૧. કયં જનમનાં વેર ?
તંરં અને પ્યંરંની જોડી અત્યંરે સેં કુખ્યંસ હસી. એ પ્રતેશમાં એમની દંરી એવી ધંક હસી. પેંલીદ મંટે એ જોડી મંથ્ંંનેં તુઃખંવેં હસી. હં, કેટલંક પેંલીદ અમલતંરેં મંટે એ બેલડી દેંનંનુા ઈંડુ મૂકસી
મરઘી હસી એ વંસ જુતી હસી. પણ એ સેં અંપણં દમંજનેં મહંરેંગ છે. ફરજ-દ્રેંહનુા તૂષ્ંણ અંપણી દરકંરનાં જાહેર હિસનાં ક્ષ્ેંત્ર્ંેંમાં નહેંસ
સેં દમંજ તુઃખી જ ન હેંસ અને અંનંથ્ીં અધર્ંય ગુનં બનસં ન હેંસ કે અંટલી બધી ખૂનંમરકી અથ્ંવં ધેંળં તિવદની કંળી લૂાટફંટ પણ ન હેંસ. પણ વેં તિન કહાં ?
મૂળ સેં એ બાને ગુજરંસી યુવંનેં પણ તંરંતંતં અને પ્યંરંતંતંનાં દંચાં નંમ સેં ભગવંન જાણે. છસાં જે થ્ંેંડી ઘણી મંહિસી પેંલીદ ચેંપડે હસી એને અંધંરે એવુા કહેવંય કે બાને જણની જોડી સેં એ લેંકેં જાણીસં તંતં બન્યં પછી જામી. બંકી, શંળંની પરીક્ષ્ંંઅેંમાં ચેંરી કરવી, ધમંલ
મસ્સી કરી શિક્ષ્ંકેંને પરેશંન કરવં, હડસંલેં પડંવવી ને નંની મેંટી
સેંડફેંડ કરવી, એ એમને મન દંમંન્ય વંસ હસી એવુા એ કેંઈવંર પેંલીદ
કસ્ટડીમાં પેંલીદ મિત્ર્ંેં દંથ્ેં ચં-બીડી કરસાં કરસાં મેંજમાં હેંય ત્યંરે
કહેસં, એવી વંસેં ખણખેંતીયં પત્ર્ંકંરેં શેંધી લંવ્યં હસં. શિક્ષ્ંકેં એમને
‘નવ ગજથ્ીં નમસ્કંર’ કરસં ને અંચંર્ય એમને દમજાવી પટંવી પેંસંનેં
તિવદ ને એ વિદ્યંથ્ર્ીંઅેંનુા વષ્ર્ં પદંર કરંવી તેવં પ્રયત્ન કરસં. દમંજનં
એ ઘડવૈયંઅેં બિચંરં ખંનગીમાં કહેસં : ‘નંગંનુા નંમ કેંણ લે?’ અને
એ લેંકેં બીજુા કરે પણ શુા ? શિક્ષ્ંકનેં વ્યવદંય દત્ત્ંં વગરનં શંદક
જેવેં છે. એટલે દીધી રીસે નેંકરી કરી, શક્ય સે ફરજ બજાવી પેંસંનેં
દાદંર દાભંળવેં એ જ વ્યવહંરુ નિયમ બિચંરં શિક્ષ્ંકેં નિભંવસં હસં.
બીજુા કરે પણ શુા એ ઘડવૈયંઅેં ? ખભે બાતૂક હેંવં છસાં પેંલીદ ખંસુા ય
પેંલ ચંલવં તેસુા હેંય ત્યાં હંથ્ંમાં ચંક રંખનંર શિક્ષ્ંક દંરી ટંક દિવંય
બીજુા કરી પણ શુા શકે ?
અંવં ધમંલીયં ભડવીરેં ભણે સેં શુા ? પેંસંની હંઈસ્કૂલમાં
પાંચ દંસ વષ્ર્ં બગંડી કેંઈ કંરખંનંમાં તંરં જોડંઈ ગયેલેં. પણ એનેં
ટાંટીઅેં એક જગ્યંએ ટકે ? બે ચંર મહિનં એક જગ્યંએ, બે ચંર મહિનં
બીજી જગ્યંએ એમ રખડપટ્ટી કરસાં કરસાં એને દસ્સી કમંણીનેં દહેલેં
રસ્સેં હંથ્ં લંગી ગયેં. નશીલી ટેંળીઅેંનેં એ કેરીયર બની ગયેં. એમાં
એ દંરુા કમંવં લંગ્યેં. મફસનેં મળસેં નશેં ને દસ્સંમાં મળસેં પૈદેં બે
ય તંરંને ફંવી ગયાં. એમ કરસાં કરસાં ગંમમાં નંની મેંટી ચેંરી અને
પછી સેં તંતંગીરી અને તંણચેંરીમાં ય એ અંગળ વધ્યેં ને પેંસંની
ઝૂાપડપટ્ટી વિસ્સંરનેં એ ‘તંતેં’ બની ગયેં. ‘તંરંતંતં’ નં નંમથ્ીં ભલભલં
ધ્રુજવં લંગ્યં. જોસજોસંમાં એણે ઝૂાપડાં વચ્ચે બે મંળી બાગલેં ઊભેં કરી
તીધેં ! બાગલંનુા નંમ હસુા ‘તેવીકૃપં’. એનં વંસ્સુમાં અંખી ઝૂાપડપટ્ટીને
એક જમણ મળી ગયુા. એ લેંકેં સેં ખુશ. ખુશ તંરંતંતં એમને મન સેં
‘વ્હંલં તંતં’ બની ગયં ! કંરણકે પેંસંનં જરૂરિયંસમાત પડેંશીઅેંને એ
જરૂર પડે દેં બદેં રૂપિયંની મતત પણ કરસેં. એટલી રકમનેં એને શેં
હિદંબ હસેં ? ક્યાં પરદેવેં પંડી કમંવુા પડસુા હસુા ? પણ ગરીબેંને મન
સેં એ દેં બદેં હજાર બે હજારથ્ીં પણ અતકં હસં. તંરંનં વેરેલં એ દેં
બદેં ક્યંરેક એને અનેક ગણુા વળસર અંપી તેસં. વળી, એને પેંસંનં
વિસ્સંરમાં ‘તયંનેં તેવસં’નુા બિરૂત મળ્યુા એ નફંમાં. એ લેંેકેં સેં એનેં
પડ્યેં બેંલ ઝીલવં સત્પર રહેસં. પછી એ પેંલીદવંળંથ્ીં પકડંય ?
પ્યંરંની પ્રવૃસિ અને પ્રગસિનેં ઈસિહંદ પણ તંરંથ્ીં ખંદ જુતેં
નહેંસેં. હં, બાનેની પ્રવૃત્ત્િંનં વિસ્સંર દંવ જુતી તિશંનં હસં. પ્યંરં
પણ શરૂમાં નંની નંની નંગંઈ કરસેં દસ્સી કમંણી કરી તંમ અને બતનંમી
કમંસેં ગયેં. કેટલંક લેંકેંને ‘બતનંમી’ પણ ફળે છે. પછી દંરં કે દીધં
મંણદેં એમની ટક્કર લેસં નથ્ીં ને શક્ય હેંય ત્યાં દુધી એમની નંગંઈ
દહી લે છે, ને નિર્બળ કે ગરીબેંને સેં એ મતત કરી હંથ્ં પર લઈ લે છે.
એટલે વગર મહેનસે પૈદેં પેતં થ્ંંય છે. અંમ પ્યંરં પણ ‘પ્યંરંતંત’નં
નંમે કુખ્યંસ થ્ંયેં.
તંરં અને પ્યંરં બાને પેંસપેંસંનં વિસ્સંરનં ‘પરેંપકંરી તંતં’
ગણંસં. પેદે ટકે સેં બાને ઘણં દુખી થ્ંઈ ગયં હસં. હવે પેંસંનુા દંમ્રંજ્ય
ટકંવી રંખી દમયાંસરે હંથ્ં લંગે સે પૈદં બટેંરી લેવંની જ કંળજી
રંખવંની હસી. શરૂમાં સેં બાનેની ધાધંકીય હરીફંઈ હસી. એટલે બાને
એકબીજાનં વિરેંધી ગણંસં. એક બે પ્રદાગેંએ સેં એમની એવી જોરતંર
ટક્કર પણ થ્ંઈ ગયેલી કે એ વિરેંધીમાંથ્ીં તુશ્મન બની ગયેલં. પણ અં
તંતંઅેં બહુ વ્યવહંરુ હેંય છે. એકબીજાની વિરૂધ્ધ રહેવંથ્ીં બાનેને
નુકશંન છે એ દત્ય એ દમજસં હસં. એનં કરસાં હંથ્ં મિલંવી ધાધેં
કરીએ ને કરવં તઈએ સેં ઉભય પક્ષ્ેં લંભ થ્ંંય એવુા એમનુા દંચુા ગણિસ
હસુા. એ ન્યંયે થ્ંેંડં દમયમાં જ તંરં ને પ્યંરં તુશ્મન મટી તેંસ્સ બની
ગયં ને દમજી વિચંરીને એકબીજાનં મંર્ગમાંથ્ીં તૂર રહેસં થ્ંયં. જેવંને
સેવં જ પહેંંચે, એટલે મંથ્ંંનેં મળે ત્યાં બધં જ ડંહ્ય્ંં થ્ંંય. ગમે એટલેં
વાંકેં ચૂકેં ચંલસેં દંપ પણ તરમાં સેં દીધેં થ્ંઈને જ પેદે !
પણ મિત્ર્ં બન્યં છસાં તંરંનં તિલમાંથ્ીં પ્યંરંની અતેખંઈ ગઈ
નહિ, કંરણકે ધાધંમાં એ પેંેસંનં કરસાં અંગળ હસેં. વળી પ્યંરેં એવેં
ઉદ્ધસ હસેં અને એને પેંસંની સંકંસનુા એવુા અભિમંન હસુા કે ક્યંરેક
વંસ વંસમાં એ તંરંનેં સેજોવધ કરી નંખસેં. તંરં ત્યંરે દમજીને એ
કડવેં ઘૂાટડેં પી જસેં. પણ એથ્ીં એનં મનમાં છૂપેલી તૂશ્મનીની મંત્ર્ંંમાં
વધંરેં થ્ંસેં. એટલે હવે સેં તંરંએ મનની એ છૂપી અંગને ઠંરવંનેં
નિશ્ચય કયર્ેં હસેં. એ જાણસેં હસેં કે જયાં દુધી એ પેંસંનં મંર્ગમાંથ્ીં
‘પ્યંરં’નેં કાંટેં નહિ કંઢે ત્યાં દુધી એ શાંસિથ્ીં અને દન્મંનપૂર્વક જીવી
નહિ શકે. બાને વચ્ચે મૈત્ર્ીં હેંવંથ્ીં એ કંમ અઘરુા પણ નહેંસુા. તુશ્મનને
મંરવં કરસાં મિત્ર્ંને મંરવેં એ વધુ દહેલુા કંમ છે. તુશ્મન સેં ચેસીને રહે,
જ્યંરે મિત્ર્ંને સેં દહેલંઈથ્ીં ભરેંંદે ભૂલેં પંડી શકંય. એવી સક ગમે
ત્યંરે મળે. મંત્ર્ં એ મંટેનેં નિશ્ચય જોઈએ. તંરંએ એવેં નિશ્ચય કરી પણ
લીધેં હસેં અને બહુ જલતી એને મંટે એવી સક દંમે ચંલીને અંવી !
એક તિવદ દાંજે તંરંને ઘેર અંવેલં પ્યંરંએ કહ્ય્ુંા : ‘તંરં, કંલે દવંરે નવ વંગે ધનરંજને એની અેંફિદમાં જ શૂટ કરી તેવેં છે. એની દંથ્ેં ઘણં તિવદથ્ીં હિદંબ પસંવવંનેં બંકી છે.’
‘અેંહ,’ તંરંએ અંશ્ચર્યથ્ીં કહ્ય્ુંા : સેં એ સંરં ‘હીટલીસ્ટ’માં છે એમ ?
‘હં, અને કંલે એ લીસ્ટમાંથ્ીં અં એક નંમ અેંછુા કરવુા છે.’ પ્યંરંએ મૂછેં પર હંથ્ં ફેરવસાં કહ્ય્ુંા.
‘બહુ મેંટેં શિકંર છે,’ તંરંએ પ્યંલી હંથ્ંમાં લેસં પૂછયુાઃ’ ‘કેટલં જણની જરૂર પડશે?’
‘અંપણે બે જ બદ છીએ,’ પ્યંરંએ ટટ્ટંર થ્ંસાં કહ્ય્ુંા :’ ‘ભેતમાં બહુ લેંકેંને દંમેલ નહિ કરવં જોઈએ.’
‘બરંબર છે,’ તંરં બેંલ્યેંઃ ‘સેં બેંલ, યેંજનં કેવી વિચંરી છે?’
‘કાંઈ લાંબુ નથ્ીં,’ અંત્મવિશ્વંદથ્ીં પ્યંરેં બેંલ્યેં : ‘મંરી ગંડીમાં અંપણે બે જઈશુા. સુા ગંડી ચલંવીશ.... અને મને ધનરંજની અેંફિદની બહંર ઉસંરીશ... એ દમયે શિકંર એની અેંફિદમાં જ હશે એ હુા જાણુા છુા... હુા રીવેંલ્વર લઈને એકલેં જ જઈશ.... સુા... ગંડીનુા એન્જીન ચંલુ રંખીને જ ઊભેં રહીશ.... કંમ પસંવી હુા બે-ત્ર્ંણ મિનીટમાં તેંડસેં અંવી ગંડીમાં બેદી જઈશ... હુા બેદુા કે સરસ જ ગંડી સ્ટંર્ટ.... પછી ત્યાંથ્ીં અંપણે દીધં.... બંકીની વંસ પ્યંરંએ તંરંનં કંનમાં ધીરેથ્ીં કહીને પ્યંલી ગટગટંવી પૂછયુા : ‘કેમ, બરંબર ને ?’
‘બિલકુલ બમ્બર યેંજનં.’ તંરંએ દામસિ અંપી.થ્ંેંડીવંર પછી
બાને હદસં હદસં છૂટં પડ્યં.
પછી રંત્ર્ેં દૂસાં પહેલાં પ્યંરંની યેંજનં યેંજનંનં છેલ્લં ભંગમાં
થ્ંેંડેં ફેરફંર વિચંરી મનમાં એની પંકી ગાંઠ વંળી તંરં હંથ્ંમાંની પ્યંલી
ગટગટંવી ગયેં ! ....‘હં....શ!’
પેંસે જેને પેંષ્ીંને મંખીમાંથ્ીં મગર બનંવ્યેં હસેં એવં પેંસંનં અસિ વિશ્વંદુ અને ઘણં જુનિયર એવં દંથ્ીં પીરુને પેંસંનં દવંરનં કંર્યક્રમની વંસ કરી એને જરૂરી દૂચનંઅેં અંપી તંરં શાંસિથ્ીં દૂઈ ગયેં.
પીરુ ય પેંસંનં બેંદનં દવંરનં કંર્યક્રમ પર વિચંર કરસેં પથ્ંંરીમાં
પડ્યેં. દૈંને પેંસપેંસંની ગણસરીઅેં હેંય છે.
તરેક ધાધંની જેમ તંતંગીરીનેં ધાધેં ય બિન હરીફ નથ્ીં. એમાં ય
મેંટં-નંનં નં વર્ગભેત હેંય છે. તરેક તંતેં પેંસંનુા ક્ષ્ેંત્ર્ં, પેંસંની ધંક
અને હંક વધંરવં હામેશાં પ્રયત્નશીલ હેંય છે. એટલે પેંસંનં તેંસ્સ
પ્યંરંનં વર્સનને કંરણે તંરંનં મનમાં જે ગ્રાથ્િં બાધંઈ ગઈ હસી એણે
પ્યંરંનેં કાંટેં કંઢી નંખવં તંરંને પ્રેયર્ેં. પછી પેંસંને પડકંરે એવેં ‘ભંઈ’
ે શહેરમાં બીજો નહેંસેં એમ તંરં મંનસેં હસેં. એટલે ધનરંજનં ખૂનનં
પ્યંરંનં પ્લંનનેં લંભ લઈ એણે પ્યંરંનુા ય કંદળ કંઢી નંખવંનુા
અંયેંજન વિચંરી લીધુા. પણ પેંસંની વિશ્વંદઘંસી યેંજનંની ખંનગી
વંસ એણે પેંસંનં વિશ્વંદુ દેવકને કરી અને યેંજનંનં ઉત્ત્ંરંર્ધમાં એને
ય દંમેલ કયર્ેં. એણે પીરુને પેંસંની ગુપ્ત યેંજનં દાપુર્ણ રીસે દમજાવી
પેંસંનુા સ્કૂટર લઈ ‘દીલીંગ રેંડ’ પર ‘અવકંશ હેંટેલ’ પંદે દવંરે તદ
વંગે પેંસંની રંહ જોઈ ઊભં રહેવં અંતેશ અંપ્યેં હસેં.
‘જી’ કહી અંજ્ઞ્ંાંકિસ પીરુએ પેંસંનં ગુરુની મેંડી રંત્ર્ેં વિતંય
લીધી હસી. પછી ઘેર જઈ દૂસાં દૂસાં દવંરનેં કંર્યક્રમ વિચંરે એ પેંસે
ઊાઘી ગયેં હસેં.
પ્યંરંની યેંજનં ‘રંમબંણ’ હસી. નક્કી કયર્ં પ્રમંણે તંરં દંથ્ેં
પેંસંની મેંટરમાં જઈ ધનરંજને એણે ત્ર્ંણ ચંર ગેંળીથ્ીં એની અેંફિદમાં
જ વિંધી નંખ્યેં ! સ્વંભંવિક રીસે જ ધનરંજની અેંફિદનેં સ્ટંફ સેં એ
અણધંયર્ં ગેંળીબંરથ્ીં બેબંકળેં બની ગયેં ! એ લેંકેં કશુા દમજે એ
પહેલાં સેં પ્યંરં પેંસંની યેંજનં પ્રમંણે રેંડ પર મેંટર લઈ ઊભેલં મિત્ર્ં
તંરં સરફ તેંડ્યેં. ત્યાં દુધી સેં પ્યંરંની યેંજનં એનં નક્કી કયર્ં પ્રમંપે
બરંબર પંર પડી. પણ જેવેં એ પેંસંની મેંટર પંદે પહેંંચી આતર બેદવં
નમ્યેં સેવેં જ એક ક્ષ્ંણનં ય વિલાબ વિનં તંરંની રીવેંલ્વરમાંથ્ીં
‘ધાંય...ધાંય’ કરસી ગેંળીઅેં છૂટી ને પ્યંરંનં મસ્સક અને છંસીને વિંધી
ગઈ ! એનેં તેહ ચંરણી જેવેં થ્ંઈ ઢગલેં બની પડ્યેં ! અં ઉત્ત્ંરંર્ધ એની
યેંજનં વિરૂધ્ધનેં હસેં, હં, અં તંરંની યેંજનં પ્રમંણેનુા હસુા.
પેંસંનં મિત્ર્ંને પસંવી એની જ મેંટર લઈ ધડકસં તિલે તંરં
પીરુને ઊભં રહેવં કહેલં સ્થ્ંળ સરફ વિજળીક ગસિએ ઘસ્યેં. મંરસી
મેંટરે એ ‘દિલીંગ રેંડ’ પર ‘અવકંશ હેંટેલ’ પંદે ગયેં જયાં એની
દૂચનં મુજબ સ્કૂટર લઈ પીરુ એની રંહ જોસેં ઉભેં હસેં.
પ્યંરંની મેંટર બિનવંરદી હંલસમાં રેંડ પર છેંડી તઈ એ
પેંસંની રંહ જોઈ સ્કૂટર અંગળ ઊભેલં પેંસંનં અનુયંયી પીરુ સરફ
લગભગ તેંડસેં પહેંંચવંની સૈયંરીમાં જ હસેં ત્યાં ધડંધડ ચંર પાંચ
ગેંળીઅેં એનં સરફ છૂટી જેણે એની છંસી, મસ્સક અને પેટને વિંધી નંખ્યાં!
તંરંનેં તેહ લેંહીમાં લથ્ંબથ્ં થ્ંઈ મંર્ગ વચ્ચે પડ્યેં. ત્યાં દુધીમાં સેં પીરુ
સ્કૂટર પર ‘નૈં તેં ગ્યંરહ થ્ંઈ ગયેં !’
