાને હું મળ્યો. તે પહેલાં કરતાં જરા અશક્ત વધારે હતી, માનસિક જુસ્સો પણ જરા ઓસર્યો હતો. તે સાંચાકામની પૂતળી માફક પોતાની ફરજ બજાવતી. ફક્ત ગાતાં કે અભ્યાસ કરતાં જરાક અંતઃકરણ ઓપતું ને નવાં કિરણો નીકળતાં. તેનો બાપ ઘણો માયાળુ, કેળવાયેલો, અસલી માણસ હતો. તેનું માનવું હતું, કે બહુ કેળવણીથી આવાં માઠાં પરિણામ આવ્યાં હતાં, પણ તે હિંમત અને ધૈર્યથી બધું વેઠતો અને પોતાની એકની એક દીકરીના અશાંત મનને બનતો દિલાસો આપવામાં જ પોતાની કૃતકૃત્યતા માનતો. થોડા સમયમાં તેની સાથે પણ મારો ગાઢ સ્નેહ બંધાયો. હું વારંવાર ત્યાં જવા માંડ્યો અને પાવાગઢ પછી ભૂલેલા પાઠો તાજા કરવા માંડ્યા.
મારી જિંદગીમાં ફેરફાર થવા માંડ્યો. પૈસા લૂંટવાની શુષ્ક પ્રવૃત્તિમાં પ્રવીણ પુરુષો ! હસશો ના ! તમારી રજોગુણી અનંત ધમચકડ; તમારા નીરસ, એકમાર્ગી વિચારો; તમારાં સંકુચિત ઊર્મિ વિનાનાં હૃદયો; જો એ જ જીવનનો હેતુ હોય તો નરક શ કામે સરજાયું હશે ? દુનિયાની સ્વાર્થી પ્રવૃત્તિમાં પણ કાવ્યમય જીવનનાં અમૂલ્ય ઝરણાં વહે છે. તેને શોધો, ત્યાં સંતોષાઓ; અરણ્ય સંસારમાં પણ સ્વર્ગની લહેરો આવશે. શેલીના રસસાગરમાં-નિર્બંધ હૃદયપ્રવાહમાં નાહવું-સૃષ્ટિસૌંદર્યના સત્ત્વ સરખા સૂરોની તાલબદ્ધ લહરીઓના ડોલન-ભાતભાતના અદ્ભુત ઈશ્વરી રંગોએ આત્માને ઊજળો કરવો, એ જ જીવનનું સાર્થક. નહીં તો જીવવું તો બધાં જ જાનવરને છે.
પણ કોકિલાનું વધતું જતું વીલાપણુ અને વધારે અશક્ત થતું શરીર મારા મનમાં કંઈ ધ્રાસકો પાડતાં. પહેલાં તો કોઈ દેવાંગનાનું સૂક્ષ્મ દૈવી શરીર તે ધારતી; પણ વધારે નબળાઈથી જાણે તેજની ક્ષણભંગુર અવર્ણનીય પ્રતિમા હોય તેમ દેખાતું; આપણા હાથમાંથી ક્યારે સરી જશે તેવી બીક ઉત્પન્ન થતી. ફક્ત જ્ઞાનેન્દ્રિયો વધારે તીક્ષ્ણ થતી; અને કોઈ રસિક દેવાંશીની ભવ્ય દૃષ્ટિથી બધું ભાળતી ને વધારે તેજસ્વી શબ્દોમાં તેના અર્થ કહેતી.