મેંસનેં કેવેં ઝડપી દીલદીલેં ! મંત્ર્ં તદેક મિનિટમાં જ ધનરંજ જેવેં શહેરનેં મેંટેં વેપંરી અને પ્યંરં અને તંરં જેવં શહેરનં બે નંમચીન તંતંઅેં ખસમ થ્ંઈ ગયં ! પીરુને કેંણ પૂછે કે ‘સેં કયં જનમનુા વેર વંળી જેને સુા ‘મેંટંભંઈ’ ગણસેં હસેં એવં મિત્ર્ં તંરંને ખસમ કરી નંખ્યેં ? એણે સેં સને ‘મંટીમાંથ્ીં મર્ત’ બનંવ્યેં હસેં !
જો કે પીરુની ય પેંસંની સ્વંથ્ર્ીં ગણસરીઅેં હશે સ્સેં !
લંખેં રૂપિયંની હેરંફેરી કરસાં અં બે નાબરી મંથ્ંાં મેંસને દતંય
મુઠ્ઠીમાં લઈને જ ફરસાં હશે ને ? એમની પંછળ શેંક કે વિલંપ કરનંરાં
કેંઈ હશે જ સેં ? સેં ય લેંકેં હંથ્ેં કરીને પેંસંનં અમૂલ્ય જીવનનુા
અવમૂલ્યન કરી નંખે છે ને ? તંતંઅેંની એ તુનિયંમાં તેંસ્સ અને તુશ્મન
વચ્ચે કશેં ભેત જ નહિ હેંય શુા ? મંણદની કિંમસ જયાં મચ્છર જેટલી ય
ન હેંય એવી એ કહેવંસી ‘અન્ડરવર્લ્ડ’ નં તંતંઅેંને એમની પંદેનં
લંખેં રૂપિયં કેટલાં દુખ, શાંસિ અંપસં હશે ?
વળી એ પણ કેંણ કહી શકે કે ધનરંજ અને પ્યંરં વચ્ચે, પ્યંરં અને તંરં વચ્ચે કે તંરં અને પીરુ વચ્ચે ક્યં જનમનાં વેર હશે ?
ર. દેંહંગ રંસની દવંરે ?
ચંરુ અને કેયૂરનાં લગ્ન કાંઈ પ્રેમલગ્ન નહેંસાં. ઉભયનાં
મંસંપિસંએ ગેંઠવેલાં એ લગ્ન ફક્સ તદેક તિવદમાં જ નક્કી થ્ંયાં હસાં.
ત્ર્ીંદની અંદપંદ બાનેની ઉંમર હસી, એટલે ગમેં અણગમેં સરસ નક્કી
કરી શકે સેમ હસાં. એકબીજાને બાનેએ જોયાં ને પરસ્પરને ગમી ગયાં.
ઊાચી, રૂપંળી, પંસળં બાંધંની ચંરુનેં ચહેરેં એનં નંમને દંથ્ર્ંક કરે
એવેં ચિત્ત્ંંકષ્ર્ંક હસેં. એને કેંઈ નંપદાત કરે એવેં દવંલ જ નહેંસેં.
પ્રશ્ન સેં ચંરુની પદાતગીનેં હસેં. એય અં વખસે - દહજમાં ઊકલી ગયેં;
કંરણ, દુદૃઢ શરીરવંળેં, ઊાચેં, ઘઉવણર્ેં ને સરવરિયેં કેયૂર પ્રથ્ંમનજરે
જ પ્રેમ થ્ંઈ જાય સેવેં ‘હેન્ડદમ’ હસેં; એટલે વડીલેં ચં પંણી કરીને
પરવંયર્ંં એ તરમિયંન ચંરુને ત્યાં બાને એકંત કલંક બેઠાં એ વખસે જ
બાનેએ એકબીજા પર પદાતગીની મહેંર મંરી તીધી, પણ કેયૂરે એક વંસ
બહુ સ્પષ્ટ રીસે ચંરુને કહી :
‘જુઅેં, અંપણે મંત્ર્ં પરસ્પરનં તેખંવને જ મહત્ત્વ ન અંપવુા જોઈએ. બાનેનં સ્વભંવ, ગમં, અણગમં અને વિશેષ્ં સેં વ્યવદંયનેં
પણ વિચંર કરવેં જોઈએ.’
‘બરંબર છે,’ ચંરુએ વિનયપૂર્વક કહ્ય્ુંા : ‘હુા પણ એમ મંનુા છુા અને દમજુા છુા. મેં સેં સમને જાણી - દમજી લીધં. મને દાસેંષ્ં છે. હં,
સમંરે મંરં વિષ્ેં કાંઈ જાણવુા હેંય સેં નિઃદાકેંચ પૂછેં.’
‘પૂછવુા સેં કશુા નથ્ીં મંરે’, પણ સમને કાંઈ કહેવુા છે.
‘કહેં.’
‘હુા મિલીટરીમાં જોડંયેલેં એક લશ્કરી અફદર છુા એ સેં સમે જાણેં છેં ને ?’
‘જાણુા છુા. મંરં પપ્પંએ મને દૈંથ્ીં પહેલી એ વંસ કરી હસી.’
‘એ જાણવં છસાં સમે....?’
‘મેં એ વંસ ગૈંરવપૂર્વક સ્વીકંરી લીધી.’ ચંરુએ વચ્ચે જ કહ્ય્ુંા :
‘જરૂર પડે તેશ મંટે કંમ અંવવંની સૈયંરી રંખનંર યુવંન સેં
અભિનાતનીય ગણંય.’
જવંબમાંથ્ીં જ ચંરુનેં તેશપ્રેમ નીસરસેં હસેં.
‘રીયલી ?’ અંશ્ચર્યથ્ીં કેયૂરે પૂછયુા.
‘સ્યેંરલી.’ ચંરુએ દૃઢસંપૂર્વક કહ્ય્ુંા : ‘ભંરસ મંસંનં રક્ષ્ંકની
પત્ની થ્ંવંનુા ગૈંરવ મળે એ દત્ભંગ્ય ગણંય.’
‘અંતર્શ શબ્તેંમાં દંરં લંગે છે, પણ વ્યવહંરમાં એવં જ કઠિન દંબિસ થ્ંંય છે એ જાણેં છેં ?’ કેયૂરે કદેંટી મંટે પ્રશ્ન પૂછયેં.
‘મંત્ર્ં શબ્તેંની શેંભંમાં રંચનંરી હુા કેંઈ અવ્યવહંરુ યુવસી
નથ્ીં એ પ્રદાગ અંવે દમજી શકશેં.’ અાંખમાં સેજ પ્રગટંવસી મંનુની
બેંલી.
‘વંહ, મેં પરણવં મંટે અં પહેલાં ઘણી છેંકરીઅેં જોઈ છે, પણ તેશપ્રેમથ્ીં અંવાં ભયર્ંં ભયર્ંં સેં સમે પહેલાં જ મળ્યાં. ‘દાસેંષ્ંનં શ્વંદ દંથ્ેં કેયૂર બેંલ્યેં :’ ઘણાં સેં મંરં વ્યવદંય વિષ્ેં જાણીને જ ભડકી
ગયેલાં.’
‘છેંકરં સેં મેં ય ઘણં જોયં.’ ચંરુએ કહ્ય્ુંા : ‘પણ સમંરં જેવુા
તેશને દમર્પિસ પંત્ર્ં પહેલુા જ મળ્યુા.’
કેયૂર સેં અં તેશતંઝભરી છેંકરીને જોઈ જ રહ્ય્ંેં ! અંજનં વૈભવવિલંદનં વંસંવરણમાં કેંલેજમાં ભણેલી છેંકરી અંવં ઉચ્ચ વિચંરેં ધરંવી શકે એ હકીકસ જ એને મંટે એક અંશ્ચર્ય હસી.
‘સમને ખબર છે કે લશ્કરી જવંનનુા જીવન અનિશ્ચિસસંથ્ીં ભરેલુા હેંય છે?’ કેયૂરે દંવધંન કરવં કહ્ય્ુંા.
‘એક રીસે જોઈએ સેં મંનવજીવન એટલે જ અનિશ્ચિસસં,’ ચંરુએ
સત્ત્વજ્ઞ્ંંનભરી વંસ કરસાં કહ્ય્ુંા : ‘કંરણ કે ભંવિનં ગર્ભમાં શુા છે એ કેંણ
જાણી શક્યુા છે ? રંત્ર્ેં દૂસેલેં મંણદ દવંરે ન જાગે એવુા પણ ક્યંરેક બને
છે. જો કે લશ્કરી જવંનનુા જીવન સેં નિશ્ચિસ લક્ષ્ંવંળુા હેંય છે.’
‘પણ લશ્કરી જવંને સેં કંયમ મેંસને મુઠ્ઠીમાં લઈને જ ફરવંનુા હેંય છે.’ પેંસંનં ભંવિ જીવનદંથ્ીંને ચકંદી જોવં કેયૂરે કહ્ય્ુંા.
‘મુાબઈમાં ગઈ કંલે બે વ્યક્સિને હૅંટેલમાં ઢંળી તેવંમાં અંવી.... કંશ્મીરમાં બેંંબ ધડંકંમાં પાંચ વ્યક્સિનં મેંસ થ્ંયાં.... છેંકરાંઅેંને લઈ ટુર પર જઈ રહેલી એક સ્કૂલ બદ ગાગં નતીમાં ખંબકસાં વીદ બંળકેં ડૂબી ગયાં... દિનેમંમાં શેંર્ટ દર્કિટથ્ીં અંગ લંગસં બદેં જણ મૃત્યુનં
મુખમાં હેંમંયાં...!’ અંવી ખબરેં રેંજ દાંભળીએ કે વાંચીએ છીએ. શુા અં બધાં જાણસાં હસાં કે સેઅેં મેંસને મુઠ્ઠીમાં લઈને ફરે છે ?’ ચંરુએ દદૃષ્ટાંસ જીવનની અનિશ્ચિસસં સરફ અાંગળી ચીંધસં કહ્ય્ુંા : ‘અં જમંનંમાં
મેંસને ઘેર મૂકીને કેંઈ જ જસુા નથ્ીં.’
ચંરુનં જવંબથ્ીં કેયૂર સ્સબ્ધ બની ગયેં.‘શુા ગજબની છેંકરી
છે!’ એ વિચંરી રહ્ય્ંેં : ‘નંની ઉંમરમાં ય કેટલુા અંત્મદંસ કર્યું છે અંણે !’
‘છસાં જાણીને કૂવંમાં પડવં જેવુા સેં નથ્ીં લંગસુા ને સમને ?’
હજી કદેંટી કરસેં હેંય સેમ કેયૂર બેંલ્યેં : ‘અમે સેં કતંચ કંલે ય યુદ્ધનં
મેંરચે ઝઝૂમસં હેંઈએ. અમને એ મંટેની કંયમી દૂચનં હેંય છે. ત્યાંથ્ીં
પંછં અંવીએ ત્યંરે દંચં.’
‘ભેંગવિલંદમાં રંચસં સ્વચ્છાતી યુવંનેંને બતલે તેશતંઝભયર્ં બહંતુર જવંનેં મને વધુ પદાત છે,’ અાંખમાં ચમક દંથ્ેં ચંરુ બેંલી :
‘રેંગગ્રસ્સ થ્ંઈ મરસં મંયકાંગલંઅેં કરસાં તેશ મંટે શહીત થ્ંનંરં બહંતુર
ખરેખર મહંન છે.’
‘સમંરં વિચંરેં અદંમંન્ય રીસે ઉત્ત્ંમ છે.’ કહી કેયૂરે પેંસંનં
વિષ્ેં મંહિસી અંપસં ઉમેર્યું : ‘જુઅેં, લશ્કરમાં ભરસી થ્ંયં પછી મંરે
હજી દુધી સેં ખંદ કેંઈ પણ ખસરંનેંે દંમનેં નથ્ીં કરવેં પડ્યેં.’
‘દરહત પર બે એક વંર જરૂર જઈ અંવ્યેં,’ કેયૂરે ઉમેર્યુા :
‘કંશ્મીર મેંરચે પણ થ્ંેંડેં દમય ગયેંેે હસેં, પણ હજી યુદ્ધ જેવી અદમંન્ય
પરિસ્થ્િંસિમાંથ્ીં હુા પદંર થ્ંયેં નથ્ીં. છસાં અમે દતંય એ મંટે મંનદિક
રીસે પણ સૈયંર રહીએ છીએ.’ ચંરુનં મનેંભંવ અવલેંકવં દહેજ થ્ંેંભી
કેયૂરે ઉમેર્યું :
‘ડ્ઢેંઅ હ્લૈજિં
(ફરજ પહેલી) એ અમંરુા જીવન-દૂત્ર્ં છે...
અમંરી ફરજ એટલે કેંઈ પણ દાજોગેંમાં તેશની રક્ષ્ંં કરવી સે... બતલંમાં
અમને ખૂબ દંરેં પગંર મળે છે, રહેવં મંટે વેલ ફરનીશ્ડ બાગલેં..
પ્લેનમાં ફરવંનં ફ્રી પંદ..... અને દંમંન્ય જનેંને તુર્લભ એવી ઘણીબધી
દુખદુવિધં મળે છે. .... શાંસિનં દમયમાં ખંદ કેંઈ કંમ પણ નથ્ીં
હેંસુા અમંરે... અંકષ્ર્ંક લંગે એવી અમંરી જીવન-શૈલી હેંય છે.... અં
બધં અમંરં જીવનનં પ્લદ પેંઈન્ટ છે જે મેં અત્યંર દુધી મંણ્યં છે...
અને નજીકનં ભવિષ્યમાં એવેં કેંઈ ખસરેંય જણંસેં નથ્ીં કે જેથ્ીં અમંરં
એશ-અંરંમમાં ખલેલ પડે... છસાં જોખમની વંસ સેં મેં સમને પહેલાં જ
કરી છે.....‘ન જાણ્યુા જાનકી નંથ્ેં’ જેવેં ઘંટ છે.... રંજગંતીને બતલે
વનવંદ મળે સેં ય શ્રી રંમ ની જેમ દહષ્ર્ં સ્વીકંરવેં રહ્ય્ંેં... હવે નિર્ણય
સમંરે કરવંનેં’ કહી કેયૂર નયન ઢંળી નયનંને નીરખી રહ્ય્ંેં !
‘સમંરેં શેંે નિર્ણય છે ?’ ચંરુએ પૂછયુા.
‘મને સેં લંગે છે કે એક લશ્કરી જવંનને સમંરં જેવુા પંત્ર્ં તીવેં
લઈને શેંધસાં ય ન મળે,’ કેયૂરે અહેંભંવથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘મંટે જ કહુા છુા કે બધેં
અંધંર સમંરં નિર્ણય પર છે.’
‘લેં ત્યંરે, મને સેં વગર મહેનસે તીવં જેવં જ સમે મળી ગયં.’
હદસી ચંરુ બેંલી : ‘ચંલેં, વડીલેંને વધંમણી અંપીએ.’
કેયૂર સેં અં હળવી ફૂલ, ચપળ અને પુરુષ્ંને અાંજી નંખે એવી
પ્રસિભં ધરંવસી છેંકરીને મંન અને હવે સેં પ્રેમથ્ીં જોસેં જ રહ્ય્ંેં ! મનમાં
બેંલ્યેં : ‘અંણે ઘણં છેંકરંને નપંદ કયર્ં હશે એ નક્કી... પણ અંપણેં
નાબર પંદમાં લંગ્યેં એ દત્ભંગ્ય કહેવંય...’
ઉભય પક્ષ્ંનાં વડીલેં અં દંરં દમંચંર જાણી ખુશ થ્ંઈ ગયાં. કેટલં બધં દમયથ્ીં એક પક્ષ્ં વર અને બીજો પક્ષ્ં કન્યં જોસાં હસાં ! પણ
મેળ પડસેં નહેંસેં. છેંકરેં છેંકરીને કે છેંકરી છેંકરંને પદાત કરે ત્યંરે ને
? ઉભય પક્ષ્ંનં વડીલેં થ્ંંક્યાં હસાં. પણ અંજે દહેજમાં વંસ બની ગઈ.
ભગવંનની કૃપં હેંય ત્યંરે શુા નથ્ીં બનસુા? બધુા પેંસંનુા ધંર્યું થ્ંસુા હેંસ સેં
મંણદ ભગવંનને મંનસ ખરેં કે ?
વિવંહ નક્કી થ્ંયં ને ઘડિયાં લગ્ન લેવંયાં. કંરણ કે કેયૂરને બહુ રજાઅેં નહેંસી. બાને પક્ષ્ંનાં સ્નેહી સ્વજનેં અને મિત્ર્ંેંની હંજરીમાં ખૂબ અંનાતભયર્ં વંસંવરણમાં લગ્ન થ્ંયાં. પરણીને ઘેર જસાં મંરૂસિકંરમાં
પંછલી દીટ પર બેઠેલાં નવતાપસીનં કંનમાં હજીય અંશીર્વચનેં ગુાજસં હસાં : ઙ્ગેંળ્સ્ર્ધ્ષ્ટગૅ ઘ્ધ્ ૠધ્ક્રટધ્ૐૠધ્ૅ ત્ન ત્યંરે દંમે ઝંડ પર એક કબૂસર યુગ્મ ચાંચમાં ચાંચ ભરંવી ‘ગુટુર...ગુ’ કરસુા હસુા. બાનેની નજરે એ પડ્યુા. કંરણ મેંટર ત્યંરે ચંર રસ્સે અટકી હસી. કેયૂરે ત્યંરે ચંરુની દંમે જોયુા ને ધીમેથ્ીં હદીને હંથ્ં લાબંવ્યેં. ચંરુએ ય મધુર સ્મિસથ્ીં એનેં પડઘેં પંડ્યેં ને બાને જણ શરમંઈ ગયાં ! શરમંવુા એ નવતાપસીનેં વિશેષ્ં અધિકંર છે !
દેંહંગરંસ ! બાને દાસ્કંર-દમૃદ્ધ જીવ પ્રથ્ંમ રંત્ર્ેં ભેગં મળ્યં ત્યંરે બાનેએ એકબીજાને પેંસંનં જીવનનં રદપ્રત પ્રદાગેં કહ્ય્ંં. એકે હેંાશથ્ીં કહ્ય્ંં, બીજાએ હેસથ્ીં દાંભળ્યં. પરિણંમે હજી અંજે જ મળ્યાં હસાં સેં ય એકબીજાને એવી રીસે અેંળખી ગયાં કે જાણે જનમ જનમની
પ્રીસ કાં ન હેંય એમની વચ્ચે ! પસિએ પલાગમાં બેઠેલી નવેંઢંનેં ઘૂાઘટ હટંવ્યેં ત્યાંથ્ીં જ જે પ્રેમંલંપ શરૂ થ્ંયેં સે રંસભર ચંલ્યેં ! પૂરી રંસ વંસમાં જ વહી ગઈ ! શરંબની જેમ પ્રેમભરી વંસેંનેં ય નશેં હેંેેેેેેેેેય છે.
છેવટે જ્યંરે તૂરનં કેંઈ ઝૂાપડંમાંથ્ીં ‘કૂક... રે કૂક’ નેં અવંજ અંવ્યેં
ત્યંરે અર્ધ ઢળેલી અાંખે પત્નીની દેંડમાં પડેલેં કેયૂર ધીમેથ્ીં બેંલ્યેં :
‘ચં...રુ...’
‘રંસ પૂરી થ્ંઈ ગઈ એમ કહેં છેં ?’ સકિયે મંથ્ુંા નંખી પડેલી
નવેંઢંએ ઘેનમાં જ પૂછયુા.
‘હં જોને, હજી હમણાં જ સેં શરૂ થ્ંઈ હસી ને એટલંમાં...’
કહેસેં પસિ નવેંઢંની નજીક દયર્ેં.
‘દંરૃા થ્ંયુા ને ? આધંરુા ગયુા, હવે પ્રકંશ પથ્ંરંશે....’
‘પણ અં પ્રકંશ સેં જુતાં પંડશે અંપણને.’
‘જુતં સેં તેહ પંડશે,’ પ્રેમદભર વંણીમાં ચંરુએ કહ્ય્ુંા : ‘હવે કાંઈ હૃતય થ્ંેંેેડાં જુતાં પડવંનાં છે ?’ પણ અંમ કહેસાં સેં એણે પસિને
પેંસંનં બંહુપંશમાં બાંધ્યેં.
પણ અં પ્રેમેંપચંર શરૂ થ્ંયેં - ત્યાં જ ડૅંર-બેલ વંગ્યેં ને દહજ વંરે નીચેથ્ીં પિસંજીએ બૂમ મંરી :
‘બેટં કે....યૂ....ર....’
‘જી પિસંજી’, દહદં ઊભં થ્ંસાં કેયૂર બેંલ્યેં ને પલાગમાં દફંળી બેઠી થ્ંઈ ગયેલી પત્નીએ કહ્ય્ુંા : ‘જુઅેંે શુા છે ?’
‘પિસંજી ખંદ કંરણ વિનં બૂમ ન મંરે,’ કહેસેં કેયૂર બંરણં
સરફ ગયેં.
‘હં, હં, જાવને,’ કહેસી ચંરુ પણ ઊઠીને વ્યવસ્થ્િંસ થ્ંઈ. અંમ ઊાચં જીવે અચંનક જ દેંહંગરંસ પૂરી થ્ંઈ ગઈ !
કેયૂરે નીચે જઈ જોયુા સેં જીપ લઈને મિલીટરીનેં દિપંહી અંવ્યેં હસેં. કેયૂરને દલંમ મંરી એણે એક લિફંફેં અંપ્યેં. કાંઈક શાકંથ્ીં કેયૂરે એ ફેંડ્યેં. આતરથ્ીં દંહેબને અૅંર્ડર નીકળ્યેં.
‘ન્ીટ્ઠદૃી ષ્ઠટ્ઠહષ્ઠીઙ્મઙ્મીઙ્ઘ, ઇીજેદ્બી ઙ્ઘેંઅ ૈદ્બદ્બીઙ્ઘૈટ્ઠીંઙ્મઅ!’
(સમંરી રજા રત થ્ંંય છે.... સંત્કંલિક ફરજ પર હંજર થ્ંંવ!)
કેયૂરને નવંઈ લંગી. ‘ગઈ રંસ દુધી સેં દરહતેં શાંસ હસી... કશી કટેંકટીનં દમંચંર નથ્ીં.... તેશમાં ય શાંસિ છે.... સેં અેંચિંસુા...’ ત્યાં જ ફેંનની ઘાટડી રણકી. આતર જઈ કેયૂરે ફેંન ઉપંડ્યેં.’
‘એ...લં...વ...’
‘તિલજિસદિંહ ધીલ્લેં ફ્રેંમ ધી હેડક્વંર્ટર.’ દંમે છેડેથ્ીં લશ્કરી અવંજ અંવ્યેં.
‘ગુડ મેંર્નીંગ દર, કેયૂર કંપડિયં સ્પીકીંગ દર,’ કેયૂરે વિનયપૂર્વક કહ્ય્ુંા.
‘દૅંરી ટુ ડીસ્ટર્બ યુ મી. કંપડિયં, ૐશ્વબ્ઙ્ગેંઌ ત્ત્ધ્શ્વભ્ષ્ટથ્ બ્ૠધ્ૐધ્ ?’
‘જી, અભી અભી હી અંયં.’
‘અભી તેં ઘાટે બંત ગંડી લેને કેં અંયેગી,’ સૈયંર રહનં, અંગે કી ઈન્સ્ટ્રકશન યહાં અંને કે બંત મિલેગી.’ મિલીટરી અતંથ્ીં ટૂાકેં દાતેશ
મળ્યેં.
‘દર...’
તુઃખત અંશ્ચર્ય દંથ્ંેં કેયૂરે ફેંન મૂક્યેં : ‘કંશ, ગઈ કંલે જ અંવેં અેંર્ડર મળ્યેં હેંસ... સેં ચંરુ સેં નં ફદંસ...!’
‘શુા થ્ંયુા બેટં ?’ પિસંજીએ દંશાક ભંવે પૂછયુા : ‘કાંઈ...?’
‘કાંઈ નહિ બંપુજી, મંરે સંત્કંલિક ફરજ પર હંજર થ્ંવંનુા
છે.’ કેયૂરે પિસંજીને જાણી જોઈને હળવંશથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘બે કલંકમાં ગંડી
લેવં અંવશે.’
આતરથ્ીં કેયૂરની બં દહિસ બેત્ર્ંણ જણ ‘શુા ? કેમ...?’ પૂછસાં બહંર અંવ્યાં. કેયૂરે એમને પણ ટૂાકમાં વંસ કરી ને એ ઉપર ગયેં.
‘શુા થ્ંયુા ?’ દચિંસ પસિને જોઈ ચંરુએ પૂછયુા : ‘કાંઈ ખંદ...?’
‘ગણીએ સેં ખંદ,’ હદસેં કેયૂર બેંલ્યેં : ‘નહીં સેં એક જવંન
મંટે સેં દંમંન્ય ગણંય એવી વંસ, ચંરુ.’
‘શુા થ્ંયુા?’
‘કતંચ સમે ઘણુા તુઃખત લંગશે, ચંરુ’ દહેજ નિરંશ ભંવે કેયૂર બેંલ્યેં : ‘મંરે હમણાં બે બલંકમાં જ ડ્યુટી પર હંજર થ્ંવંનુા છે !’
‘અેંહેંે ..... !’ સ્વંભંવિક અંશ્ચર્યથ્ીં ચંરુ બેંલી : ‘કેંઈક
ઈમરજન્દી હશે.’
‘ખબર નહિ, પણ.....’
‘એમાં અંટલં અસ્વસ્થ્ં કેમ છેં ?’
‘સંરં વિચંરે ચંરુ, મંત્ર્ં સંરં જ વિચંરને કંરણે,’ કેયૂરે પત્નીનેં હંથ્ં પકડી લેસાં કહ્ય્ુંા : ‘હજી કંલે અં દમયે સેં અંપણં હસ્સમેળંપ પણ
નહેંસં થ્ંયં.’
‘પણ અંજે અં વખસે સેં અંપણેં હૃતય-મેળંપ પણ થ્ંઈ ગયેંેે!’ ચંર ુસ્વસ્થ્ંસંથ્ીં બેંલી. થ્ંેંડુા તુઃખ સેં એને ય જરૂર થ્ંયુા. પણ પસિને ઠેદ ન
પહેંંચે અને એ હળવે હૈયે ફરજ પર જઈ શકે મંટે સ્વસ્થ્ંસં ધંરણ કરસાં એણે ઉમેર્યું : ‘ભગવંનને શરૂઅંસમાં જ અંપણી કદેંટી કરવી હશે.’
‘પણ મંરે સેં યુદ્ધમાં જવંનુા હશે ચંરુ...’ હજીય ચિંસંસુર સ્વરે કેયૂર બેંલ્યેં.
‘સેં શુા થ્ંયુા ? બ્રિગેડિયર છેં ને, કાંઈ ક્રિકેટનં મેતંનમાં જવં થ્ંેંડં લશ્કરમાં જોડંયં હશેં.’ પ્રદાગને હળવેં બનંવવં ચંરુએ ગમ્મસ કરી. પત્નીની ટકેંરથ્ીં કેયૂર જરં ઝાખવંણેં પડ્યેં : ‘અં નવેંઢં સેં મંરં કરસાં ય વધુ મજબૂસ મનની છે’ એવં અનુભવેસ્સેં !
‘નં, નં, એમ નહિ ચંરુ, જવંનુા મને જરંય તુઃખ નથ્ીં., સ્વસ્થ્ંસં
રંખી કેયૂર બેંલ્યેં ! ‘મને સેં મંત્ર્ં સંરી જ ચિંસં છે.’
‘હાુ ય દમજી વિચંરીને એક લશ્કરી જવંનને પરણી છુા.’ ડેંક
ઊાચી કરી ગૈંરવપૂર્વક ચંરુ બેંલી : ‘મંરે ય જીવનમાં કેંઈ અંતર્શ છે.’
‘અંઈ એમ પ્રંઉડ અૅં યુ, ચંરુ, બહુ ચચર્ં કરવંનેં દમય નથ્ીં.’ ઉસંવળે કેયૂર બેંલ્યેં : ‘પણ બધં અંતર્શ વ્યવહંરુ હેંસં નથ્ીં, એટલે
મંરી એક વંસ સંરે મંનવી પડશે.’ જવંની સૈયંરી કરસાં કરસાં કેયૂરે અંગ્રહપૂર્વક કહ્ય્ુંા.
‘કઈ વંસ ?’ અંશ્ચર્ય ને અંસુરસંથ્ીં ચંરુએ પૂછયુા.
‘સુા પવિત્ર્ં છે ચંરુ... હજી અક્ષ્ંસં છે... મંટે હુા બં-બંપુજીને કહુા છુા...’
‘શુા ?’ વચ્ચે જ ચંરુએ પૂછયુા.
‘કે કેંઈ દંરેં છેંકરેં જોઈને સંરાં લગ્ન કરંવી તે.’ કેયૂર
લંગણીપૂર્વક બેંલ્યેં : ‘સંરં જેવી અંશંસ્પત યુવસીનુા જીવન અમંરંથ્ીં
બરબંત ન થ્ંંય.’
‘શુા બેંલેં છેં સમે?!’ ઘવંયેલી મંનુની બેંલી.
‘મને મંફ કર ચંરુ.’ સ્નેહથ્ીં કેયૂરે કહ્ય્ુંા : ‘સંરુા અપમંન કરવંનેં કેંઈ ઈરંતેં નથ્ીં મંરેં. પણ...’
તરમિયંન કેયૂરનાં મંસં પિસં ય ચિંસંસુર ચહેરે ઉપર અંવી
ગયાં હસાં. પસિ-પત્નીની વંસ એમણે પણ દાંભળી.
‘બેટં,’ વચ્ચે જ બેંલસાં કેયૂરનં પિસંએ તુઃખપૂર્વક કહ્ય્ુંા : ‘કેયૂર કહે છે સે અંપણં દૈં મંટે ઘણુા તુઃખતંયક છે, છસાં એની વંસ વિચંરવં જેવી છે. બેટં, સેં સેં હજી તાંપત્ય જીવનમાં પં પં પગલી ય નથ્ીં માંડી, ત્યાં જ અં વિરહ... અંનં કરસાં સેં સુા...’ વૃદ્ધનુા હૃતય ભરંઈ અંવ્યુા.
અંગળ બેંલીન શક્યં !
‘બંપુજી ! મંથ્ેં અેંઢસાં ચંરુ બેંલી : ‘સમે પણ...!’
‘અમંરં મંટે સેં સુા તીકરીથ્ીં ય અધિક છુા બેટં,’ વૃદ્ધ અચકંસં અચકંસં બેંલ્યં : ‘પણ સંરં જીવનેં વિચંર કરસાં....’
‘જીવન એટલે શુા બંપુજી ?’ અાંખમાં ચમક લંવી ચંરુ બેંલી :
‘પેંસંનં કેદરભીનં કાથ્ંને યુદ્ધ મંટે દહષ્ર્ં વિતંય કરસી ક્ષ્ંત્ર્િંયંણીનં
તેશપ્રેમને મેં જાણ્યેં છે ને વખંણ્યેં છે.’
‘બેટં,’ વહુને બરડે હંથ્ં ફેરવસાં પ્રેમંળ દંદુ બેંલ્યાં : ‘અંપણં
દૈં મંટે વિકટ ઘડી છે. પણ સુા દંચુા બેંલજે. સંરેં માંહ્ય્ંલેં શુા કહે છે ?
સંરેં સેંેે હજી ચેંરીમાં પગ છે બેટં... ને પસિ યુદ્ધમાં જાય ત્યંરેેેે...’ એક
ડૂદકુા ભરંઈ ગયુા દંદુથ્ીં. અંગળ બેંલી ન શક્યાં !
‘બં,’ દંદુને અંશ્વંદન અંપસી ચંરુ બેંલી : ‘કાઈ નવેંઢં પસિથ્ીં અંટલુા જલતી જુતં થ્ંવંનુા ઈચ્છે ? છસાં પસિને એની ફરજ બજાવવંમાં
મતતરૂપ થ્ંવુા એ પત્નીનેં ધર્મ ગણંય. એમાંય તેશની રક્ષ્ંંનં ઉત્ત્ંમ હેસુ
મંટે પસિ યુદ્ધમાં જસેં હેંય ત્યંરે સેં એની પત્નીને ગૈંરવ થ્ંવુા જોઈએ.
બં, મને એ ગૈંરવ ઘડી બહુ જલતી મળી. એનેં હદસં મુખે સ્વીકંર
કરવેં એ મંરં મંટે વિશેષ્ં ગૈંરવની વંસ છે. બં, બંપુજી, સમે કેંઈ
મંરી ચિંસં ન કરશેં,’ દહેજ અટકી જરં ધીમં અવંજે ચંરુ બેંલી :
‘અંપણે દૈં દંથ્ેં રહી અં ગૈંરવને તીપંવશુા.’
ત્યંરે દૈંએ અાંખનં ખૂણં દંફ કયર્ંં. ત્યાં જ નીચે મેંટરનુા હેંર્ન વંગ્યુા. ત્યંરે વંસ જાણી પડેંશીઅેં પણ ભેગાં થ્ંઈ ગયાં હસાં. કેયૂર મંસં પિસં દંથ્ેં નીચે ગયેં. તરિમયંન ચંરુએ પડેંશની એક છેંકરી પંદે ફૂલહંર
માગંવી લીધેં.
નંહી ધેંઈ જવં સૈયંર થ્ંયેલં પુત્ર્ંને મંસંએ કુમકુમ સિલક કર્યું.
કેયૂર મંસંપિસંને પગે લંગ્યેં. તરમિયંન એનાં દંદરિયાં પણ અંવી
ગયાં હસાં. એ દૈંને એણે વાતન કયર્ંં. પડેંશીઅેંને પણ પ્રેમથ્ીં મળ્યેં.
પછી બે મિનિટ મંટે ઉપર પત્ની પંદે ગયેં.
ચંરુનં હંથ્ંમાં દાગાધિસ ફૂલની મંળં હસી. પસિને એ પહેરંવસી વખસે ચંરુની અાંખમાં ઝળઝળિયાં અંવી ગયાં ત્યંરે કેયૂર જેવેં દૈનિક- તિલ જવંન પણ લંગણીવશ બની ગયેં. પત્ની પસિની ચરણરજ લેવં
નીચી નમી, પણ સેને અધવચ્ચેથ્ીં જ ઊભી કરી કેયૂરે ગળે લગંવી.બાને
પરસ્પરને એવાં સેં ભેટ્યાં કે બે મટી જાણે એક થ્ંઈ ગયાં ! તેહનાં મિલન
પણ ક્યંરેક મનને અેંળધેંળ કરી નંખે છે !
પત્નીનુા મુખંરવિંત હંથ્ંમાં લઈ ધીરેથ્ીં ખૂબ ભંવવંહી અવંજે કેયૂરે પૂછયુા : ‘ચંરુ, જાઉં ત્યંરે.....?’
ત્યંરે ‘વહેલં અંવજો હેંં’ કહેસી ચંરુ ગળગળી થ્ંઈ ગઈ. એ જ
દમયે રૂમમાં પ્રવેશસી વહંલભરી દંદુએ એને છંસી દરદી ચાંપી. એ
પંવક દૃશ્ય જોસં બંબુલંલ બંરણં પંદે જ અટકી ગયં ! દેંહંગ રંસની
એ દવંરે અંખેં અેંરડેં પ્રેમ, વિરહ, ફરજ, તિલંવરી, તેશતંઝ, લંગણી
અને ગૈંરવનં મેઘધનુષ્ીં મનેંભંવેંથ્ીં ઉભરંઈ રહ્ય્ંેં !
ૂ ૂ ૂ
૩. વંયરં વદાસનં
પેંસંનં ઘરની અંદપંદની થ્ંેંડી જગંમાં દાંજને પહેંર ધીમાં ડગ ભરસેં અક્ષ્ંર અાંટં મંરસેં હસેં. હસંશં એનં પ્રત્યેક પગલંમાંથ્ીં
પ્રગટસી હસી. લૂાટંઈ ગયેલી પંનખર જેવેં એ નિરંશંની ગસર્ંમં ધકેલંઈ
ગયેલેં લંગસેં હસેં. જાણે અંપઘંસ કરવંનુા વિચંરસેં એક લંચંર
તયંપંત્ર્ં મંનવ ! શુા નવયુવંન અંમ જીવન હંરી ગયેલેં હેંય ? દાજોગ!
કુતરસ પણ જાણે અક્ષ્ંરનં મનેંભંવનેં પડધેં પંડસી હેંય એમ લૂાટંઈ
ગયેલી નંર જેવી વેરંન અને દુમદંમ હસી !
પણ ત્યંરે.... ! ત્યંરે અચંનક ક્યાંકથ્ીં એક મધુર ટહુકેં થ્ંયેં :
‘કૂ...ઉ...!’ અક્ષ્ંરને ત્યંરે કશુાક સ્પર્શ્યું લંગ્યુા, પણ એણે ખંદ કશુા ધ્યંન
ન અંપ્યુા. વળી એનેં એક અથ્ર્ંહીન અાંટેં અને વિચંરેંનુા વલેંણુા ! મનમાં
ઉથ્ંલપંથ્ંલ મચી હસી અક્ષ્ંરનં. પણ વળી ફરી એ જ મધુર ટહુકેં :
‘કૂ...ઉ...!’ અક્ષ્ંરનં પગ એ અવંજ દાંભળીને જડંઈ ગયં ! કશેં
દાચંર થ્ંયેં એનં આસરમાં. ને એ કશંકની પ્રસીક્ષ્ંં કરી રહ્ય્ંેં. પ્રસીક્ષ્ંંનેં
પણ એક અંનાત છે. અંજે ઘણં તિવદે એ અંનાતની ઝલક અક્ષ્ંરે
અનુભવી. ને પછી સેં એ હૃતયસ્પર્શી ટહુકંઅેંની હંરમંળં શરૂ થ્ંઈ :
‘કૂ...ઉ...!’ નં મધુર ધ્વનિથ્ીં અંદપંદનુા વંસંવરણ ગુાજિસ થ્ંઈ રહ્ય્ુંા.
ક્રિયં-પ્રસિક્રિયંનેં એ ગુાજારવ ચંરે તીશંઅેંને દાગીસમય કરી રહ્ય્ંેં. એ
દાંભળી અક્ષ્ંર હર્ષ્િંસ થ્ંઈ ઊઠ્યેં. રણમાં પ્યંદંને જાણે પંણીની પરબ
તેખંઈ !
પછી સેં પેંસંનં નંનકડં બંગનં ફૂલેંની દુગાધ પણ એનં ધ્યંનમાં અંવી. એથ્ીં પણ મન પ્રફુલ્લિસ થ્ંયુા. ફૂલેંની અંદપંદ માડરંસં
ભ્રમરનં ગુાજારવ પણ હવે એને દાભળંયં. અચંનક કેંઈએ કશેં જાતુ કયર્ેં. અંથ્ીં કેંઈ અલૈંકિક અંનાતની અનુભૂસિ અક્ષ્ંર કરી રહ્ય્ંેં ! કેંયલનં
મધુર ટહુકં સેં ચંલુ જ હસં. પ્રત્યેક ટહુકંએ જાણે કશુા કંમણ કર્યું ને અં
બધંની ભેગી અદરથ્ીં અક્ષ્ંર જાણે દંવ બતલંઈ ગયેં !
પછી રંત્ર્ેં પલાગમાં પડ્યેં, પણ ઉંઘ ન અંવી. અંજે અંરસીની
યંત એને દસંવી રહી. એને દત્યનુા તર્શન થ્ંયુા. એનુા અભિમંન અેંગળી
ગયુ ાને પેંસંનેં તેંષ્ં એને દમજાયેં. પેંસંને વાંકે જ બિચંરી અંરસી ન
છૂટકે જસી રહી હસી એ હકીકસનુા એને ભંન થ્ંયુા. અરે, પેંસે એને લગભગ
કંઢી મૂકી હસી એમ જ કહેવંય એવેં અક્ષ્ંરને અહેદંદ થ્ંયેં. એનં
મનમાં વિચંરેંનુા વલેંણુા ઘૂમી રહ્ય્ુંા :
‘સ્ત્ર્ીં કેંઈની પત્ની બને એટલે એનંમાં શુા સ્વમંન જેવી કશી
ભંવનં જ ન હેંય ?’ શંણી, દાસ્કંરી, ગ્રેજયુએટ પત્નીને બંર મંદનં
લગ્ન-જીવનમાં કેંણ જાણે શંથ્ીં એ હડધૂસ કરસેં થ્ંઈ ગયેં હસેં !
પસિને દાપેંષ્ં અંપવં અંરસી હામેશાં પ્રયત્નશીલ રહેસી. પસિને
ન ગમસુા કંર્ય પેંસંનંથ્ીં થ્ંઈ ન જાય એની એ દસસ કંળજી રંખસી.