મારા મનની ઊર્મિઓએ કંઈક સ્વરૂપ લેવા માંડ્યું. મારી સ્ત્રીને ગુજરી ગયાને કેટલાક મહિના વીત્યા હતા અને તેના મરણથી ઊપજેલી દિલગીરીની કોકિલા માટે જે પ્રેમ થયો હતો તેમાં ઝાંખી થતી ગઈ હતી. સંસારલગ્નથી ઉદ્ભવેલો ભાવ ક્ષણિક જ હોય છે. બૈરી પાછળ ‘સત્તા’ થનારાઓને વરસમાં જ પાણિગ્રહણ કરતા જોઈએ છીએ. સગવડ માટે પરણેલી સ્ત્રીની ગેરહાજરીમાં અગવડ ડુબાવવા બીજી પરણવા તરફ નજર જાય એ કંઈ ગુનો ન કહેવાય. આ બધા વિચારો મને આવ્યા, અને ખોટા કે ખરા વિચારોનું કેન્દ્રસ્થાન કોકિલા હતી. સંસારી સંબંધથી તેને મારી કરવા સંકલ્પ આવવા માંડ્યા. મને એ રસ્તો ઘણો જ ઉત્તમ લાગ્યો. પ્રેમ મેળવી હું પ્રભુતા પામીશ - કોકિલાની અશાંતિ ઓછી થશે. લગ્નથી જોડાઈ અમારી ઊંચી ભાવના સિદ્ધ કરવાનું સહેલું થ પડશે એમ પણ લાગ્યું, પણ કોકિલા જેવી સ્વર્ગીય સુંદરી દેવીને પરણવાનું કહેવું એ કેમ હિંમત થાય ? એ તેજસ્વી સ્વરૂપ જ્યાં હોય ત્યાં સાધરણ વિચાર પણ આવવા ન પામે તો પછી આ કહેવાય કેમ ? હિંમત ભીડી અને રમણીય એકલતામાં અટૂલી ફરતી કોકિલાના ચરણારવિંદમાં મારું હૃદય, મારી અશઓ, મારું સર્વસ્વ સોંપી કૃતાર્થ થવા નિશ્ચય કર્યો. તેની તબિયત પણ ખરાબ ચાલતી-મન કરમાતું જતું. તેને પણ રસ લગાડી પુનર્જીવિત કરવા ઉમેદ હતી.
એક સાંજે અમે વાત કરતાં બેઠાં હતાં. મારા સ્વભાવની ઉત્ક્રાંતિ વિશે વાત ચાલતી હતી. મારી નવી રસજ્ઞતા ઉપર કોકિલા વિવેચન કરતી હતી.
‘પણ કોકિલા ! હજી હું ઘણે ભાગ અપૂર્ણ છું.’ મેં કહ્યું.
‘અપૂર્ણતા હમેશ રહેશે. પૂર્ણત આવતી જ દેખય છે, પમાતી નથી. દરેક શિખરે પહોંચતાં એથી ઊંચી ટોચો દેખાય છે. થશે, મહેનત કરો, ફળશે.’ જરાક હસી ઉમેર્યું :
‘આપણામાં કહેવત છે ને, નરના નારાયણ થાય.’
‘હું તમારો કેટલો આભાર માનું ? આ સ્થિતિ પણ તમારા વડે જ મેં જોઈ છે, અને હજી આગળ વધવું તે પણ તમારા હાથમાં છે.’ મારા અવાજમાં-શબ્દોમાં કંઈ નવું તેણે જોયું. વિક્સિત નયનોએ મારી સામે જોયાં કર્યું અને બોલી : ‘મારા હાથમાં ?’
હવે વિલંબ કરવો એ ખોટું હતું. મેં ઝંપલાવ્યું. ‘તમારા જ હાથમાં! હા, તમે જોતાં નથી કોકિલા ! આજે કેટલા દિવસ થયા તમારી દર્શાવેલી ભાવનાથી જ હું જીવું છું. તમારો દાસ થવાને લાયક તો નથી, પણ -’
જાણે મેં કંઈ ઘા કર્યો હોય એમ મોં પર ફિકાશ ફેલાઈ, ઊંડી તેજ રશ્મિઓ આંખમાંથી ફૂટી અદૃશ્ય થઈ, પહેલાં જ્યારે પણ લગ્નની વાત થતી ત્યારે તે મૂંગી રહેતી; હમણાં તો જાણે ભયે આઘો ઠેલતી હોય તેમ આડા હાથ કર્યા, એક પ્રેત ઊભું થાય તેમ ઊઠી, ગાંડા માણસની દૃષ્ટિથી આસપાસ જોયું, ને ચાલવા માંડી. મેં જોયું કે મારા શબ્દોએ તેને બહુ જ દુઃખ આપ્યું. મેં અટલો સખત ફેરફાર થશે એમ ધાર્યું નહોતું. હું ઊઠ્યો. કોકિલાનો હથ ઝાલ્યો-ઝાલ્યો. ‘અરે ! શું તમને માઠું લાગ્યું ?’ મેં ઓશિયાળા થઈ જઈ પૂછ્યું.
મારું કહેવું તે સાંભળી શકી નહીં. તેનું ચિત્ત વર્તમાનમાં નહોતું. હું બોલ્યો : ‘કોકિલા ! કોકિલા !’ મારી આંખમાં આંસુ આવ્યાં. દુઃખમય ઘડીનો અનુભવ કરાવવા કરતાં તો પાંચ વાર વગર પરણે મરવાનું હું ઠીક ધારત. કંઈક જાગૃતિ આવી.’ કાલે હમણાં નહીં.’ શબવત્ કોકિલા એમ કહી ગઈ.
મારી અંખે અંધારા આવ્યાં. બેસી ગયો, રડતે હૃદયે ઘેર આવ્યો. આગલી રાતે જાગેલા આનંદમય ઉમળકાઓ દબાઈ ગયા. ઊંડી ગમગીની ફરી વળી. ઓ પ્રભુ ! કઈ દુર્ભાગી ઘડીએ મને આ વાત કરવાનો વિચાર આવ્યો! શું કોકિલા હવે મારી સાથે નહીં બોલે ? મારી પ્રાણેશ્વરી મારી સામે નહીં જુએ ? નહીં હસે ? પાપી જીવને ખેંચી કાઢતાં જો માફી મળે તો તેમ કરવા હું તૈયાર હતો. જો કોકિલા મારા જીવનમાંથી અસ્ત થાય તો પછીના અંધારા દિવસો કરતાં અનંત મૃત્યુસમાધિની નિર્વિકલ્પતા શી ખોટી ? આખી રાત ટળવળ્યો-રડ્યો, એક પળ પણ ઊંઘ આવી નહીં.
અધીરો, ગભરાતો હું કોકિલાને ત્યાં ગયો. તેના પિતાએ ગંભીર મુખથી મને બોલાવ્યો, ‘કોકિલા કાલે સખત માંદી થઈ ગઈ હતી. તમારા ગયા પછી બેભાન થઈ ગઈ હતી.’
‘હાલ કેમ છે ?’
‘જરા ઠીક છે. મને કહ્યું છે કે તમે આવો ત્યારે ઉપર મોકલવા.’
હું જવા ઊઠ્યો. ડોસાએ પાસે બોલાવ્યો : ‘કિશોરલાલ, મારી છોકરી ગમે તેવી છે, પણ મારી આંખની કીકી છે. એને સંભાળજો.’
આ વાક્ય પરથી મને લાગ્યું, કે ડોસાને કાને ગઈ કાલની વાતનો પડઘો ગયો છે, પણ ખોટો જવાબ દેવાની મારામાં તાકાત નહોતી. ફાંસીની શિક્ષાની આશા રાખનાર ગુનેગારની માફક ધ્રૂજતો હું કોકિલા પાસે ગયો.
તેનું શરીર નિસ્તેજ થયું હતું - એક રાતમાં તે ઘણી જ અશક્ત થઈ ગઈ હતી. તે આંખો મીંચી આરામખુરશી પર પડી હતી. હું ગયો ને તેણે આંખો ઉઘાડી.
‘કિશોરલાલ ! માફ કરજો,’ કોકિલાનો કંઠ આજે લુખ્ખો ને નિર્બળ હતો. ‘કાલે મેં તમારા બોલવાની અવગણના કરી હોય તો. મારું ભાન જતું રહ્યું હતું; મને એ વિષય બહુ અપ્રિય છે, તે તમે જાણો છો.’
‘મેં ભૂલ -’ આર્દ્ર હૃદયથી હું બોલ્યો.
‘ભૂલ તમાીર નથી. મોટો ઉપકાર થયો. કિશોરલાલ ! હું નકામી છું -ગાંડી છું. દુનિયા મને ભાન વગરની ગણે છે તે ખરું છે. મારા જેવું ઝોડ વળગાડવાની તમે હોંશ કરી તેમાં તમારી મોટાઈ છે.’