જરૂર પડે ‘ભૂલ થ્ંઈ’ કહી પસિની ક્ષ્ંમં યંચસાં ય એ અચકંસી ન હેંસી.
પસિ અકંરણ પેંસંને તેંષ્ં તે છે એમ દમજવં છસાં પેંસંનેં વાંક હેંય
એમ મૈંન રહી પસિની ઈચ્છં પ્રમંણે જ વર્સવંનેં પ્રયત્ન એ હામેશાં કરસી
હસી. અંમ છસાં પસિનુા વર્સન તિવદે તિવદે અદહ્ય્ં બનસુા ગયુા. છેવટે
એક દવંરે કશુા જ બેંલ્યં વિનં નંની દુટકેશ લઈ અંરસી પસિનં તેખસાં
જ પિયર ચંલી ગઈ. અક્ષ્ંરે એને રેંકી નહિ એમ જસી પત્નીને એ
ભંવવિહેંણી નજરે જોઈ રહ્ય્ંેં ! લગ્નનં પહેલાં છ મંદ જેની પંછળ
ઘેલેં ઘેલેં ઘૂમસેં હસેં એ પત્ની એને કેંણ જાણે કેમ ઘીરે ધીરે અકંરી
લંગવં માંડી ! ક્ષ્ંણે ક્ષ્ંણે પત્નીની દેંડમાં લપંઈ જસેં પ્રેમઘેલેં પસિ એકંએક
અલિપ્ત બની ગયેં ! લગ્નને બંરેક મંદ થ્ંયં ન થ્ંયં ને જાણે ખેલ ખલંદ!
શેં પુરેં થ્ંઈ ગયેં ! છેલ્લં એક મંદમાં અંરસીને એનં સરફથ્ીં અવગણનં
દિવંય શુા મળ્યુા હસુા ? કેંણ જાણે કેમ અક્ષ્ંરને કેંઈ એવેં જ પૂર્વગ્રહ
બાધંઈ ગયેં કે અંરસીનુા તરેક કંર્ય, એનેં તરેક વિચંર, એની તરેક વંસ,
અણગમેં જ પ્રેરસાં. દહનશીલસંને પણ હત હેંય અને મૈંનને પણ મયર્ંતં
હેંય. એ હત અને એ મયર્ંતં અેંળાગંઈ ગઈ ત્યંરે થ્ંેંડી ચડભડને આસે
હસંશ હૈયે અંરસી ઘર છેંડી ચંલી ગઈ. ત્યંરે અક્ષ્ંર દંવ પરંયંની જેમ
વત્યર્ેં ! કેંઈ પડેંશી ય પૂછે : ‘ક્યાં જાવ છેં ? .... ક્યંરે અંવશેં ?....’
પણ અક્ષ્ંર સેં દંવ ઉતંદીન જ રહ્ય્ંેં ! કેંણ જાણે કેમ પણ મંણદ ક્યંરેક
મંન્યંમાં ન અંવે એવુા અસ્વંભંવિક વર્સન કરસેં થ્ંઈ જાય છે !
મંણદ ક્યંરેક તેખીસં કશં જ કંરણ વિનંયે અદંમંન્ય વર્સન
કરે છે ! એ ક્યંરેક સ્વજનને ધીક્કંરવં લંગે છે કે પરંયંને પ્રિસ કરવં
લંગે છે ! મંણદનુા મન કેંઈ યાત્ર્ં નથ્ીં કે જેથ્ીં એની કેંઈ ચેંક્કદ ગસિવિધિ
હેંય. મેઘધનુષ્ીં મંનવ-મન ક્યંરે કયેં રાગ તેખંડે એની અંગંહી શક્ય
નથ્ીં. એ જ સેં મંનવ મનની વિશેષ્ંસં છે. અક્ષ્ંરનં વર્સનમાં કાંઈક અંવં
જ રાગ પ્રસિબિંબિસ થ્ંસં હસં.
ગયં વષ્ર્ંની વદાસમાં સેં કેંયલનં ટહુકં ને ફૂલડાંની ફેંરમ કેટલં
બધં અંનાત ઉલ્લંદથ્ીં અંરસી દંથ્ેં મંણ્યાં હસાં ! અને અંજે ? અંજે એ
જ ટહુકેં ને એ જ ફેંરમ વિરહની અગ્નિને પ્રજ્વલિસ કરે છે !
ઘણીવંર કેંયલ મધરંસે ય બેંલે છે, પણ ઉંઘસી તુનિયંને એ ક્યાંથ્ીં
દાભળંય ? પરાસુ અક્ષ્ંર સેં અંજે જાગસેં હસેં. એટલે રંસની નીરવ
શાંસિમાં એણે કેંયલનં ટહુકં દાંભળ્યં અને દાંજે જે ટહુકં એને અંનાતપ્રત
લંગસં હસં એ જ ટહુકં અત્યંરે અંરસીની યંત અંપી એનં વિરહંગ્નિને
વિંઝણેં તેસં હસં ! તીવંને અેંલવસેં પવન જાગલની અંગને પ્રજ્વલિસ
કરે છે !
‘કૂ...ઉ’ નં ટહુકંથ્ીં બેચેન બનેલેં અક્ષ્ંર પંદુા ફયર્ેં, પણ અંજે
એને પલાગ દૂનેં દૂનેં લંગ્યેં, પડખે કેંઈ નહેંસુા. અત્યંરે અંરસી હેંસ
સેં ? એનુા મન નિઃશ્વંદ નંખી રહ્ય્ુંા. એને ખંત્ર્ીં થ્ંઈ ગઈ કે અંરસી વિનં
એનુા જીવન વેરંન બની જશે. અને એવી વેરંનસંમાં જીવંય જ શી રીસે
? વળી અંરસીનં કયં વાંકે એને અંવી દજા પેંસે કરી ? લાંબં માથ્ંનને
આસે અક્ષ્ંરે મનેંમન સ્વીકંર્યુ કે અહમ્ ત્યંગી પત્નીની ક્ષ્ંમં યંચવી એ જ
ન્યંયપૂર્ણ મંર્ગ હસેં. માથ્ંનમાંથ્ીં એને મંખણ મળ્યુા !
અક્ષ્ંરનુા મિથ્યંભિમંન એનં વિહરંગ્નિમાં અેંગળી ગયુા. ને એણે
નિશ્ચય કરી લીધેં. પછી પેંસંની જાસને કહ્ય્ુંા : ‘ઉંઘી જા અક્ષ્ંર, દવંરે
વહેલુા ઉઠવંનુા છે.’ અંટલં નિર્ણય પછી એનં હૈયંનેં ભંર હળવેં થ્ંઈ
ગયેં ને એની અાંખ ઠરી ગઈ. એ ઊાઘી ગયેં. ઉંઘમાં એને સ્વપ્ન અંવ્યુા.
સ્વપ્નમાં એક માત માત સ્મિસથ્ીં શેંભસં મુખવંળી, ઘઉંવર્ણી કંયં અને
મંતક અાંખેં વંળી, પંસળી, મધ્યમ કતની, ભયર્ં ભયર્ં વક્ષ્ંસ્થ્ંલથ્ીં
શેંભસી કંયંની મંયંવંળી એક સ્ત્ર્ીં એને તેખંઈ ! એણે એને અેંળખી.
હં, એ સેં એની અંરસી હસી. પસિને જ દર્વસ્વ મંનસી એ યૈંવનંને
એણે કેવી અકંરણ અવગણી હસી ! એમ કેમ થ્ંયુા હસુા એની અક્ષ્ંરને
પેંસંને ય ખબર નહેંસી. પણ મનની અંવી ભેતી પ્રવૃત્ત્િંને વંચં અંપસી
એક પાક્સિ એને ઉંઘમાં ય યંત અંવી.
‘ક્યંરેક અકંરણ આટદ પડી જાય છે,
ત્યંરે, વિચિત્ર્ં રીસે મંનવથ્ીં વસર્ંય છે !’
દવંરે અક્ષ્ંરની અાંખ ઉઘડી ત્યંરે ઘડિયંળમાં છ વંગ્યં હસં.
એ ઉઠ્યેં. પ્રંસઃવિધિ પસંવી, સૈયંર થ્ંઈ, હંથ્ંમાં નંની દુટકેદ લઈ એ
નીકળ્યેં. દંમેની લંરીએથ્ીં એક કપ ચં પી ઉત્દંહથ્ીં એ બદ સ્ટેન્ડ
પહેંંચ્યેં. બદમાં બેદી ત્ર્ંણેક કલંકમાં સેં એ પહેંંચ્યેં અંરસીનં પિયરનં
ગંમમાં - પેંસંની દંદરીમાંસ્સેં.
જમંઈ અંવ્યંનુા જાણી મધુભંઈનં ઘરમાં સેં અંનાત માગલ થ્ંઈ
રહ્ય્ંેં. સ્નેહભર્યું સ્વંગસ થ્ંયુા. દંદુ, દદરં, દંળંને દંળીઅેંએ તેંડધંમ
મચંવી તીધી. ચં નંસ્સેં થ્ંયાં ને કાદંરનાં અાંધણ મૂકંયાં. પણ અં
ઉષ્મંભયર્ં સ્વંગસ છસાં અક્ષ્ંરનં મનમાં અજાપેં હસેં. એની અાંખેં જેને
ઢૂાઢસી હસી એ વ્યક્સિ સેં ઝણકંરે ય ન તેખંણી ! ‘કેમ અંમ ?.... શુા
અંરસી અહીં.....!’ અક્ષ્ંરની મુાઝવણનેં પંર નહિ, છસાં એની વંણીને
જબંન નહિ !
પણ નંની દંળી બહુ ચપળ અને જરં બેંલકી ય હસી.જીજાજીની
મુાઝવણ એ પંમી ગઈ ને એમની વ્યંકુળસં ય વર્સી ગઈ. એટલે જરં
એકાંસ મળસાં જ એણે ધીરેથ્ીં કહી તીધુા : ‘ચિંસં નં કરસં જીજાજી, તીતી
માતિર ગઈ છે. માતિર થ્ંેંડુા તૂર છે ને ? એટલે અંવસાં હજી અડધેંએક
કલંક સેં થ્ંશે જ. ત્યાં દુધી લ્યેં અં ટી.વી. ચંલુ કરુા. નિરાંસે જુઅેંેે....
ને કંમકંજ હેંય સેં કહેં.’
‘નં, નં એમ નહિ’, શરમંસેં અક્ષ્ંર ઉભેં થ્ંસાં બેંલ્યેં : ‘હુા ય
ક્યંરનેં માતિર સરફ જવં જ વિચંરુા છુા. અંવુા છુા જરં બહંર અાંટેં
મંરીને ’
‘પણ જીજાજી સમે એ...ક...લં...!’ ગૈંરીએ જરં ગમ્મસભયર્ેં વિવેક કયર્ેં : ‘ઉભં રહેં, હુા ભંઈને મેંકલુા સમંરી દંથ્ેં.’
‘નં, નં,કેંઈની જરૂર નથ્ીં. ફરસેં ફરસેં જઈને થ્ંેંડી વંરમાં જ અંવુા છુા.’ કહેસં ગૈંરીનં ‘ભલે, દંચવીને જઈ અંવેં,’ નં મર્મભયર્ં શબ્તેં દાંભળસાં દાંભળસાં સેં ઘરની બહંર પણ અક્ષ્ંર નીકળી ગયેં. એને તર્શન કેંનાં કરવાં હસાં એ સેં એ પેંસે જાણે, પણ ભક્સનાં મનમાં તર્શનની સંલંવેલી અંવી જ હેંય છે એ નક્કી !
ગંમથ્ીં માતિર જવંનેં રસ્સેં દીધેં જ હસેં. અક્ષ્ંર અંસુરસંથ્ીં એ તિશંમાં ડગ ભરસેં હસેં. ખંસ્દેં વીદેક મિનિટ ચંલ્યેં ત્યંરે તૂરથ્ીં માતિરનં શિખર પર ફરકસી ધજા એણે જોઈ ને એનં પગની ગસિ વધી. થ્ંેંડુા વધંરે ચંલ્યેં ત્યંરે દંમેથ્ીં હંથ્ંમાં પૂજનનં ખંલી થ્ંંળ દંથ્ેં અંવી રહેલી બે યુવસીઅેં તેખંઈ. અક્ષ્ંર ઘડીભર અંસુર અાંખે એ સરફ જ જોઈ રહ્ય્ંેં, અરે, સંકી રહ્ય્ંેં. પછી વિચંરી રહ્ય્ંેં : ‘એક યુવસી સેં ખબર નહિ કેંણ છે... પણ એની દંથ્ેં બીજી બી....જી સેં...સેં.... હં,.. હં, એ....જ, એ જ છે.....’
એને લગભગ ખંત્ર્ીં જ થ્ંઈ ગઈ કે એ બીજી યુવસી અંરસી જ
હસી. એ જ ચિત્ત્ંંકષ્ર્ંક ચંલ, એ જ મેંહક મુખ ને એ જ.... અક્ષ્ંરનં
પગ જરં ઝડપથ્ીં ઉપડ્યં. પણ અંશ્ચર્ય ! પેલી બીજી યુવસીએ સેં પેંસંનેં
થ્ંંળ દખીને પકડંવીને લાંબે ડગલે દંમે અંવવં માંડ્યુા !
અં બંજુથ્ીં ઝડપી ચંલે માતિર સરફ જસેં એક યુવક, દંમી બંજુથ્ીં ગંમ સરફ લાંબે ડગે અંવસી એક યુવસી.... અને એ બે વચ્ચે
પથ્ંરંયેલી જરં લાંબી પગતાડી - છસાં બાનેની અધીર ડગલાંની ઝડપી ચંલ એ આસરને જલતી કંપી નંખશે એ સેં પંછળ બે ખંલી થ્ંંળ લઈને અંવસી યુવસી દહેજમાં દમજી ગઈ હસી. એમાં વળી અંજુબંજુનાં અંમ્રવૃક્ષ્ંેંની વચ્ચેથ્ીં એક મધુર ટહુકેં થ્ંયેં.. ‘કૂ...ઉ...!’ ને એ દમગ્ર દીમ જાણે દાગીસમય બની ગઈ ! એ મધુર રવે અક્ષ્ંરનં હૃતયનં ધબકંરં વધંરી તીધં. પછી સેં કેંયલનં મધુર ટહુકંઅેંનં અંવર્સન અને અાંબંનં મેંરની
મંતક દુગાધે દમસ્સ વંસંવરણને એવી તિવ્યસં અર્પી કે ખુત ભગવંનને
પણ ત્યાં પ્રગટવંનુા મન થ્ંંય !
મંટે જ સેં દંમેથ્ીં અંસુર નયને ઝડપથ્ીં અંવસી અંરસીને જોઈ
અક્ષ્ંર લગભગ તેંડયેં ! ને.... ને....!
ને કશંય દાકેંચ કે શરમ વિનં બાને જણ એકબીજાને મળસાં જ
ભેટી પડ્યાં ! ત્યંરે માતિર અને ગંમનં એ મંરગ વચ્ચે, લગભગ નિર્જન
જેવં એ રસ્સં પર વદાસ દેંળે કળંએ ખીલી ઉઠી હેંય સેમ જાણે ચેંસરફથ્ીં
કેંયલેં ટહુકી રહી : ‘કૂ...ઉ...!’, ‘કૂ...ઉ...!’, ‘કૂ...ઉ...!’ ને
કુતરસનં એ અજીબ કરિશ્મં વચ્ચે વદાસનં વંયરં વિરહી પસિ પત્નીનં
એ મધુર મિલનને વિાઝણેં તઈ રહ્ય્ંં !
ત્યંરે પંનખર વદાસમાં પલટંઈ ગઈ - પ્રકૃસિ અને પુરુષ્ં બાનેની!
ૂ ૂ ૂ
૪. ભ્રમજાળ
નાતુને એક વિચીત્ર્ં શેંખ હસેં. જો કે એ શેંખ એને એટલં મંટે
પેંષ્ંંય કે શહેરમાં રહેવં છસાં એને બીજી કશી અંડી અવળી કુટેવ નહેંસી.
હવે કમંવંની પણ એને કશી ચિાસં નહેંસી. ગંમડેથ્ીં જમીનની થ્ંેંડી બેઠી
અંવક હસી અને પેંસેય શહેરમાં અંવી શરૂમાં દરકંરી નેંકરીમાં હસેં.
જો કે સ્વેચ્છંએ વહેલેં નિવૃત્ત્ં થ્ંયેં હસેં, પણ તર મંદે થ્ંેંડુા પેન્દન સેં
નિયમીસ મળસુા જ હસુા. વળી, લાંબેં દાદંર પણ નહેંસેં નાતુનેં. એક
તીકરેં વીદેક વષ્ર્ંનેં હસેં, જે કેંલૅજનં છેલ્લં વષ્ર્ંમાં ભણસેં હસેં અને
એક તીકરી હસી, જે હંઈસ્કૂલનેં અભ્યંદ પુરેં કરી રહેવં અંવી હસી.
પસિ-પત્ની બાને દાસેંષ્ીં હસાં, એટલે કશી ઝાઝટ વિનં જીવસં નાતુને પેંસંની
વિશેષ્ં ખંદીયસેં કશંય અવરેંધ વિનં પેંષ્ંંસી હસી.
નાતુનુા અંખુા નંમ સેં નાતલંલ હસુા. પણ સ્વજનેં ભંવથ્ીં એને નાતુ કહેસં, લેંકેં નાતુભંઈ કહેસં. નિર્વ્યદની નાતુ સ્વભંવે પરગજુ હસેં.
પડેંશીઅેંમાં એ બહુ લેંકપ્રિય હસેં, કંરણકે કેંઈનુાય કંમ કરસાં એ અચકંય
નહિ. અરે, દંમેથ્ીં પૂછીને બીજાનુા ટાંપુ ખંય. ન કેંઈનેં કશેં દ્વેષ્ં, ન કશી
કેંઈની હરીફંઈ. શાંસિ અને દાસેંષ્ંથ્ીં જીવસં નાતુને લેંકેં અંથ્ીં જ પ્રેમ
અને મંનથ્ીં જોસં. લેંકેંની નજરે નાતુ ‘ભગવંનનુા મંણદ’ હસેં. એમાંય
અડેંશ પડેંશની સ્ત્ર્ીંઅેં સેં નાતુને ભંઈથ્ીં ય અધિક ગણસી. કંરણ એમનં
મેંંમાંથ્ીં વેણ નીકળ્યુા નથ્ીં કે નાતુ એમની મતતે તેંડયેં નથ્ીં.
‘રહેસાં અંવડે સેં ખરંબ લંગસં જગસમાં ય દંરં જ અનુભવ થ્ંંય’ એમ નાતુ કહેસેં. એને પેંસંને મંટે સેં એ વંસ દંચીય હસી. નાતુને કેંઈનેં કશેં કડવેં અનુભવ થ્ંવંનુા કેંઈ કંરણ નહેંસુા.
અંવં નાતુને થ્ંેંડેં વિચીત્ર્ં શેંખ એટલં મંટે હસેં કે એ પેંસે વિચંરક હસેં. બીજાને મન નંની કે દંમંન્ય લંગસી વંસેં પર પણ એ
ઘણેં વિચંર કરસેં. બનસં - બનંવેંની વિગસેં જાણવં નાતુ હામેશં પ્રયત્ન
હસી. લેંકેંને વિચિત્ર્ં લંગસી નાતુની અં ટેવનુા કંરણ હસુા એની
જિજ્ઞ્ંંદંવૃત્ત્િં. જેની જિજ્ઞ્ંંદંવૃત્ત્િં જાગૃસ હેંય એ વ્યક્સિ કેંઈપણ હકીકસને
્ટ્ઠાીહ ર્કિ ખ્તટ્ઠિહીંઙ્ઘ (મંની લીધી એમ) નહિ ગણે. એ એનં વિષ્ેં
વિચંરશે, પૂછશે, સપંદ કરશે ને એ રીસે કેંઈ ઘટનંનુા નવુા જ સંરણ
શેંધી કંઢશે ! ખરી રીસે સેં અં વૈજ્ઞ્ંંનિક અભિગમ કહેવંય. એ પધ્ધસિ
જ પ્રશસ્ય ગણંય. છસાં વ્યવહંર - ડંહ્ય્ંં જગસમાં નાતુની અં ટેવ વિચિત્ર્ં
ગણંઈ ! ચીલં ચંસરનંરં તુનિયંની દૃષ્ટિએ સેં વિચિત્ર્ં જ ગણંય છે ને ?