‘મારી મોટાઈ ? નકામા એવા શબ્દો નહીં બોલશો. મેં તમને આવું અસહ્ય દુઃખ આપ્યું તે છતાં આવું કહો છો ? હું લાયક નથી. ભલે મારી પ્રાર્થના તમે નહીં સ્વીકારો, પણ તમારો ગુલામ થઈને હું સુખ પામીશ, એવું સુખ બીજા કશાથી મને મળવાનું નથી.’
‘સુખ ! હું સુખ આપું ?’ જરાક ફિક્કું હસી તે બોલી : ‘મારામાં શક્તિ નથી. હું હૈયા વગરની છું. મારો સ્વભાવ અને કેળવણી એવાં કૃત્રિમ પ્રકારનાં છે, કે સંસારની ઘટમાળમાં હું સુખ મેળવી શકીશ નહીં - કોઈને આપી શકીશ નહીં,’ જરા નીરસ હસી ફરી બોલી : ‘મંગળફેરા ફરી રહેતાં પહેલાં જ હું અકારી થઈશ- તમારો સંસાર અકારો કરીશ. તમે મારા પર પ્રેમ રાખો છો તે હું જોઉં છું. કેટલા દિવસની તમારી મૌનભક્તિ મને અજાણ નથી; પણ મને પરણવામાં પસ્તાવાનું જ છે.’
આ બોલ ઉપરથી મારા મનમાં જરા આશા થઈ. ‘આ જ કારણ છે? તો તેની મને પરવા નથી. તમે મને ક્યાં કહો છો ? હું તમને કહું છું, હું કરગરી, હાથ જોડી કહું છું; અવો કોકિલા ! મને પાવન કરો.’
કોકિલાએ ડોકું ધુણાવ્યું. ધીમે સાદે જવાબ વાળ્યો : ‘તમે જોતા નથી? હું એકલપેટી છું. મને આત્મસંતોષ વહાલો છે. સૌંદર્યતત્ત્વના અભ્યાસમાં પ્રેમનું ભાન હું ભૂલી છું. પત્ની થઈ પતિને રીઝવવાની મારામાં શાક્તિ નથી. ગૃહિણી થઈ ઘર જાળવવાની મારામાં બુદ્ધિ નથી. માતા થઈ છોકરાં કેળવવાની મારામાં હોંશ નથી. હું ઘેલી છું; દુનિયા બહારની છું. ઈશ્વરી સત્તાની મનુષ્યરૂપી ભૂલ છું; મારા પાલવે એકલતા જ નિર્મેલી છે.’
‘બહું થયું, મારે વધારે સાંભળવું નથી. જો તમારે આ જ કારણ હોય તો મારે પગ ચાંપવા પત્ની જોઈતી નથી, ઘર ગોઠવવા ગૃહિણી જોઈતી નથી. મારે તો જોઈએ છે દેવી-પૂજવા-ફૂલ ચઢાવવા - તેને ખોળે માથું મૂકી સ્વર્ગ અનુભવવા - દેવપદ પામવા. ભાર્યાની પરવા નથી : ભગવતી જીવનેશ્વરી જોઈએ છે, - આ તમારા હાથમાં છે. તમારામાં પ્રેમ નથી ? કોકિલા !તમારા પવિત્ર મુખે તમે મને અંતરના ઉમળકા સાથે સૌંદર્યસૃષ્ટિનો સંવાદ શીખવ્યો. તમે જ કહ્યું કે એવો એકતાર બે સંસારી હૃદયમાં થાય ત્યારે જ એકતા-દિવ્ય પ્રેમ પમાય. શું તે ભૂલી ગયાં ? તમે દેવી છો. મારી સાથે ઐક્ય નહીં થાય, પણ હું કરીશ-કરવા પ્રયત્ન આદરીશ. આવો, આવો, ના ન કહેશો - મારાં દેવી !’ ઊછળતા ઉમળકાએ શબ્દનું પૂર આણ્યું. આંખમાં આંસુ ભરાઈ આવ્યાં. પગે પડ્યો - કોકિલાનો હાથ લીધો - લેવાઈ ગયો. એ જ સુકોમળ હાથ ઝાલી તરીશ એવી ઉમેદ હતી. તેની આંખમાં પણ ઝળઝળિયાં આવ્યાં.
‘દુઃખી સાદે-અડધાં ડૂસકાં ખાતાં તે બોલીઃ ‘કિશોરલાલ ! તમે આવું બોલો નહીં. મારું હૈયું ફાટી જાય છે. આ સ્નેહાંજલિ મારાથી સ્વીકારાય તેમ નથી; માફ કરો.’ જાણે બીતી હોય તેમ અવાજ મંદ થયો. તે ફરી બોલી : ‘માફ કરો, કિશોરલાલ ! હું તમને દુઃખી કરું છું; પણ પ્રેમ મારાથી અપાય તેમ નથી -’ ‘કેમ નહીં ?’
ખરતી અશ્રુધારાથી કાંપતા સ્વરે કોકિલાએ કહ્યું : ‘પૂછો છો તો સાચું જ કહીશ. તમને પ્રેમ નહીં આપી શકું, ને પ્રેમ વિના પરણવું એ તો નકામું.’
મનમાં કંઈ અભિમાન આવ્યું. ‘જરા પણ પ્રેમ નહીં આપી શકો ? દયા, મહેરબાની કઈ પણ ? મેં છેક આવું નહોતું ધાર્યું.’ મારું સ્વમાન છંછેડાયું. હું ટટ્ટાર થયો ને ઊભરાતે અંતઃકરણે ત્યાંથી ખસ્યો; પણ ખસાયું નહીં. હું થોડે દૂર જઈ બેઠો - દબાયેલી લાગણીઓ બહાર નીકળી. હાથમાં માથું મૂકી ડૂસકે ડૂસકાં ખાતો રડ્યો.
કોકિલા ઊઠીને મારી પાસે આવી. સ્નેહથી મારે વાંસે હાથ મૂક્યો. ‘કિશોરલાલ ! આશું ? ઊંચું જુઓ. આ તમને ન શોભે. તમે ખોટું સમજ્યા; મેં તમારે માટે નથી કહ્યું, પણ મારે માટે. હું હૃદયશૂન્ય છું. શા માટે ? મને કોઈ જાણતું નથી. અસંખ્ય જખમે મારા જીવનને ખુવાર કરી નાખ્યું છે. ઘણા થોડા માણસો તે જાણે છે. હું પ્રેમશૂન્ય નહોતી. હું પણ પ્રેમાળ હતી. મારું હૃદય પણ અંતરની તીવ્ર અભિલાષાઓએ ધબકતું હતું; પણ ઈશ્વર કોપ્યો. બિચારું કૂણું હૃદય છૂંદાયું - કચરાઈ ગયું, અને મનની મનમાં રાખી પશુવત્ જીવન મેં સ્વીકાર્યું. ક્યાં એ હું - ને ક્યાં આ ?’
આ શબ્દોથી મને કંઈ ભાન આવ્યું. કોકિલાના મનની અસ્થિર સ્થિતિનાં કારણો અંધકારમાં હતાં ત્યાં અજવાળું પડ્યું. હોઠ પર હોઠ પીસી, જરા સ્થિર થઈ, કોકિલા બોલી : ‘સાંભળો, આટલું કહ્યું છે ત્યારે બધું જ કહું. હૃદય ચિરાઈ જાય છે, પણ હું ટૂંકમાં કહીશ. ઘણાં વર્ષ થઈ ગયાં. કોણ ગણે છે? કૉલેજમાં હતી ત્યારે હું સુખી હતી. તે વખતે મારો એક મિત્ર હતો. તેની મોહક છબી, બહારથી દેખાતો સ્નેહાળ સ્વભાવ, છટાદાર અને કેટલીક કાલું કાલું બોલવાની રીત - એ બધાથી મારું બિનઅનુભવી હૃદય વશ થયું. અમે સાથે ફરતાં - સાથે વાંતાં. મારી બુદ્ધિ, મારી શક્તિ, સબળ હતાં; હૃદય પ્રણયી હતું. તેણે તેને પ્રભુ બનાવ્યો. કિશોરલાલ ! હું અભિમાન નથી કરતી; પણ મારી ઊર્મિઓ અપૂર્વ હતી. એવી કોઈક જ મેળવત. મારો એ દેવ એ ઉપહરને લાયક નહોતો, પણ હું આંધળી હતી ને તેને સર્વ વાતે પૂર્ણ માનતી.’