નાતુ દેંક્રેટીદ નહેંસેં, પણ એ મહંન સત્ત્ંવચિંસક વિષ્ેં કશુાય જાણ્યં વિનં નાતુમાં દેંક્રેટિદવૃત્ત્િં જરૂર હસી. તુનિયંએ ભલે દેંક્રેટિદ જેવં મહંપુરુષ્ંને ઝેર અંપ્યુા, બંકી, જીવનનેં દંચેં રદ અં દેંક્રેટીદ- વૃત્ત્િંમાં જ દમંયેં છે. બધુા જ સ્વીકંરીને ચંલીએ ને દૈંની જેમ યાત્ર્ંવસ જીવ્યં કરીએ એને જીવન કહેવંય? યાત્ર્ંેંમાં ક્યાં જીવ હેંય છે ? છસાં વષ્ંર્ેં દુધી એકધંરાં ચંલ્યં કરે છે. પછી એ ય ક્યંરેક બગડે છે. મંણદેય
માંતેં પડે જ છે ને ? રીપેર કરેલુા યાત્ર્ં વળી પંછુા ચંલે ને બગડે. છેલ્લે એક તિવદ એવેંય અંવે કે એ યાત્ર્ં દંવ નકંમુા થ્ંઈ જાય. ફેંકી તેવં જેવુા.
મંણદનેં ય એ જ આસ હેંય છે ને ? આસિમ ક્રિયં એની ય થ્ંંય છે. એટલે, બધુા સ્વીકંરીને ચંલસાં મંણદેં હરસાં ફરસાં યાત્ર્ંેં જ કહેવંય. પણ અંપણેં
નાતુ અંવુા યાત્ર્ં નહેંસેં એ દત્ભંગ્ય હસુા.
અંપણે રેંજ દવંરે વર્સમંનપત્ર્ંેં વાંચીએ છીએ. નાતુય વાંચસેં. એમાંય એ અવદંન નેંંધ, સ્વર્ગવંદ કે શ્રધ્ધાંજલિનં ફેંટં કે બેદંણંની જાહેરખબરેં અંવે સે રદપૂર્વક વાંચસેં. ઘણી જાહેરખબરેં ફેંટં દંથ્ેં ય હેંય. નાતુ એ ધ્યંનપૂર્વક જોસેં. પછી અેંળખીસાંનાં બેદણંમાં સેં જસેં જ, પણ શક્ય હેંય સેં કશીય લેવંતેવં વિનં એ કેંઈ અજાણ્યેં હેંય એનં ય બેદણંમાં જઈ પહેંંચે ! ત્યાં થ્ંેંડીવંર બેદેને પછી બહંર અંવી
વિખરંસં લેંકેંની ધીમી ટીકં ટીપ્પણી ધ્યંનથ્ીં દાંભળે. લેંકેં કહેસં :
‘અંટલેં મેંટેં ડૅંક્ટર હસેં સેં ય કેવેં રીબંઈ રીબંઈને મયર્ેં !’
‘ભઈ એ સેં કેન્દર, જે અડફટે ચઢે એને કેન્દલ જ કરી
નંખે....હં !’
‘લેંકેંને અેંછં લૂાટ્યં છે એણે ?’
‘મંટે જ સેં નરકનુા તુઃખ ભેંગવીને મયર્ેં !’
‘અને હવે એથ્ીં ય મેંટં નરકમાં ગયેં દં....લ્લેં !’
અંવી સિરસ્કંરભરી ટીકં ટીપ્પણી કરનંરં લેંકેં થ્ંેંડીવંર પહેલાં જ અં સ્વર્ગવંદી (!) ડૅંક્ટરનં તીકરંઅેં અંગળ મરનંરનાં મેંં-ફંટ વખંણ કરી તીકરંઅેંને અંશ્વંદન અંપસં હસં એ નાતુએ એની દગી અાંખેંએ જોયુા હસુા ! ને દગે કંને દાંભળ્યુા હસુા. બહંર અંવી હવે એ જ લેંકેં અંવેં બકવંદ કરસં હસં ! નાતુને અંવં મિથ્યંચંરથ્ીં તુઃખત અંશ્ચર્ય થ્ંસુા !
એકવંર એકબીજા સ્વર્ગવંદીનં બેદણંમાંથ્ીં બહંર અંવ્યેં ત્યંરે
દફેત દંડી પહેરેલી સ્ત્ર્ીંઅેંની વંસચીસ નાતુએ દાંભળી :
‘જોયુા ને કેવાં કમેંસે મયર્ંં ચાતંકંકી!’
‘હં’ અલી બં, અધવચ્ચે જ કૂટંઈ મયર્ંંર્ ! ઘરનુા કેંઈ પંણી પંનંરે
ય નહેંસુા !’
‘સે બેંન, વહુઅેંને બિચંરીઅેંને અેંછુા તુઃખ તીધુા છે ચાતંકંકીએ?’
‘અરે ચંર છેંકરાંની મં થ્ંયેલી વહુઅેંને ય ડેંશી એક લંકડીએ હાંકસાં હસાં!’
‘પછી કયર્ંં કરમ નડે જ ને!’
ચાતંકંકી એક મેંટર અકસ્મંસમાં ગુજરી ગયાં હસાં. પેપરમાં એમનં ફેંટં દંથ્ેં સ્વર્ગવંદ છપંયેં હસેં. એમનં વિષ્ેં અંવી ટીકં કરસી
સ્ત્ર્ીંઅેં એમનં બેદણંમાં તુઃખ વ્યક્સ કરી બહંર અંવી હસી.
એક ત્ર્ીંજુ બેદણુા સેં નાતુનં હૃતયને પણ હલંવી ગયુા હસુા. કેવુા
ભવ્ય હસુા લક્ષ્મીચાત શેઠનુા એ બેદણુા ! દેંકડેં લેંકેં મેંટરેં લઈને એક
કસંર હસં ! અને ખરખરેં ય કેવેં લંગણીભયર્ેં કરસં હસં ! અરે,
કેટલાંકની અાંખમાં સેં અાંદુ અંવી જસાં ! અં બધાંનુા તુઃખ જોઈને નાતુનુા
હૃતય પણ લેવં તેવં વિનં દ્રવી ગયુા. એને થ્ંયુા :
‘અંનુા નંમ દંચેં શેઠ.... હવે કેટલં બધં લેંકેંને એની ખેંટ
દંલશે ! શહેરનં શ્રેષ્ઠીઅેંય ગળગળં થ્ંઈ ગયં હસં....!’
પણ બહંર અંવી વિખરંસં લેંકેંની વંસેં દાંભળી નાતુનં અંશ્ચર્યનેં પંર ન રહ્ય્ંેં. લેંકેંમાં ચચર્ં થ્ંસી :
‘શેઠ કમેંસે મયર્ંં !’
‘હં, લુટંરુએ લંકડીનં એક જ ફટકે અર્ધી રંત્ર્ેં મંથ્ુંા ફેંડી
નંખ્યુા!’
‘દૂસેં જ રહ્ય્ંેં.... ઉંકંરેં ય નહિ કરી શક્યેં હેંય !’ એક જણે કટુસંથ્ીં કહ્ય્ુંા.
‘એ સેં કયર્ંં ભેંગવવંનાં છે ભંઈ મંરં’ બીજો સત્ત્વજ્ઞ્ંંન અેંચયર્ેં.
‘ખરી વંસ, લેંકેંને લૂાટીને અેંછુા ભેગુા કર્યું છે એ ઠગે !’
‘હં, બંકી અંપણં ગંમમાં તેંરી લેંટેં લઈને અંવ્યેં હસેં.’
‘ગમે સેમ ભંઈ, પણ લક્ષ્મીચાત શેઠ હસં સેં તંનેશ્વરી હેંં,’ કેંઈએ
યશ અંપ્યેં.
‘અરે, એ સેં સમે નં જાણેં મેંટં લેંકેંેેનાં કરસુક....’
‘એ સેં એરણની ચેંરી ને દેંઈનુા તંન.’ ટીકંકંરેં બેંલ્યે જસં !
‘ખરુા બેંલ્યં સમે, અં સેં ઉજળે લૂગડે ફરસં શઠ લેંકેં! ’
તદ ફેંટં છપંયં હસં અને એમને ‘સ્વર્ગવંદી’ કહી કેટલંય
મહંનુભંવેંએ અને કાપનીઅેંએ એમનં ફેંટં નીચે પ્રશસ્સિભયર્ંં વંક્યેં
લખી એમને ભંવભીની આજલિ અંપી હસી. હવે તિવદેં દુધી મેંટં વેપંરી
દાઘેં કે વેપંરીઅેં કે જુતી જુતી દાસ્થ્ંંઅેં એમને ભંવભરી શ્રધ્ધાંજલિ
અંપી એમનાં વખંણ કરશે એ નાતુ જાણસેં હસેં, છસાં એનં વિષ્ેંય
એનં બેદણંમાં બેદી ખરખરેં કરી પંછં અંવેલં લેંકેં અંવી બતબેંઈ
કરે છે ! ખરેખર મૃત્યુ જ મંણદનુા દંચુા ચરિત્ર્ં - ચિત્ર્ંણ કરે છે એવુા સંરણ
નાતુએ કંઢયુા ! કે પછી લેંકેં નગુણં છે ? એવી શાકંય એને થ્ંઈ.
વષ્ર્ં તરમિયંન શહેરમાં કેટલંય દન્મંન દમંરાભેં થ્ંસં. નાતુ ક્યંરેક એમાંય સંલ જોવં પહેંંચી જસેં ને લગભગ છેલ્લી હરેંળમાં બેદી દન્મંનનુા નંટક જોયં કરસેં :
ભવ્ય સ્ટેજ પર વચ્ચે દન્મંનિસ વ્યક્સિ બેઠી હેંય ને એમની બાને બંજુ મુખ્ય મહેમંનેં ને અન્ય પતંધિકંરીઅેં બેઠં હેંય. કેટલીકવંર સેં અંવં મંનવાસં મહેમંન સરીકે રંજ્યનં પ્રધંન પણ હેંય ! પછી દમંરાભ શરૂ થ્ંયે મંઈક પરથ્ીં એક પછી એક વ્યક્સિ ભંષ્ંણ કરે, જેમાં દન્મંનિસ વ્યક્સિની મહંનસં, એનં દત્ગુણેં, એનુા ઉતંર નિષ્કલાકિસ ચંરિત્ર્ય, એની દંહદિક વૃત્ત્િં, એની દફળસં, દિધ્ધિઅેં, એની તંનવૃત્ત્િં, એનુા
પરેંપકંરી મંનદ, એનેં તયંભંવ, એની દમંજ દેવં - અંવી
ભંસભંસની થ્ંેંડી દંચી ને વધુ ખેંટી હકીકસેંની ભરમંળવંળાં
ખુશંમસિયાં ભંષ્ંણેં એક પછી એક વક્સં શ્રેંસંઅેંનં કંન પકવે એ રીસે
અચકંસં ડચકંસં ભરડે રંખે. કેટલંક સેં કેંઈની પંદે લખંવી લંવેલુા
ભંષ્ંણ ગુજરંસી પહેલી ચેંપડીનં વિદ્યંથ્ર્ીંની ઢબે હાંફસં હાંફસં વાંચી
નંખે. પછી એનં અનેક દત્ગુણેં(!)ભર્યું દન્મંપત્ર્ં પણ એને અર્પણ
થ્ંંય. કતંચ રૂપિયંની થ્ેંલી પણ હેંય. યંતગીરી મંટે એકંત દંરેં મેંમેન્ટેં
પૈદં પડંવવંનં હેંય એમને હંથ્ેં દન્મંનિસ વ્યક્સિને અર્પણ થ્ંંય અને
અંમ દન્મંન પંમવં સ્ટેજ પર જસી વેળં દંવ દંમંન્ય લંગસી પેલી
વ્યક્સિ કેટલી મહંન(!) છે એનેં ભ્રંમક ખ્યંલ શ્રેંસંઅેંને અંપવંમાં
અંવે. કેટલંક શ્રેંસંઅેં અંથ્ીં અભિભૂસ થ્ંંય પણ ખરં. અંથ્ીં એક
મહંન વિભૂસિની છંયંમાં અંજદુધી અજાણપણે જીવ્યંનેં અહેદંદ
લેંકેંને થ્ંંય. પછી દન્મંનિસ વ્યક્સિ ખૂબ નમ્રપણે દૈંનેં અંભંર મંને
અને પેંસે ખરેખર દૈંએ કહી એવી મેંટી દેવં કરી નથ્ીં, પેંસે દંવ
દંમંન્યજન છે એવુા અંડાબરભરી (પણ વંસ્સવમાં દંવ દંચી)
હકીકસેંથ્ીં પેંસંનેં પ્રસિભંવ અંપે જે મેંટે ભંગે સેં કેંઈની પંદે લખંવેલેં
જ હેંય ! પેલં મહંનુભંવ સેં એમને શ્રીમુખેથ્ીં અગડા બગડા વાંચી જાય
એટલુા જ ! કતંચ અં પ્રદાગે મળેલી થ્ેંલીમાં થ્ંેંડં પૈદં ઉમેરી દાસ્થ્ંંને એ
રકમ સંળીઅેંનં ગડગડંટ વચ્ચે પંછી પણ અંપે. કેમેરંની સ્વીચેં સેં
દમગ્ર કંર્યક્રમ તરમિયંન તબંયં કરસી જ હેંય. લંઈટેંનં એ ઝબકંરં
વચ્ચે અંખેં દમંરાભ પુરેં થ્ંંય અને કતંચ આસે દંરેં એવેં જમણવંર
પણ થ્ંંય.
પછી લેંકેં વિખરંય. નાતુ જમવં સેં ન જાય. ક્યાંક કેંઈ અેંળખીસેં અંગ્રહથ્ીં ખેંચી જાય સેં જુતી વંસ છે, પણ એનેં મુખ્ય રદ જમવંમાં નહિ, લેંકેંનં પ્રત્યંઘંસ દાંભળવંમાં રહેસેં, એટલે જમસં
લેંકેંની ગુદપુદ એ દાંભળસેં રહેસેં. બુફે જમસી નંની નંની લેંક ટેંળીઅેંમાં નાતુને જુતં જુતં પ્રત્યંઘંસેં દાંભળવં મળસં :
‘બહુ દંરુા મંન મળ્યુા નંગરતંદને.’
‘સ્વંથ્ર્ીં લેંકેં દાસ્થ્ંંને ભેંગે મસ્કં મંરે ભંઈ... બંકી સેં
નંગરતંદે ક્યેં મેંટેં વંઘ મંયર્ેં છે સે અંવુા દન્મંન કરવુા પડે એનુા.’
‘ભીસરકી રંમ જાણે ભંઈ, બંકી પાંચ વરદ પહેલાં સેં
ભ્રષ્ટંચંરનં અંરેંપમાંથ્ીં માંડ માંડ છૂટ્યેં હસેં અં નંગરતંદ !’
‘અરે, અં સેં હુા, બંવેં ને માગળતંદનીટેંળી છે. એ બધં
છે?’
નાતુ અંવં ઊાડં વિચંરમાં પડી જસેં. આસે એ એવં સંરસમ્ય પર
એકબીજાને ઊાચં ચઢંવે છે ને પેંસંની ખીચડી પકંવી લે છે.’
‘અરે, અં નંગરતંદ સેં અં દાસ્થ્ંંનં પ્રમુખ પ્રીસમલંલનેં વેવંઈ થ્ંંય.... એટલે એણે જ પેંસંની લંગવગથ્ીં બધુા ગેંઠવંયુા છે. બંકી, અં
‘નંગરં’ એ વળી કઈ સેંપ ફેંડી છે સે અંટલુા મંન મળે એને?’
‘ત્ત્ંંરે સમે ખરી વંસ સેં જાણસં જ નથ્ીં ભંઈ.’
‘કઈ વંસ લ્યં ભઈ, કહે સેં ખબર પડે ને ?’ લેંકેં કંન દરવં કરી પેલં ઘડંકંકર ભઈની પંદે દયર્ં ! બીજાની ટીકં લેંકેંને બહુ ગમે છે.
‘અં સેં જાસે પૈદં અંપીને ગેંઠવંયેલેં પ્રદાગ છે, જેથ્ીં લેંકમાં
નંમ થ્ંંય ને એ ‘વંહ વંહ’નં જુવંળમાં પેંસંનાં બીજાા તદ કંમ થ્ંઈ
જાય સે નફંમાં...!’
‘હં, મંરેં બેટેં પંકેં તલંલ છે અં નંગલેં સેં...!’
‘અરે, પાંચ અંપીને પાંચદેં પડંવી લે એવેં હરંમી છે.!’
‘અં સેં ‘અહેં રૂપમ, અહેં ધ્વનિ’ જેવેં ઘંટ છે’ લં ભંઈ.’
‘હં, શિયંળ કંગડંનેં રાગ વખંણે અને કંગડેં શિયંળ નેં કાઠ
વખંણે !’
‘બંકી, બેઉ નકંમાં હેંય એવુા જ ને ?’
‘બરંબર હમજ્યં સમે.’ દન્મંનિસ નંગરતંદ વિષ્ેં જમસાં જમસાં જ લેંકેંનં અંવં પ્રત્યંઘંસ દાંભળી બિચંરં નાતુનુા મન ખંટુા થ્ંઈ જસુા. ‘શુા દંચુા ?’ એેને થ્ંસુા : ‘થ્ંેંડીવંર પહેલાં માડપમાં થ્ંસેં હસેં એ દન્મંન દમંરાભ દંચેં કે બહંર જમણવંર વખસે થ્ંસી અં ટીકં-ટિપ્પણી દંચી ? શુા દન્મંન કરનંરં અંડાબરી હસં ? કે અં જમનંરં જ કૃસઘ્ની
પહેંંચસેં કે બહુધં બધુા અંડાબરી હસુા. હં, ક્યંરેક દંચાં દન્મંનેંય થ્ંસાં એણે જાણ્યાં કે મંણ્યાં હસાં. ત્યાં મંત્ર્ં પ્રશાદં, મંન અને અહેંભંવ જ વસર્ંસેં. ટીકંનેં છાંટેંય અંગળ પંછળ પડસેં ન તેખંય, પણ એવાં દંચાં દન્મંન અપવંતરૂપ હસાં. પણ નાતુ વિચંરસેં : ‘તુનિયંમાં દંરુા કે દંચુા
સેં અપવંતરૂપ જ હેંય.’
અંવુા જ એક નંટક નાતુએ જોયુા જયંરે પંરદકુમંરને પ્રધંનપત
મળ્યુા. લેંકેંએ ઠેર ઠેર નંનકડેં દમંરાભ યેંજી એનુા દન્મંન કર્યું. એની
પ્રશાદંભયર્ં મધ મીઠાં ભંષ્ંણેં દભં માચ પરથ્ીં થ્ંયાં. પંરદકુમંરનાં
દેવં, ત્યંગ અને દમર્પણનં મેંં-ફંટ વખંણ વક્સંઅેંએ કયર્ંં, પણ હંય
રે, તુનિયં ! બહંર અંવી નાતુએ અંઘંસજનક પ્રત્યંઘંસ દાંભળ્યં :
‘એક નાબરનેં ગુાડેં છે અં સેં. હવે પ્રધંન થ્ંયેં એટલે લેંકેંએ
મદકં મંરવં માંડ્યં !’
‘ખરી વંસ છે ભંઈ, પણ, અંજકંલ સેં રંજકંરણમાં અંવં
લેંકેંની જ બેંલબંલં છે ને ?’
‘હં ભંઈ, દીધં મંણદનુા કંમ નહિ અં અફડંસફડીમાં.’
‘ગાંધીજીનેં જમંનેં ગયેં ’લં ભઈ... મૂકેં બધી દેવંની વંસેં.’
‘હવે સેં દૂાઠને ગાંગડે ગાંધી થ્ંનંરં ધૂસંરંઅેંનુા રંજ અંવ્યુા છે.’
‘અરે હવે સેં નંગંઅેંનુા રંજ છે.’
‘હં, દંરં મંણદે સેં દીધી રીસે જીવી ખંવંમાં જ મજા છે. અં કળીયુગમાં.’
અંવી બધી વિરેંધંભંષ્ીં વંસેંથ્ીં નાતુ સેં ડઘંઈ જ ગયેં !
એક વંર એક દંધુનં દત્દાગ માડપની બહંર નાતુ લટંર મંરસેં
હસેં ત્યંરે એને કંને જે વંસર્ંલંપ પડ્યેં એ ય અેંછેં રદિક નહેંસેં.