આંસુ લૂછી ફરીથી સખત અવાજે તેણે શરૂ કર્યું; ‘મારા અહોભાગ્યનોપાર રહ્યો નહીં. બાપાજીએ મારો વિવાહ તેની સાથે કર્યો. પ્રેમઘેલછાના વિમાને વિરાજી હું સ્વર્ગે પહોંચી; સૌંદર્યાનુભવમાં એક ખામી હતી તે પૂરી થઈ. ટૂંકમાં જ પતાવવા દો. વિવાહ થયાથી અમે વધારે ગાઢ સંબંધમાં આવ્યાં. સૌંદર્યસતત્વ જોવાની મારી તીવ્ર શક્તિએ સમાગમથી થોડાક દોષો દીઠા. મારો દેવ જરા મનુષ્યત્વ પામ્યો. વિવાહ થયાથી તેણે પણ માલિકીનો ડોળ ઘાલવા માંડ્યો. આ ડોળની મને સમજ નહોતી, હું મૂંઝાઈ. આપણા સંસારની ગાય જેવી બાળાઓનું વ્યક્તિવ વિનાનું ગરીબડાપણું - જે હાલ સ્ત્રીઓનું મુખ્ય ભૂષણ ગણવામાં આપણે આપણી બહાદુરી સમજીએ છીએ તે, દુર્ભાગ્યે મારામાં નહોતું. ધણી મળવાથી હું વેચાયેલી ગુલામ થઈશ તેનું મને ભાન નહોતું. પ્રસંગે મારા ભવિષ્યના સ્વામીનાથ એમના સ્વામીત્વનો સ્વાદ મને ચખાડતા ગયા; તે વખતે હું અકળાતી ને રડતી, પણ ઘણડ વખત કરગરતી - વિનવતી, ને એક સ્નેહમય શબ્દ સાંભળતાં પાછી રિઝાઈ જતી. મને ભવિષ્યનું ભાન નહોતું. તેના અગમ્ય ખોળે શાં શાં સુખદુઃખો પડ્યાં હશે તે હું જાણતી નહોતી. મારો નાથ એટલે હું પ્રેમ અને સુખ જ સમજતી.’
તેણે સાદ જરા ખોંખારી સાફ કર્યો. એક અશ્રુબિંદુ લૂછ્યું અનેપછી બોલી : ‘અનુભવે બીજું દેખાડ્યું. મારી વૃત્તિઓ માનસિક હતી. એની બધી સ્થૂળ અને સ્વાર્થનિષ્ઠ હતી. શારીરિક શોખની જડ અભિલાષાઓ સંતોષવામાં જ તેનો જીવનાદેશ સમાતો હોય એમ લાગ્યું. સ્વાર્થી, હલકા વિચારો જણાયાથી જરા મારી માનસિક સમતાને ધક્કો પહોંચ્યો. જ્યારે હું ઉચ્ચ ભાવનાના વ્યોમમાં વિહરતી ત્યારે મારા ભવિષ્યના ભરથાર જીભના રસ કે શરીરનો આરામ શોધવામાં ગૂંથાતા. હું મારા કલ્પનાસંસારમાંથી અવતરી - આંખો ઉઘડી. દેવના રંગ પારખ્યા. ઓ ભગવાન ! તે દિવસનું દુઃખ મનમાં યાદ આવતાં મારું બધું જીવન ઝેર થઈ જાય છે.
‘જવા દો એ વાત; બહુ લંબાણ થયું. હું મગરૂર થવા લાયક રૂપાળું જાનવર હોઉં તેમ મને તે ગણતા. એક દિવસ કેટલાક શબ્દો મારે કાને પડ્યા. કેટલાક મિત્રોને એણે કહી દીધું કે, ‘હું પરણીશ પછી એને ઠેકાણે લાવીશ.’ મને સમજ ન પડી; માત્ર ભવિષ્યના ભયંકર પડછાયા પડતા દેખાયા. મેં ખુલાસો પૂછ્યો. માલિકે માલિકાઈ દર્શાવી, મારી સ્ત્રી તરીકેની સ્થિતિ સમજવા કહ્યું. પહેલી જ વખત આ ભેદ મારા આગળ ખૂલ્યો. જાતિભેદ, ધણીધણિયાણી વચ્ચે સ્થિતિનું અંતર, સંસારની આ કૃત્રિમ ગોઠવણ, મારા સ્થૂળ સ્વભાવના સ્વામીનાથનો સ્વાર્થી અહંકાર, આ બધા નવા દેખાવોએ મારું હૃદય ભેદ્યું; મારું મગજ ખસી ગયું; હું માંદી પડી. દૈવે દયા લાવી તે વખતે મારી પણ ન નાંખી. સ્વામીનાથ ચિડાયા. એમણે રમાડવા ધારેલું માંકડું વધારે સમજુ લાગ્યું. તેણે વિવાહ તોડ્યો. ત્રણ મહિને ભયંકર માંદગીથી બચી ત્યારે મને આ બધી ખબર પડી. આ મારું જીવન ! કિશોરલાલ, હું હતભાગિનીનો આ ઇતિહાસ છે. ઓ કિશોરલાલ ! હું હરું છું, ફરું છું, બધું કરું છું, પણ તે દિવસથી મારા સુખનું સત્યાનાશ વળી ગયું છે.’ આમ કરી દબાવેલા જુસ્સાને પૂરો માર્ગ આપી મારે ખભે માથું મૂકી તે છાતીફાટ રડી.
‘જરાક હિંમત રાખો. આમ શું કરો છો ?’
જરા શાંત થઈ ફરી કોકિલા બોલી : ‘હિંમત કેટલી ? ક્યાં સુધી ? વધારામાં તમને ના પાડી તમને દુઃખી કરીશ. મારા મહેરબાનને ધિક્કારું છું; પણ તૂટેલું હૃદય ફરી સંધાવા ના પાડે છે. તમારા પ્રેમ માટે અનહદ ઉપકાર; તેના બદલામાં કહો તો જિંદગી આપું - પણ પ્રેમ નહીં. એક વખત હું મૂઈ હતી, તમને મારી ફરીથી મરીશ; પણ તમને પરણી પ્રેમ - પૂરેપૂરી એકતા ન અર્પી શકું તો પછી ખાલી શુષ્ક સંબંધ શા કામનો ?’
તે બોલતી અટકી. મારું હૃદય નિરાશાની દુઃખમય લાગણીથી ભેદાયું. શું કહું ?
‘કોકિલા ! પ્રેમ ન આપો તો ભલે; જરાક દયાની નજર રાખો તો બસ. બને તેટલાં તમને સુખી કરવાને મથીશ.’
જરાક હસી તે બોલી : ‘કિશોરલાલ ! આ તમને ન શોભે હોં ! શું લગ્નમાં જ બધું સમાયું છે ? તમારા તરફ મારો ભાવ નિશ્ચલ છે. આપણે આમ શું ખોટાં ? શું આમ રહી તમારાથી સુખી ન થવાય ? મારા હૃદયનું ખાલી ખોખું જો કોઈને વરમાળ આરોપવાને ધારે તો તે તમને જ, પણ પ્રેમ વિનાનાં લગ્નના ખાલી ઢોંગને સ્વીકારી અસત્ય આદરવું એમાં શો સાર ?’
હું જિતાયો; અમારી મિત્રાચારી વધી. ત્યારથી મારી સગી બહેનથી અધિક હોય તો કોકિલા. માીર નિરાશાને બનતી મહેનતે ઓછી કરવા તે પ્રયત્ન કરતી. મારા પ્રેમનો નિર્મળ પ્રવાહ પણ પૂર વેગમાં વહેતો ને કોકિલાની સેવા કરવામાં જ સાર્થક્ય સમજતો, પણ કોકિલાની તબિયત તો વધારે ને વધારે જ બગડવા માંડી. અમે દરેક સારે સ્થળે ફર્યાં, દરેક વિદ્વાન ડૉક્ટરની મદદ શોધી; પણ કંઈ ઠેકાણું પડ્યું નહીં. બધા પ્રયત્ન નિષ્ફળ ગયા. આખરે દૂરથી યમરાજનાં પગલાં સંભળાવા માંડ્યાં. મારી સુંદર-રસિક પ્રાણેશ્વરીની ઘડીઓ ગણાવા માંડી. દીપ ઝંખવાતો ગયો.