નાતુની બંજુમાં ઉભેલં લેંકેં ચચર્ં કરસં હસં :
‘અં બંવેં સેં પંકેં ગઠિયેં છે.’
‘હેા !’
‘જાણેં છેં ? એ પેંસંનં અંશ્રમમાં જુવંન છેંકરીઅેંને રંખે છે!’
‘શુા કહેં છેં !?’
‘અરે, એમની પંદે પગ તબંવે છે ને મંલીદ, પણ .... જવં તેં
ને વંસ યંર.’
‘એક ખંદ ડૅંક્ટર અં બંવંનં કેદેં હંથ્ં પર લેવં રંખવંમાં અંવ્યં છે !’
‘હં, એણે કાઈ કેટલીય કુાવંરીકંઅેંનં ગર્ભપંસ એની પંદે કરંવી
નંખ્યં !’
‘સેં ય લેંકેં એની અંગળ તંન-ભેટનં ઢગલં કરે છે ને ભંઈ !’
‘ગરજવંનને અક્કલ ન હેંય, બીજુા શુા ?’
‘હં, ડૂબસેં મંણદ સણખલુા પકડે.’
‘ધરમનં નંમે ચંલસાં અંવાં ધસીંગ શુા દત્ત્ંંવંળંઅેંની ધ્યંન
બહંર હશે ?’
‘અરે, અંમાં દરકંરને ક્યાં વચ્ચે લંવેં છેં યંર?’
‘હં, લેંકેં જ અાંધળં થ્ંઈ કૂટંઈ મરે એમાં દત્ત્ંંવંળં શુા કરે ?’
‘અંવં ઢાંગીઅેંએ સેં અં તેશનુા નખ્ખેંત વંળી નંખ્યુા હેં.’
‘ધરમનં નંમે અંપણં તેશમાં અેંછાં ધસિંગ નથ્ીં ચંલસાં.’
અંવી અનેક ટીકં ટિપ્પણી દાંભળી નાતુ સંત્કંલિક સેં અદામજદમાં પડી જસેં. દંચુા શુા ને ખેંટુા શુા એ નક્કી કરવુા એને મુશ્કેલ
લંગસુા. વંણી અને વર્સનનં વિરેંધંભંદથ્ીં એને તુઃખત અંશ્ચર્ય થ્ંસુા.
‘લેંકેં દમય અને સ્થ્ંળ જોઈને જ અભિપ્રંય અંપે છે કે શુા ?’ એ ગુાચવંસેં.
પણ પછી શાંસિથ્ીં એ પેંસંનં અનુભવેં પર વિચંર કરસેં ને લેંકેં દંથ્ેં
પણ ચચર્ં કરસેં. ત્યંરે લેંકેં કહેસં :
‘અલં નાતુ, લેંકેંનં વર્સનની અંટલી બધી ચિંસં લઈને શીત ફરે છે સુા ?’
‘કંજી ક્યુા તૂબલે ?’ સેંકહે : ‘દંરે ગાંવકી ફીકર, એવેં ઘંટ છે અં ભલં મંણદનેં.’ કેંઈ નાતુની અં રીસે તયં ખંસુા.
‘અંપણે અંપણુા દાભંળીને બેદી રહેવંનેં જમંનેં છે નાતુભંઈ,’
કેંઈ હિસેચ્છુ દલંહ અંપસુા.
પણ ત્યંરે નાતુ વળી જુતી જ રીસે વિચંરસેં :
‘પેલાં બધાંનેં સ્વર્ગવંદ, પેલં દેવકેંનાં દન્મંન, પેલી બધી
પ્રશાદંઅેં, પેલાં બધાં દન્મંનપત્ર્ંેં - અં બધુા ખેંટુા જ, નહિ ? .....
લેંકેંનાં જીવન શુા અંવાં અંડાબરેંથ્ીં જ ભરેલાં છે ?... સેં સેં પીળુા
એટલુા બધુા દેંનુા નહિ દમજવંનુા, એમ ને ?... શુા અં દમંજમાં ભીસર
બધુા પેંલ જ હશે ?..... છસાં લેંકેંને ખુશંમસ કરવી અને ખુશંમસ
દાંભળવી સેં ગમે જ છે, નહિ ?.... ડંહ્ય્ંં લેંકેં કહે છે કે ‘અાંખે જોયેલુા
ને કંને દાંભળેલુા પણ એકતમ દંચુા નહિ મંની લેવુા’ એ વંસમાં સથ્ય સેં
છે જ હોં....લેંકેં સેં હેંય એનંથ્ીં જુતુા કહે અને એનંથ્ીં જુતી જ રીસે વર્સે
એવં છે એ સેં નક્કી... વંહ રે મંરં પ્રભુ, શી તુનિયં બનંવી છે સેં ?’
અંવં બધં વિચંર માથ્ંનને આસે નાતુ હવે એવં સંરણ પર અંવ્યેં
છે કે - ખરેખર ઉજળુા એ બધુા જ તૂધ નથ્ીં હેંસુા.
મંટે જ હવે નાતુ લેંકેંને કહે છે :
‘ભંઈ, મંરી દૃષ્ટિએ સેં અં દાદંર એક ‘ભ્રમજાળ’ છે, છસાં
એમાં જ અંપણેં અંનાત છે. મંટે એ ભ્રમજાળને ભેતી નંખવંમાં દંર
નથ્ીં. ભ્રમજાળમાં જ જીવેં, નહિ સેં દત્ય જાણી જશેં સેં જીવન ખંરુા
બની જશે. દહતેવ જોષ્ીં બનવંમાં દંર નથ્ીં. નંટકનેં દંચેં અંનાત
મંણવેં હેંવ સેં પડતં પંછળ શુા ચંલે છે એની ચિંસં ન કરેં,પડતંની
અંગળ સ્ટેજ પર ભજવંય છે એ જ જુઅેં અને એને જ દંચુા મંનેં. એમાં
જ અંનાત મળશે..... બંકી, ઘણીવંર દત્ય જાણીને ભ્રમ ભાંગી જશે
અને એ ભાંગસં તુઃખી તુઃખી થ્ંઈ જશેં....!’
નાતુની અંવી બધી વંસેં લેંકેંને દમજાય કે ન દમજાય, પણ
નાતુને બધં જ લેંકેં પ્રેમથ્ીં અને અતબથ્ીં દાંભળે છે એ સેં નક્કી ! નાતુનં
અં ‘ભ્રમજાળ’નં સત્ત્વજ્ઞ્ંંન પર પણ લેંકેં હવે વિચંરસં સેં થ્ંઈ ગયં
છે!
‘સમે ?!’
ૂ ૂ ૂ
પ. રંમનાં રખેંપાં
‘ઢેંરને રેઢાં મૂકીને પંછેં રખડ્યં નં કરસેં... અને જાગલમાં હંચવીને ફરવુા બેટં’ મંએ તીકરંને દલંહ અંપસાં કહ્ય્ુંા.
‘મં, હુા કાઈ રખડુા છુા સે સુા રેંજ ને રેંજ એકની એક વંસ કહ્ય્ંં કરે
છે ?’ વચ્ચે જ દેંમેં દહેજ અકળંઈને બેંલ્યેં : ‘રેંજ હંચવીને સેં ઘેર
લંવુા છુા બધાંને.’
‘હંચી વંસ છે બેટં,’ મંએ હદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા : ‘ઘણુા ધ્યંન
રંખે છે સુા બધાંનુા. હંચવીને વ્હેલેં પંછેં અંવજે હેંં.’
‘અને મં, અં ‘બીજીયં’ને સેં હુા ઘડીય મંરી નજરથ્ીં અંગળ જવં જ નથ્ીં તેસેં હેંંકે, કહેસં દેંમંએ ‘બીજીયં’ ને મંથ્ેં હંથ્ં ફેરવી એને અંગળ ધકેલ્યુા.
અંધેડ વયની ફૂલીએ બે છેંકરીઅેં સેં ક્યંરની પરણંવી તીધી હસી. અંતિવંદીઅેં ક્યાં ઉંમર જોઈને બંળકેંનાં લગ્ન કરે છે? છેંકરુા દહેજ ગજુ કંઢી પાતરેક વષ્ર્ંનુા થ્ંયુા નથ્ીં કે પૈદંની દગવડ કરીને પરણંવી તીધુા નથ્ીં ! એટલે ફૂલીએ બે છેંકરીઅેં સેં ક્યંરનીય દંદરે વળંવી હસી. હવે સેં એને અં દેંમંની જ ચિંસં હસી. જો કે એ સેં હજી માંડ તદ વષ્ર્ંનેં હસેં.
પેંસંનાં ઢેંરને દંચવવંની મંને ખંસરી અંપી દેંમંએ એનં કરસાં તેંઢી લાંબી ડાંગ ખભે મૂકી ‘હેં...ઈ...શે’નં ડચકંરે ઢેંરને ભંગેંળ
ભણી હાંક્યાં.
ટૂાકી પેંસડી, જાડુા ખમીદ, મંથ્ેં પટકુા ને કંનમાં કડીઅેં પહેરેલેં એ છેંેકરેં અંબંત ગેંકુળનેં ગેંવંળિયેં જ લંગસેં ! એની કેડે બંધેલં જૂનં ટુવંલનં કટકંમાં એનેં પ્રિય પંવેં ખેંદેલેં હેંય જ. એ વિનં એનેં તી’ કેમ જાય ?
ઢેંરમાં બે ત્ર્ંણ-ગંયેં, અંઠ તદ બકરાં બે-ચંર વંછરંડાંને બે-
ચંર લવંરાં-અં એનેં જાગલનેં કબીલેં. અંખેં કબીલેં દેંમંને બહુ
વહંલેં. એનં કુટુાબમાંય એને મં-બંપ દિવંય કેંઈ નહેંસુા. પણ અં
બધાં ઢેંર એનં કુટુાબીજનેં જ હસાં. એટલં પ્રેમથ્ીં એ એમને પંળસેં અને
દંચવસેં. વૃદ્ધ થ્ંવં અંવેલં બે બળત હસં સે દંઠી વટંવી ગયેલં દેંમંનં
પિસંની દંથ્ેં પેંસંનં મંલિકની જેમ જ ધીરે ધીરે ડગલાં ભરસાં દાંથ્ંરડુા
લઈ રેંજ ખેસર જસં. ક્યંરેક ખેસરનુા કંમ ન હેંય સેં એ બે બળત પણ
દેંમંનં કબીલંમાં દંમેલ થ્ંઈ જાસં. બંકી સેં રેંજ ખેસરને શેઢે નમસે
પહેંરે એ ચરીને ધરંસં ત્યંરે જ દેંમંનં પિસં આધંરુા પડે એમને લઈને
ઘેર પહેંંચસં.
જાગલમાં જયાં લીલુા ઘંદ મળે ત્યાં દેંમેં પેંસંનં ઢેંરને ચરવં
લઈ જસેં. એકવંર ઢેંરેંને ચરવં મંટે દંરુા ગેંચર મળી જાય એટલે દેંમંનુા
અરધુા કંમ પત્યુા. પછી એ અંખેં તિવદ નજીકનં ઝંડની દગવડભરી
ડંળ શેંધી કંઢી બેદી જસેં ને પંવેં વગંડ્યં કરસેં. એ કાંઈ શંસ્ત્ર્ીંય ઢબે
પંવેં વગંડી ન શકે એ સ્વંભંવિક હસુા. પણ જેવેં અંવડે સેવેં પંવેં
વગંડી દેંમેં પેંસંનં એ દાગીસમાં મસ્સ રહેસેં હસેં. અરે, એ અશંસ્ત્ર્ીંય
દાગીસની મધુર દુરંવલિથ્ીં એ દૂનુા જાગલ માગલમય થ્ંઈ જસુા. દૂનકંરમાં
સેં ક્યાંક મંનવની વસ્સી હેંવંનેં અણદંર મળે સેંય અંહ્લંતક લંગે !
દૂરજ મંથ્ેં અંવવંની સૈયંરી હેંય ત્યંરે અંકંશ દંમે જોઈ દેંમેં સ્વગસ કહેસેં : ‘ટેમ થ્યેં.’ અને ઝંડ પરથ્ીં નીચે ઊસરી, બધાં ઢેંરને અંમ સેમથ્ીં હાંકી લંવી ભેગાં કરસેં ને પેંસે અગંઉથ્ીં જોઈ રંખેલી પંદેની
નતી, સળંવડી કે ખળખળ વહેસુા નંનુા ઝરણુા - જે હેંય ત્યાં એમને પંણી
પીવં લઈ જસેં. પંણી પીસાં ઢેંરને પ્રેમથ્ીં પીઠ પર હંથ્ં ફેરવી
‘પેંહ...પેંહ’ કરસેંે દેંમેં ગેંકુળનં ગેં-પ્રેમી ગેંવંળિયંની યંત અંપંવે
એવેં ચિત્ત્ંંકષ્ર્ંક લંગસેં. પંણી પંઈ, બધાં ઢેંરને કંળજીપૂર્વક પ્રેમથ્ીં
વંળી લંવી ઝંડની છંયંમાં બેદંડસેં ને મંએ બાંધી અંપેલી પેંટલી છેંડી
રેંટલેં ને શંક કે ડુાગળી, કેંઈ તં’ડેં ઢેબરુા, મરચુા ને છંદ - જે હેંય સે
ઝંડની શીળી છંયમાં બેદી અંનાતપૂર્વક ખંસેં ને દંથ્ેં અંણેલી બસકમાંથ્ીં
ચેંખ્ખુા પંણી પીસેં. પછી ‘થ્ં્રી-સ્ટંર’ હૅંટલમાં ભંરે ભેંજન લીધુા હેંય
એટલં ‘ટેદ’થ્ીં દેંમેં ‘અેં....ઈ...યાં’નેં અેંડકંર ખંઈ પેટ પર હંથ્ં
ફેરવસેં ને પેંસંનાં બેઠેલાં ઢેંરેંની વચ્ચે, અમેની દંથ્ેં વંસેં કરસેં -
કરસેં થ્ંેંડુા ફરસેં. પછી એ પેંસેંેય વંગેંળસાં ઢેંરની પડખે, ઝંડની છંયંમાં
હંથ્ંનુા અેંશીકુા કરી થ્ંેંડી ‘વંમકુક્ષ્ીં’ કરી લેસેં. વળી પંછેં બપેંર ઢળસાં
પહેલાં ઢેંરેંને ઉઠંડસેં ને ઘેર જસાં પહેલાં થ્ંેંડુા ફરી લેવંનેં ને ચરી લેવંનેં
પ્રેમભયર્ેં અંતેશ અંપસેં. પછી ઢળસી બપેંરે ફરી પંણી પંઈ એ બધાં
ઢેંરને ઘર સરફ હાંકસેં ને પંવેં વગંડસેં વગંડસેં પંછળ ચંલસેં. છેલ્લં
થ્ંેંડં દમયથ્ીં સેં એનુા પ્રિય લવંરુા ‘બીજીયુા’ પણ એની દંથ્ેં જ હેંય.
જરૂર લંગે સેં દેંમેં એને થ્ંેંડુા ઉંચકી પણ લે ને એનં રેશમ જેવં દુાવંળં
શરીર પર હેસથ્ીં હંથ્ં ફેરવસેં ફેરવસેં ચંલે. કેટલુા વહંલુા હસુા - એને
બકરીનુા એ નંનુા બચ્ચુા ! ‘બીજ’ ને તિવદે જન્મેલુા એટલે એનુા નંમ
‘બીજીયુા’ પંડેલુા. જાગલમાં ઘણી વંર દેંમં દંથ્ેં કેંઈ બીજા તેંસ્સેં ય
હેંય. કેંઈ વંર અંજુબંજુમાં બીજા ચંરનંરંય હેંય. અંમ અં
શ્રમજીવીઅેં જાગલમાં માગલ કરસં ને વેરંન ભૂમિને જીવાસ રંખસં...
હં, વંઘ-વરુનેં ભય બિલકુલ ન હેંય એવાં દલંમસ અં જાગલ નહેંસાં.
ક્યંરેક હિંદક પશુઅેંનં હુમલં થ્ંયેલં એ ઘણં અંધેડ વયનં મંણદેંએ
જોયેલં કે જાણેલં ય ખરં. ભૂસકંળની અંવી રેંમાંચક વંસેં રદપૂર્વક
અને થ્ંેંડં ડરપૂર્વક દેંમેં અને એનં બંળ-ગેંઠિયંઅેં પેંસંનાં મં-બંપ
કે વડીલેં પંદે બેદી કુસૂહલપૂર્વક દાંભળસાં અને પેંસંને ભગવંને અંજ
દુધી અંવેં કપરેં અનુભવ નથ્ીં કરંવ્યેં એ મંટે પ્રભુનેં પંડ મંનસાં.
રંત્ર્ેં બંર વંગ્યં દુધી રેંજ ચેંકમાં ભેગાં થ્ંઈ ભગવંનનુા ભજન સેં
એકસંરં દંથ્ેં અંનાતપૂર્વક એમણે કરવંનુા જ. મંણદનં મનને દાસેંષ્ં
હેંય સેં થ્ંેંડં દંધન દંથ્ેં દંવ દંમંન્યસંમાં જીવસાં જીવસાં ય જીવન
કેવુા અંનાતમય બની શકે છે એનુા અં શ્રમજીવીઅેં અનુકરણીય ઉતંહરણ
પૂરુા પંડસાં હસાં. બંકી સેં બાગલે વદી, મેંટરે ઘૂમનંરં જીવેંને ય ખંવં
શાંસિનેં રેંટલેં ને ઊાઘવં અંનાતનેં અેંટલેં ક્યાં મળે છે !
એક તિવદ ઢળસી દાંજે નિત્યક્રમ પ્રમંણે દેંમેં પેંસંનાં ઢેંરને
ઘરને મંર્ગે વંળી, પંછળ ‘બીજીયુા’ જોડે વંસેં કરસેં કરસેં જાગલમાંથ્ીં
ઘર સરફ શાંસિથ્ીં જસેં હસેં ત્યંરે પંછળથ્ીં ‘બચંવેં બચંવેં’ની
હૃતયદ્રંવક ચીદેં દાભળંઈ ! દેંમંએ ચમકીને પંછળ જોયુા સેં તૂર એક
તદ બંર વરદની છેંકરી મતત મંટે ચીદેં પંડસી, પેંસંની સરફ તેંડસી
અંવસી હસી ને એનંથ્ીં ખં...સ્દેં તૂર એક વંઘ ફંળેં ભરસેં ધદસેં
અંવસેં હસેં ! ભયંનક દૃશ્ય હસુા. વંઘની અંવી પડનંરી પકડમાંથ્ીં
છેંકરીને બચંવવંનુા પેંસંનુા કેંઈ રીસે ગજુા નહેંસુા એ સેં દેંમેં વગર
વિચંરેય દમજસેં હસેં; પણ સેં અં છેંકરીને બચંવવં કશુાય કયર્ં વગર
પેંસે જીવ લઈને નંદી જવંનુાય એની ગ્રંમ્ય દાસ્કૃસિથ્ીં ઘડંયેલં મંનદમાં
વદે એમ નહેંસુા. શુા થ્ંંય ? કશુાય વિચંરવંનેં દમય કે શક્સિ દેંમં પંદે
નહેંસાં !
ત્યંરે એ કટેંકટીમાં એક અદંમંન્ય વિચંર દેંમંનં મનમાં વીજળીની જેમ ઝબકી ગયેં ! એ મંટેય લાંબી શેંચને અવકંશ નહેંસેં. જે કરવુા હેંય સે દેકન્ડેંમાં જ કરવુા પડે સેમ હસુા.
ત્યંરે એ ગંમડિયેં કિશેંર પેંસંનં હૃતય પર પથ્થ્ંર મૂકીને, ઝેરને અમૃસ મંનીને પી ગયેં ! એણે પેંસંનં પ્રંણપ્રિય‘બીજીયુા’ને વંઘનં મંર્ગમાં
મૂકી, પેલી છેંકરીનેં હંથ્ં ખેંચી, પૂરી સંકંસથ્ીં વસ્સી ભણી ભંગવં
માંડ્યુા ! ‘બચંવેં, બચંવેં’ ની બૂમેં મંરનંર હવે એકને બતલે બે હસાં.
છસાં બચવંની કેંઈ ખંસરી સેં નહેંસી જ.
પણ હંશ ! આસે અંગળ તેંડસાં ઢેંર ને પંછળ અક છેંકરીનેં
હંથ્ં પકડીને રડસેં કકળસેં દેંમેં ઘેર સેં પહેંંચ્યેં. પણ મં પંદે પહેંંચસાં
જ એ ડૂદકે ચઢી ગયેં !
‘દેંમં, બેટં, કેમ રડે છે સુા ?’
પણ દેંમેં સેં ઊલટેં મંસંની દેંડમાં લપંઈ જઈ ધ્રુદકે ધ્રુદકે રડી પડ્યેં. મંએ બહુ પૂછયુા ત્યંરે પેલી અજાણી ગભરુ છેંકરી સરફ અાંગળી કરી એ એટલુા જ બેંલી શક્યેં :
‘મં, બીજીયુા...’
‘બીજીયુા’ ? ક્યાં ગયુા, બીજીયુા ? અને અં છેંકરી કેંણ છે બેટં
?’ મંએ અંશ્ચર્ય અને અધીરંઈથ્ીં પૂછયુા.
‘બેટં,થ્ંયુા છે હુા એ સેં કહે.’
છેવટે મહંમહેનસે ફૂલીને અને ભેગાં થ્ંયેલાં ગંમલેંકેંને દેંમંનં ડૂદકાંભયર્ંં સૂટક સૂટક જવંબથ્ીં એટલી ખબર પડી કે ‘અં કેંઈ અજાણી છેંકરી છે... એની પંછળ વંઘ-પડ્યેં હસેં.... એટલે એને બચંવવં દેંમંએ પેંસંનં વ્હંલં ‘બીજીયં’ ને વંઘનં મંર્ગમાં મૂકી તઈ વંઘને રેંકવંનેં પ્રયંદ કયર્ેં ને છેંકરીનેં હંથ્ં પકડી પેંસે ગંમ ભણી જીવ લઈને
નંઠેં સે માંડ માંડ અહીં અંવીને અટક્યેં ! દેંમેં રડસેં રડસેં એવુા કહેસેં હસેં કે ‘બીજીયં’ને બતલે.... વંઘનં રસ્સંમાં.... મંરે દૂઈ જવુા..... જોઈસુા હસુા.... પણ મેં લુચ્ચંએ.... મંરેં જીવ બચંવ્યેં ને ‘બીજીયં’નેે વંઘનં મેંં અંગળ મૂકી તીધુા.... ! ભગવંન મંરેં અં ગનેં મંફ નહિ કરે.’
મંએ અને બીજાા બધાંએ દેંમંને દમજાવવંનં, એ અંશ્વંદન અંપવંનં શક્ય સે બધં જ પ્રયત્ન કયર્ં, પણ એનુા મન મંને ? પેંસંનં રંક્ષ્ંદી-કૃત્ય બતલ એ શરમંસેં હસેં, પસ્સંસેં હસેં, મંટે દસસ રડસેં
પણ હસેં ને રડસેં રડસેં ‘બીજીયં’ને બેંલંવસેં હસેં ! છેંકરીનેં જીવ બચંવ્યંનેં એને જરંય અંનાત નહેંસેં. ‘બીજીયં’નેં ભેંગ ધરી તેવંનેં
પેટભર પસ્સંવેં જ હસેં એને !
રંત્ર્ેં વંળુ કરવંનેં સેં દવંલ જ નહેંસેં. ન મંએ કે ન બંપે
ખંધુા, ન તીકરંને એ ખંવંનુા કહી શક્યાં. ‘બીજીયુા’ દૈંને વ્હંલુા હસુા.
એનં જસાં ઘરમાંથ્ીં જાણે અકે વ્હંલદેંયુા મનેખ જસુા રહ્ય્ુંા ! વિવેક ખંસર
પેલી છેંકરીને દવંરનેં રેંટલેં ને તંળ ધયર્ંં, પણ એણેય કશુા ન ખંધુા.
એય છેંભીલી પડી દેંમંની દંથ્ેં રડસી હસી !
આસે રડસેં રડસેં થ્ંંકેલેં હંરેલેં દેંમેં અાંગણંમાં બળસી ધૂણીની
બંજુમાં મંએ નંખી અંપેલી એક કાથ્ંં પર ટૂાટિયુા વંળીને પડ્યેં ને રડસાં
રડસાં એની અાંખ દહેજ ઠરી ગઈ. ઊાઘમંય એ ડૂદકાં ભરસેં હસેં ને
નિઃદંદં નંખસેં હસેં !
ત્યંરે.... રંત્ર્ેં એકંત વંગ્યેં હશે ત્યંરે... અંકંશનં સંરલં
ઊાઘમાં ય રડસં દેંમંની તયં ખંસં આતરેં-આતર વંસેં કરસં હસં
ત્યંરે.... ચેંકમાં ધૂણીની બીજી બંજુ દેંમંનાં મં-બંપ અને પેલી અજાણી
છેંકરી બીજી ગેંતડી પર દૂસાં હસાં ત્યંરે -
ત્યંરે ટૂાટિયુા વંળીને પડેલં - દેંમંનં પગનુા સળિયુા કેંઈ ચંટસુા
હેંય એમ એને લંગ્યુા ને ઊાઘમાં જ એણે પગ દહેજ પંછેં ખેંચ્યેં. ફરી
બીજા પગે કેંઈ દુાવંળી ચીજ ઘદંસી હેંય એમ ઊાઘસં દેંમંએ અનુભવ્યુા
ને ‘બેં....એ....એ...બેં...એા...એા...’ નેં ધીમેં પણ પ્રેમભયર્ેં મીઠેં
અવંજ ઊાઘસં દેંમંને કંને પડ્યેં ને એ ઝબકીને જાગી ગયેં.... કેંઈ
સ્વપ્ન હસુા કે શુા ?... પણ પેંસે કશુા ય દમજે એ પહેલાં એક લવંરુા બેં...
એ... બેં... એ... કરસુા દેંમંનં ખેંળંમાં અંવીને લપંઈ ગયુા ! ધૂણીમાં
ધૂમંસં લંકડંનં ટમટમસં અજવંળંમાં ય દેંમંએ એને અેંળખ્યુા જે રડસાં
રડસાં એ લવંરંને બંઝી પડીને એ બેંલ્યેં : ‘મંરં બીજીયં સુા અંયુા?
હં... ચુા સુા અંયુા ? મં, બંપં, જુઅેં સેંેે ખરાં અંપણુા ‘બીજીયુા’ અંવ્યુા...!’
બધાંએ જાગીને જોયુા ને દૈંએ અંશ્ચર્ય દંથ્ેં પરમ અંનાતનેં
અનુભવ કયર્ેં, કંરણકે એમનુા - વિશેષ્ં સેં દેંમંનુા - પ્રંણ પ્યંરુા ‘બીજીયુા’
દકુશલ પંછુા અંવ્યુા હસુા ! ગુનંહિસ ભંવથ્ીં પીડંસં દેંમંનં અંનાતનુા
સેં ત્યંરે પૂછવુા જ શુા ? તુઃખનં અશ્રુથ્ીં છલકંસી એની અાંખે હવે બીજીયંને
બચીઅેં કરસાં કરસાં હષ્ર્ંનાં દરવરિયાં વહંવસી હસી !
જેમ જેમ જાણસાં ગયાં સેમ સેમ ફળિયંનં લેંકેંય અં અંનાત
અને અંશ્ચર્યમાં દહભંગી થ્ંવં અડધી રંસે તેંડી અંવ્યાં. દૈં ભગવંનની
અત્ભુસ લીલંને પ્રશાદી રહ્ય્ંાં, સેં વળી કેટલાંક દેંમંનં દંચં પ્રેમ અને
પશ્ચંસંપનેં એ પ્રસંપ હસેં એમ કહેવં લંગ્યાં. પણ ત્યંરેય દેંમેં સેં !
‘બીજીયં મંરં, ..... હુા નંલંયક સને છેંડીને અંવસેં રહ્ય્ંેં હસેં... સુા
કેવી રીસે અંવ્યુા, બે...ટં ?’ એમ કહેસેં એને વળગીને ધ્રુદકે ધ્રુદકે રડસેં
હસેં. એને મંથ્ેં હંથ્ં ફેરવસાં મં-બંપ હષ્ંર્ંશ્રુથ્ીં બીજીયંનેં અભિષ્ેંક
કરસાં હસાં ત્યંરે “બીજીયુા” બેં....બેં... કરી એમનં પ્રેમને ઝીલસુા અંમ
સેમ કૂતસુા હસુા !
‘બીજીયં’ ને વળગીને રડસં દેંમંને મંએ કહ્ય્ુંા : ‘બેટં, વગડે
સેં વનતેવીનેં વંહ... પશુઅેંને એ મંની ભંરે અેંથ્ં.... અં ‘બીજીયુા’
મેંસનં મેંંમાંથ્ીં પંછુા અંયુા એ મં વનતેવીની જ તયં, અબેંલં જીવેંને
સેં રંમનાં રખેંપાં બેટં !’
પણ દંરુા થ્ંયાુ કે અં ભેંળાં ગંમડીયાંઅેંએ એ વંસ કતી ન જાણી
કે શિકંરે નીકળેલં બંજુનં ગંમનં તરબંરે વંઘ ‘બીજીયં’ પર સરંપ
મંરે એની ક્ષ્ંણંર્ધ પહેલાં જ એની પર ગેંળીઅેંનેં વરદંત વરદંવી એ
વીંધી નંંખ્યેં હસેં ! એટલે જ એ બચ્યુા હસુા. પણ ગંમ લેંકેંને મન સેં
‘બીજીયં’ને બચવંનુા કંરણ. ભગવંનની ભંરે તયં અને મં વનતેવીનેં
જાતુ જ હસાં. એ તયં અને જાતુનુા એમને ભંરે અંશ્ચર્ય હસુા. ભગવંનમાં
અને વનતેવીમાં એમની વંરદંગસ શ્રદ્ધં અંથ્ીં વધુ મજબૂસ બની.
(‘અંકંશવંણી’ પરથ્ીં પ્રકંશિસ)
ૂ ૂ ૂ
૬. ધ્વજવાતન
મનમેંહનતંદ અત્યંરે સેં લગભગ ત્યંદી વષ્ર્ંની જૈફ વયે
પહેંંચ્યં હસં. અં ઉંમરે મંણદ જીવસેં હેંય સેંય એક હંથ્ંની છંજલી
કરી બીજા હંથ્ંમાં તાડેં રંખી ગણી ગણીને વાંકં ચૂાકાં ડગ તેસેં ‘ડેંદેં’
બની ઉપહંદ ભર્યું અંયુુુષ્ય કંપસેં હેંય કે ખંટલંમાં પડ્યેં પડ્યેં
અવજ્ઞ્ંંભયર્ં તહંડં કંઢસેં હેંય !
પણ નં, મનમેંહનતંદ એવં નિર્બળ મનનં કે અશક્સ સનનં
મંલિક નહેંસં. લેંખાડી મનેંબળનં એ દશક્સ હરસં ફરસં વડીલનુા
ઘરમાં, ગંમમાં ને દમંજમાં હજીય મંનભર્યું સ્થ્ંંન હસુા ને મગરૂરીભયર્ેં
મેંભેં હસેં. મંટે જ સેં અંગંમી પાતરમી અેંગસ્ટનં સ્વાંત્ર્ંય તિને પેંસંનં
મહેંલ્લંનં યુવંનેં એમની ‘નં’ છસાં અંગ્રહપૂર્વક એમની પંદે જ
ધ્વજવાતન કરંવવંની ‘હં’ પડંવી ગયં હસં. ‘સ્વંસાત્ર્ય દેનંની નુા
વષ્ંર્ંદન નહિ લેસં એ ખુમંરીભયર્ેં ‘સ્વંસાત્ર્ય દેનંની’ હસં ને ?
ભંષ્ંણ કરવં ઊભં થ્ંંય સેં શ્રેંસંઅેંને માત્ર્ંમુગ્ધ કરી તે એવી
મનમેંહનતંદની વંક્છટં હસી અને અનુભવદિદ્ધ અંશ્ચર્યભરી વંસેંનેં
સેં એમની પંદે ખજાનેં હસેં.
૧૯૪૨નં ‘હિન્ત છેંડેં’ અાંતેંલન વેળં એમની ઉંમર પચીદ
વષ્ર્ંની હસી. શક્સિ, ઉત્દંહ અને તેશતંઝથ્ીં થ્ંનગનસં યુવંન
મનમેંહનતંદે ત્યંરે ૮ મી અેંગસ્ટે રંત્ર્ેં તેશ-નેસંઅેંની ધરપકડ પછી
આગ્રેજો વિરૂદ્ધ તેશમાં જે વિસ્ફેંટ ફંટી નીકળ્યેં સેમાં જાનનં જોખમે
અવનવી ઉથ્ંલપંથ્ંલેં મચંવી પેંલીદની લંઠીઅેં ખંધી હસી અને કઠેંર
જેલવંદ વેઠ્યેં હસેં. એમનં જેવં સેં ત્યંરે દેંકડેં યુવંનેંએ ‘કરેંગે યં
મરેંગે’ નેં દાકલ્પ લઈ ‘યં હેંમ’ કર્યું હસુા. ત્યંરે નંનં મેંટં, ગરીબ
સવાગર,સ્ત્ર્ીં પુરુષ્ં - દૈંનં તિલમાં અંઝંતીનેં એવેં સેં અંસશ પ્રગટ્યેં
હસેં કે આગ્રેજોની સેંપેંય એને ટંઢેં પંડી શકે સેમ નહેંસી !
એટલે અંવં સ્વંનુભવ વૃદ્ધ મનમેંહનતંદને ધ્વજવાતન પછી
ભંષ્ંણ કરવંમાં શુા મુશ્કેલી હેંય ? છસાં અંગંમી ચેંપનમં સ્વંસાત્ર્ય તિને
ધ્વજવાતન કરંવ્યં પછી ભંષ્ંણમાં શુા કહેવુા એ બંબસમાં મનમેંહનતંદ
જરૂર ગુાચવંસં જ નહિ, મુાઝંસં ય હસં. કંરણ, અપેક્ષ્ંં વિરૂદ્ધ અંઝંતી
પછીનં અનેક તુઃખત અંશ્ચયર્ેંભયર્ં બનંવેંની સ્મરણયંત્ર્ંં કરસાં કરસાં
એમની અાંખ અંગળથ્ીં એક પછી એક કેવાં અંઘનસજનક દૃશ્યેં પદંર
થ્ંસાં હસાં અને કંનમાં શરમજનક દમંચંર પડઘંસં હસં... ! એક
ચિત્ર્ંપટની જેમ એક પછી એક દૃશ્યેં અંવે જસાં હસાં :
....૧૯૪૨ માં એમની દંથ્ેં જેલમાં હસં એ રસિલંલનેં તીકરેં કાંસિલંલ કંળં બજાર કરી લંખેં કમંઈને પ્રસિષ્ઠિસ ‘તંસંર શેઠ’ બની
ગયેં હસેં !
...... મીદં હેઠળ પકડંયેલં ગૂનેગંરેંમાં એક પ્રધંનપુત્ર્ં હસેં જેણે અનેક દમંજદ્રેંહી પ્રવૃત્ત્િંઅેં દ્વંરં કરેંડેંની કમંણી કરી હસી....!
..... હવંઈ દફર તરમિયંન એક કેન્દ્રીય માત્ર્ીંએ શરંબનં
નશંમાં એર-હેંસ્ટેદની છેડછંડ કરી એની પંદે બેહુતી મંગણી કરી હસી!
.... લેંકદભંમાં મંનવાસં દભ્યેંએ છૂટં હંથ્ંની મંરંમંરી કરી
ફરનીચરની ભાંગફેંડ કરી હસી .....!
..... થ્ંેંડં તિવદ પહેલાં થ્ંયેલં બેંમ્બ-બ્લંસ્ટમાં પકડંયેલી એક કેંલેજ કન્યં એક સ્વંસાત્ર્ય દેનંની પૈંત્ર્ીં છે....!
.... લંખેંનં લંડીલં એક ક્રિકેટર ક્રિકેટ કૈંભાંડમાં કરેંડેં એકઠં કયર્ં છે....!
એક ચિત્ર્ંપટની જેમ પદંર થ્ંઈ રહેલી અં અંઘંસજનક
ઘટનંઅેંનેં અનાસ લગસેં તેંર સેં કેંણ જાણે ક્યંરે ય અટકસ ! પણ એ
અટકયેં હસેં, કંરણકે મનમેંહનતંદની પ્રિય પૈંત્ર્ીં પ્રગસિ તંતંજી મંટે
ભેંજનની થ્ંંળી લઈને એમની રૂમમાં ગઈ ત્યંરે એણે બેભંન તંતંજીને
ખુરશીમાં ઢળી પડેલં જોયં !
‘તં...તં...જી’ની એક હૃતય દ્રંવક ચીદ દંથ્ેં પ્રગસિનં હંથ્ંમાંથ્ીં
ભેંજનની થ્ંંળી પડી ગઈ... ઠ...ન...ન...ન...ન !
એ ચીદ દાંભળી ઘરનાં બધાં દભ્યેં હાંફળાં ફાંફળાં તંતંજીની
રૂમ સરફ ઘદી અંવ્યાં !
પણ....!
ૂ ૂ ૂ
૭. ઘંલમેલિયેં
ઘેલંભંઈ પેંસે ય જાણે છે કે લેંકેં એમને પેંસંનં મૂળ નંમ
કરસાં ‘ઘંલમેલિયેં’ નંમથ્ીં વધુ અેંળખે છે. પણ એનુા સેં ઊલટંનુા એ
ગૈંરવ લે છે. એ ઘણીવંર કહે છે : ‘ઘંલમેલ કરવી એ કાંઈ નંનાં બચ્ચાંનં
ખેલ નથ્ીં.... એ મંટે અક્કલ જોઈએ.... લેંકેંની ભંસભંસની વંસેં
જાણી એને અંઘી પંછી કરવી એ દહેલુા થ્ંેંડુા છે ? જાસજાસનં લેંકેં દંથ્ેં
પનંરેં પંડવેં પડે છે, ત્યંરે અમેની દેવં થ્ંંય છે અને એય પંછી સ્વંથ્ર્ં
વિનંની દેવં. - ગાંધીજી દિવંય અંવી દેવં બીજા કેંઈએ કરી હેંય સેં
બસંવેં.... હં, ગાંધીજીની ઘંલમેલ મેંટં પંયં પરની એ વંસ ખરી....
પણ અંપણે સેં નંનં મંણદ.... અંપણં ગજા પ્રમંણે ઘંલમેલ... અરે,
દેવં કરીએ વળી....’
ઘેલંભંઈ એમની ઘંલમેલને નિઃસ્વંથ્ર્ં દેવંનુા રૂડુા નંમ અંપસં અને પેંસે ગાંધીજીને ચીલે ચંલે છે એમ પણ કહેસં.
મૂળ સેં ઘેલંભંઈનેં ધાધેં બળતની તલંલીનેં. પણ એ સેં તર શુક્રવંરે, શુક્રવંરી ભરંય ત્યંરે કરવંનુા કંમ - અઠવંડિયે એકવંર અંખેં તિવદ શુક્રવંરી બજારમાં જાય, ત્યંરે બળત, ભેંદ, ગંય - જે ઢેંર વેચંસાં હેંય એની લે-વેચમાં ઘેલંભંઈ મંથ્ુંા મંરે ને લંકડે માંકડુા વળગંડી દેંતેં
પંર પંડી અંપે ને બાને બંજુથ્ીં - લેનંર અને વેચનંર પંદેથ્ીં - કમિશન
પેટે શક્ય સે પડંવે. એમાં હઠીલાં વેચનંર - લેનંર દંથ્ેં ખં...સ્દી
લમણાંઝીંક કરવી જ પડે ને ? વેચનંર તેંઢેં ભંવ કહે ને લેનંર અડધી
કિંમસે મંગે. એ બેમાં દેંતેં પંર પડંવવેં એ કાંઈ દરળ કંમ સેં નહિ જ.
પણ ઘેલંભંઈની પંરખુા નજર લેનંર-વેચનંરને મંપી લે સે દેંતેં પંર
પંડીને જ જાપે ! ચંનુા ‘અડધીયુા’ પીસાં પીસાં ઘડીમાં વેચનંર દંથ્ેં સેં
બીડીનેં તમ મંરસાં મંરસાં બીજી ઘડીએ લેનંર દંથ્ેં મંથ્ંંકૂટ કરી, બને
ત્યાં દુધી સેં દેંતેં પસંવી બાને બંજુથ્ીં એક એક ‘વંઘ છંપ’ પેંસંનં
ગજવંમાં દરકંવી જ તે. તિવદમાં અંવં ચંર-પાંચ દેંતં પંર પડી
જાય સે તં’ડે ઘેલંભંઈને ઘી કેળાં - તં’ડેં દફળ. ઘેલંભંઈ મનમાં બેંલે ય
ખરં : ‘કેંઈ હક્કરમી (દત્કરમી)નુા મેંં જોયુા હશે સે તં’ડેં દુધરી ગયેં
અંજનેં!’