ચાર-પાંચ રાતના અખંડ ઉજાગરાથી થાકી હું જરા ઝોખા ખાતો હતો. કોકિલાના પિતા તેની પાસે બેઠા હતા. એ બિચારાના તો હોશકોશ જ ઊડી ગયા હતા, એટલામાં કોકિલાએ આંખો ઉઘાડી ને નિર્બળ સાદે કહ્યું : ‘બાપા ! કિશોર !’
થોડાક વખતથી મને ટૂંકે નામે તે બોલાવતી. અવાજ સાંભળી હું જાગ્યો ને તેની પાસે ગયો. કેટલાક દિવસથી કોકિલા બહુ બોલતી નહીં. આજે કંઈ બોલવાનું મન દેખાયું. તે બોલી : ‘બાપાજી ! તમને બહુ લાગશે. હવે મને અંત નજીક આવતો દેખાય છે હોં. આખું શરીર જાણે, છે જ નહીં એમ લાગે છે, બાપાજી ! વહાલા બાપાજી ! મેં બહુ દુઃખ દીધું, ને તમારા ઘડપણમાં તમને ગરદન મારતી જઈશ. કિશોર ! બાપાજીને સાચવજો.’ આ બોલ બિચારા ડોસાથી ન ખમાયો; એકદમ તે બહાર ગયા ને દૂરથી રડવાનો અવાજ આવ્યો. કોકિલાએ આગળ ચલાવ્યું :
‘કિશોર ! તમને પણ ઘા સખત લાગશે. મેં જીવતાં પણ કંઈ બાકી નથી રાખ્યું. મને માફ કરજો. મારે વિશે ખોટું ધારશો નહીં; મારાથી બન્યું તેટલું તમારે માટે કર્યું.’ જાણે મા એકના એક દીકરાને બોલાવતી હોય તેમ મારું માથું પાસે લીધું, નમેલા માથા પર હાથ ફેરવ્યો અને બોલી : ‘કિશોર! ભાઈ ! હવે હું જઈશ હોં. દુનિયાએ બાકી ન રાખી, હવે છૂટીશ.’ મારું માથું તેણે વધુ પાસે લીધું, કપાળે હોય અડકાડ્યા. મારું ઉર ચિરાતું હતું, હું મૂંગો રહ્યો.
થોડી વાર તે કંઈ બોલી નહીં. મેં માથું ઊંચું કર્યું, કોકિલાનાં નયનો ફાટેલાં હતાં - સ્થિર હતાં. મેં હાથ ઝાલ્યો - તે શબનો હતો, મરણની અણીએ મને પવિત્ર આશિષનું ચુંબન દઈ મારી દેવી સિધાવી ગઈ. તેના નિર્જીવ હાથ પર માથું મૂકી મેં પોક મૂકી. મારું ચાલત તો બારણાં બંધ કરી મારી કોકિલાના શબ પર મારું શબ પડત ત્યાં સુધી ત્યાં રડ્યા કરત.
•
વરસો વીત્યાં; પણ મારી કોકિલા જાણે અહોનિશ સાથે જ હોય તેમ મારી પ્રેમજ્યોત અચલ રહી - વધતી ગઈ. બધે જોતો, પણ મારી પ્રિયતમાનું મુખ જડતું નહીં. બાવરો રહેતો, ઘણી વખત દરિયાકિનારે બેસી દૂર દૂર નજર નાખતો. બદલાતાં વાદળોના વ્યૂહમાં, સાગરની ગંભીર ગર્જનામાં મારી કોકિલાનું મુખ હું જોતો, તેનો સ્વર સાંભળતો, આખરે થાકી નિસાસો નાખી રડતા હૃદયે ઘેર આવતો. મારો સંસાર તો સૂનો જ હતો.