પણ અઠવંડિયંનં બંકીનં તિવદેંનુા શુા ? ઘેલંભંઈ કાંઈ બેકંર થ્ંેંડં જ બેદી રહે? તલંલી એમને કેંઠે જ પડી ગયેલી. એટલે ગમે ત્યાંથ્ીં કમિશન મળે એવુા કંમ એ શેંધી જ કંઢે. બધે જ બંજ નજર રંખી એ શિકંરની શેંધમાં ફરસં હેંય !
અને ભાંજગડ કરવંનં કંમેંય દાદંરમાં ક્યાં અેંછાં હેંય છે ? કેંઈને ઘર વેચવુા હેંય કે લેવુા હેંય સેં ઘેલંભંઈ પસંવી અંપે. લે-વેચનેં વ્યવહંર સેં તુનિયંમાં દસસ ચંલ્યં જ કરે છે.જોકે સગડં મરઘં બહુ અેંછં હંથ્ં લંગે. પણ કેંઈ હડીએ ચઢી જાય સેં ઘેલંભંઈ ખં...સ્દી મલંઈ કંઢી લે ! અંવં કંમમાં ધક્કં ય ઘણં ખંવં પડે, લેનંર-વેચનંરને અંડુા- અવળુા દમજાવી એમનં મગજમાં વંસ ઉસંરવી પડે. એમને લેવં કે વેચવં દામસ કરવં પડે. પણ અંવેં દેંતેં પંર ન પડે ત્યાં દુધી ધક્કં ખંસાં કે
લમણાંઝીાક કરસાં ઘેલંભંઈ થ્ંંકે જ નહિ. મધ પંછળ મંખીની જેમ એ દાબાધિસ પક્ષ્ંેં પંછળ ફયર્ં જ કરે. છસાં ક્યંરેક અંવં કંમમાં દફળ ન યે થ્ંવંય, મહેનસ મંથ્ેં ય પડે, ત્યંરે ઘેલંભંઈ મન વંળી મનમાં જ કહે :
‘અંપણં બંપનુા હુા ગયુા, ચંર વંર ચં-નંસ્સેં એમનાં કયર્ંં, ને અેંળખ થ્ંઈ
એ નફંમાં. અેંળખસં હેંય સેં કેંઈ તં’ડેં બીજા કશંમાં ઝડપંઈ જાય.
‘અંળદ રંખે એ અંડસિયેં નહિ’ એવુા દૂત્ર્ં ઘેલંભંઈએ એમની જૂની-
મેલી ડંયરીનં પ્રથ્ંમ પંને લખી રંખ્યુા હસુા !
કેંઈને રેડિયેં વેચવેં હસેં, જૂનેં વેચી નવેં લેવેં હસેં. ઘેલંભંઈએ જાણ્યુા. કહે : ‘વેચંવી તઉં, ઘરંક સૈયંર છે !
અને દંચે જ બે-ત્ર્ંણ તિવદમાં એક ઝૂાપડપટ્ટીવંળં એ લેવં અંવી
પહેંેેાચ્યં. પણ બાને વચ્ચે ભંવમાં બહુ ફેર. ત્યંરે ઘેલંભંઈ મંલિકને એક
બંજુ લઈ જઈને ધીરેથ્ીં કહે : ‘હવે જે મળે એ નફેં મંનીને લઈ લેં ને
છંનંમંનં... આતર કેટલી બધી ચીદેં પડે છે ને ગરબડ થ્ંંય છે સે નથ્ીં
જોસં ? અંવં બરંડિયં - રેડિયંને કેંઈ મફસમાં ય શુા કરવં લે ?’ સેં
વળી લેનંરને બીજી બંજુ લઈ જઈને કંનમાં કહે : ‘હવે વત્ત્ેં અેંછે લઈ
લેવં જેવેં છે... દંરી કાપનીનુા મૅંડલ છે. રેંજ બે-ચંર ગંયન કે ભજન
દાંભળશેં સેંેે ય પૈદં વદૂલ...!’
દેંતેં પસી ગયેં. ઘેલંભંઈને ઉભયપક્ષ્ં સરફથ્ીં યશ મળ્યેં અને
મંનશેં ? ઘેલંભંઈએ એ દેંતંમાં પાંચદેં પડંવ્યં હસં !
તંમેંતરનં ડેંદં મરી ગયં. બંપનુા બંરમુા કરવં પૈદં નહિ. શુા થ્ંંય ? કેટલંક હિસેચ્છુઅેંએ દંતંઈથ્ીં ઉત્ત્ંરક્રિયં પસંવી નંખવંની દલંહ અંપી. પણ ઘેલંભંઈ કહે : ‘અરે, એમ સે થ્ંસુા હશે ? બંપનુા બંરમુા કાઈ તર વરહે થ્ંેંડુા કરવુા પડે છે ? ડેંહંને એમ કાંઈ દસ્સંમાં કંઢી
નખંસં હશે ? એમનેં જીવ અવગસે નંજાય ને ?’
અને બે-ત્ર્ંણ તિવદની મહેનસ, મંથ્ંંકૂટ અને ધક્કંને આસે
ઘેલંભંઈને તંમેંતરનુા ‘મહેસંવંળુા’ ખેસર ધનપંલ શેઠન ત્યાં વેચંવ્યુા.
પણ પંડંની ખાંધ જેવી જમીન વેચસાં તંમેંતરની અાંખેં ભીની થ્ંઈ હસી;
પણ ઘેલંભંઈ કહે : ‘અવદરે મરત બનીએ... ખેસર કંલે પંછુા લેવંશે...
બંપનુા બંરમુા કાઈ કંલે થ્ંેંડુા જ અંવવંનુા છે ?’
અંવેં દંરેં દેંતેં પંર પંડી અંપવં બતલ ધનપંલ શેઠે નક્કી કયર્ં મુજબ પાંચદેંની નેંટેં ઘેલંભંઈનં હંથ્ંમાં પકડંવસાં ધીરેથ્ીં કહ્ય્ુંા :
‘મંરેં બેટ્ટેં દંચ્ચેં ઘંલમેલિયેં છે ! મંરી કનેથ્ીં ય પૂરં પાંચદેં પડંવ્યં...
પણ વાંધેં નહિ, દેંનંની લગડી જેવી જમીન અપંવી છે એણે.’
એક તિવદ તૂરની દેંદંયટીને નંકે તયંલતંદ મળી ગયં.
ઘેલંભંઈ સેં ખુશ ખુશ થ્ંઈ ગયં. કહે : ‘અરે તયંલભંઈ, સમે અહીં
ક્યાંથ્ીં ?’
‘અં દેંદંયટીમાં રહેવં અંવ્યં છીએ બે મંદથ્ીં’, તયંલતંદે વિવેકપૂર્વક કહ્ય્ુંા : ‘પણ સમે અહીા ક્યાંથ્ીં ઘેલંભંઈ ?’
‘અરે તયંલભંઈ, અમંરે સેં ‘દંરે ગાંવકી ફિકર,’ એટલે બધે જ ફરસં.’ પછી કહે : ‘મલ્યં છીએ સેં ચંલેં સમંરુા ઘર જોઈ લઉં. કેંઈ વંર કંમ લંગે.’
પછી ચં પીસાં પીસાં ચેંફેર નજર ફેરવી દહેસુ પૂછયુા : ‘સમંરેં
ફેંન નાબર...?’
‘ફેંન હજી અંવ્યેં નથ્ીં ઘેલંભંઈ.’ - તયંલતંદ બેંલ્યં : ‘પણ
નેંંધંવ્યેં છે. અંવે ત્યંરે ખરેં.’
‘અરે, સમંરે ફેંન વગર ચંલે તયંલભંઈ ?’ પેંસંપણંનં
ભંવથ્ીં ઘેલંભંઈએ કહ્ય્ુંા : ‘નેંંધંયેલેં ફેંન સેં ક્યંરે ય મળશે. ત્યાં દુધી શુા
કરશેં ?’ પછી થ્ંેંડેં વિચંર કરી બેંલ્યં : ‘ચંલેં, કંલે જ મુકંવી તઉં
સમંરે ત્યાં ફેંન.’
‘નં ભંઈ, એવી કશી ઉસંવળ નથ્ીં અંપણે,’ તયંલતંદ દૃઢસંથ્ીં બેંલ્યં : ‘એવં સે શં વેપંર કરવંનં છે અંપણે સે ફેંન વિનં ન ચંલે ?’ તયંલતંદ એક નિવૃત્ત્ં દરકંરી - કર્મચંરી હસં. એ મન ફંવે સેમ
પૈદં કેવી રીસે ખર્ચી શકે ?
‘પણ સમંરે ક્યાં ‘અેંન’નં પૈદં અંપવંનં છે ?’ ઘેલંભંઈએ અંગ્રહ કરસાં કહ્ય્ુંા : ‘હુા છુા ને ? તૂર દેંદંયટીમાં ફેંન વગર સેં નં જ ચંલે
ને ?’
‘બધુા ય ચંલે,’ તયંલતંદે વિવેકથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘જુઅેં ઘેલંભંઈ, હુા
મંરી મયર્ંતં દમજુા છુા, એટલે કૃપં કરી મને કશેં અંગ્રહ ન કરશેં.’
મહંમુદીબસે ટેલિફેંન નહિ મુકંવવં ઘેલંભંઈને દમજાવી
તયંલતંદે એમને વિતંય કરી છુટકંરંનેં શ્વંદ લીધેં! અનુભવી તયંલતંદ
થ્ંેંડી વંરમાં જ દમજી ગયં હસં કે ઘેલંભંઈની બધી મંથ્ંંકૂટ મલંઈ
મંટે હસી !
લવજીભંઈની તુકંનેથ્ીં એક તિવદ પન્નંલંલ લંકડંનં પલાગ
ખરીતસં હસં. ત્યાં ઘેલંભંઈ પ્રગટ થ્ંયં !
‘શુા લેં છેં પન્નંલંલ?’
‘અલં ભંઈ, અં પલાગ જોઉં છુા’ પન્નંલંલે દેંતંની નિષ્ફળસંનં
ભંવથ્ીં કહ્ય્ુંા.
‘સે લઈ જાવને એકનં બે. તુકંન અંપણી જ જાણેં.’ ઘેલંભંઈની જબંનનેં જાતુ ચંલુ થ્ંયેં.
‘પણ ભંવમાં ક્યાં મેળ પડે છે ?’ પન્નંલંલે સકલીફ જણંવી.
‘કેમ લવજીભંઈ ? વંજબી લેવંનુા હેંં, પન્નંભંઈ સેં અંપણં જ મંણદ છે.’ બાને બંજુ પેંસંપણુા તશર્ંવસાં ઘેલંભંઈએ કહ્ય્ુંા : ‘એટલે
સમંરે વંજબી સેં કરવુા જ પડશે.’
‘સે મેં ક્યાં વધંરે કહ્ય્ંં છે?’ લવજીભંઈએ કંઠિયંવંડી લહેકંમાં કહ્ય્ુંા : ‘અં બે પલાગનં ફક્સ બંર હેં જ કીધં છે હેંં ઘેલંભંઈ.’
‘અરે યંર, કહ્ય્ુંા ને અં સેં અંપણં મંણદ છે ?’ ઘેલંભંઈએ અંપેં બસંવસાં કહ્ય્ુંા : ‘વંજબી કરીને અંપવંનં જ છે.’
‘પણ ભંયં..’
‘અરે ભંયંને બંયં લવજીભંઈ,’ ઘેલંભંઈ સ્વજનની જેમ
બેંલ્યં : ‘મંરી હંજરીની સેં લંજ રંખેં.’
છેવટે બાનેએ કંનંફૂદી કરી પન્નંલંલ અને લવજીભંઈ બાનેની હં... નં વચ્ચે - ઘેલંભંઈએ રૂપિયં અંઠદેં ને પચંદમાં દેંતેં પંકેં કરી નંખ્યેં ને પલાગ અપંવી પન્નંલંલને વિતંય પણ કયર્ંર્. પછી દેં
રૂપિયંની નેંટ ગજવંમાં મૂકસાં ને લવજીભંઈની ચં પીસાં પીસાં ઘેલંભંઈ
બેંલ્યં : ‘કાજૂદ છે અં સેં, હુા નં હેંસ સેં લીધં વગર જ પંછેં જાસ.’
ત્યંરે મરક મરક હદસં લવજીભંઈ બેંલ્યં : ‘પણઅણીને વખસે
સમે હંજર ન હેં એવુા બને જ નહિ ને ઘેલંભંઈ?’
પ્રત્યુત્ત્ંરમાં ઘેલંભંઈએ ખાધંઈભર્યું ‘હેં...હેં...હેં...હેં’ નાુ બનંવટી હંસ્ય કર્યું.
એક તિવદ ઘેલંભંઈ એક જણને લઈને ધનપંલ શેઠને ત્યાં એનુા
ઘર ગીરેં મૂકંવવં લઈ ગયં. દેંતેં પસી ગયેં ને લખંણ સથ્ંં પૈદંની
અંપ-લે થ્ંઈ ગઈ ત્યંરે ચેંપડંને તેંરી વીંટસાં વીંટસાં ખાધં ધનપંલ શેઠે
ચંનેં દિદકંરેં ભરસં ઘેલંભંઈને પૂછયુા :
‘ઘેલંભંઈ, જનક સમંરેં તીકરેં ને ?’
‘હં, કેમ?’ ઘેલંભંઈએ ચંનેં ઘૂાટડેં ગળે ઉસંરસાં દંશ્ચર્ય પૂછયુા.
‘એને કહેજો કે ચંર મહિનંથ્ીં ઘર ગીરેં મૂકી પૈદં લઈ ગયેં છે સે હજી એક ય વંર વ્યંજ પણ નથ્ીં અંપી ગયેં.’
ઘેલંભંઈનં હંથ્ંમાંની રકંબી ધ્રુજી ઊઠી ! અને અગ્નિ વરદંવસી અાંખે બેંેલ્યં :
‘શુા કહેં છેં શેઠ?’
‘હં, રૂપિયં પચીદ હજાર લઈ ગયેં છે ઘર ગીરે મૂકીને એ.’ શેઠે
ઠાડં કલેજે કહ્ય્ુંા. :
‘જનકંએ ઘર ગીરેં મૂક્યુા છે?’ પૂછસાં ઘેલંભંઈનેં અવંજ ફંટી
ગયેં : ‘શુા કહેં છેં શેઠ?’
‘હં,ઘેલંભંઈ,’ શેઠે શંસં અંપસાં કહ્ય્ુંા : ‘પણ જરં ઠાડં પડેં, અંમ અંકરં શુા થ્ંઈ જાવ છેં ?’ શેઠ શબ્તે શબ્તે જાણે ડંમ તેસં હસં.
‘પણ કેમ ? ક્યેં પ્રદાગ કંઢવં રૂપિયં લીધં એણે?’ ઘેલંભંઈ
બરંડ્યં.
‘એ સેં હુા શુા જાણુા ઘેલંભંઈ?’ ફાંત પર શાંસિથ્ીં હંથ્ં ફેરવસાં શેઠ બેંલ્યં : ‘મંરંથ્ીં કાંઈ ઘરંકને અંવુા બધુા થ્ંેંડુા જ પુછંય ? પણ લેંકેંનાં રદેંડં દુધીની વંસેં જાણનંર સમને સમંરં ઘરની જ અંટલી મેંટી વંસ
ખબર નથ્ીં ઘેલંભંઈ ?’ શેઠ એમની મીઠી જબંનથ્ીં ડંમ તીધે જ રંખસં હસં !
ઘેલંભંઈનં મનમાં અંશ્ચર્ય, ક્રેંધ, હસંશં અને શાકંનં મિશ્ર
ભંવેં એકી દંથ્ેં ઊમટ્યં.
‘પણ એને પૈદં અંપસં પહેલાં મને જરં પૂછવુા સેં હસુા શેઠ.’
જરં અંવેશમાં ઘેલંભંઈએ કહ્ય્ુંા.
‘સે હુા સમંરે ઘેર પૂછવં અંવુા?’ શેઠે પણ જરં કડકંઈથ્ીં કહ્ય્ુંા :
‘અને મને શી ખબર કે ગંમ અંખંની તંળનં વઘંરની ગાધ પંરખનંરં
ઘેલંભંઈને એમનં તીકરંનં અં કંમની ખબર નહિ હેંય?’
‘નં, નં, એમ નહિ’ શેઠની કડકંઈથ્ીં જરં ઢીલં પડી ગયેલં
ઘેલંભંઈ ગલવંવં લંગ્યં : ‘અં સેં જરં મંરે કંને વંસ નંખી હેંસ
સેં...’
‘સેં મંરેં દેંતેં રખડી જાસ ઘેલંભંઈ,’ કટંક્ષ્ં કરસાં શેઠ
બેંલ્યં : ‘ખરુા કે નહિ ? મંરે સેં દેંતેં પસવં દંથ્ેં કંમ.’
શેઠે જીવનભરની રીદ અંજે ઉસંરી નંખી !
‘અંખી જિંતગી મથ્ીં મથ્ીંને મેં નંલંયકને રહેવં જુતુા ઘર લઈ
અંપ્યુા હસુા સે ‘અં’ કરવં ?’
‘અં’ શબ્ત પર ભંર મૂકસાં ઘેલંભંઈ બબડ્યં. એમણે ઊભં
થ્ંઈને કંછડી ખેંદી. જે દેંતેં કરંવવં એ અંવ્યં હસં એ સેં જાણે પત્યેં,
પણ એનુા કમિશન લેવં પણ ઊભં ન રહ્ય્ંં. હવે એમને એમાં રદ રહ્ય્ંેં
નહેંસેં.
‘પછી મળીશ શેઠ’ કહી ઢીલં ઘેંદ જેવં ઘેલંભંઈ શેઠનં ઘરનેં
૮. દસી !
‘કેમ બેટં, અંજે અંટલુા જ ખંધુા?’
જૂનેં, વાંકેંચૂકેં, ઘદંઈને લીદાં થ્ંઈ ગયેલાં પગથ્િંયાંવંળેં તંતર ઊસરસી
વેળં માંડ માંડ પડસં બચ્યં. અંવં હસપ્રભ ઘેલંભંઈને કેંઈએ કતી જોયં
નહેંસં !
‘જેને કેંઈ નં પહેંંચે એને પેંસંનુા પેટ પહેંંચે’ એમ કહેસં ધનપંલ
શેઠ તેંરી વીંટેલં ચેંપડંને ગલ્લાં પર ગેંઠવસાં માત માત હદી રહ્ય્ંં.
ઘેલંભંઈને અંવં રઘવંયં જોઈ કેંણ જાણે કેમ એમને અંનાત થ્ંયેં હસેં.
મંટે જ સેં ખડિયેં કલમ ઠેકંણે મૂકસાં એ બબડ્યં : ‘મંરેં બેટ્ટેં ઘેલેં,
અંખી જિંતગી ઘંલમેલ કરી બાને બંજુથ્ીં અેંછુા નથ્ીં પડંવી ગયેં !
હેં...હેં...હેં...હેં.... !’
ૂ ૂ ૂ
‘કાંઈ નહિ બં, ખંદ ભૂખ નથ્ીં.’
‘અરે હેંય ? રંત્ર્ેં ય ખંધુા નથ્ીં સેં સેં. સબિયસ ઠીક નથ્ીં ?’
‘નં બં, કાંઈ નથ્ીં થ્ંયુા મને. સુા નકંમી અંમ કરે છે.’
‘નં શૈલેષ્ં, સુા હમણાંનેં ઉતંદ પણ રહે છે. મને નહિ કહે તીકરં શુા કંરણ છે એનુા?’
‘બં, ખંદ કાંઈ નથ્ીં. સુા....’
‘મંરં દમ શૈલેષ્ં નં કહે સેં, સંરં પિસંને ગયે અંજ પાતર વષ્ર્ં
થ્ંયાં તીકરં, પણ સને સેમની ખેંટ ન દંલે સે મંટે મેં...’
પણ વંક્ય પુરુા કરે સે પહેલાં સેં લક્ષ્મીની અાંખેં છલકંઈ ગઈ !
‘બં, અં શુા કરે છે સુા ?’ કહેસં શૈલેષ્ં પણ ગળગળેં થ્ંઈ ગયેં !
અને કેમ ન થ્ંંય ? મં - તીકરં વચ્ચે પ્રેમ સ્વંભંવિક રીસે જ હેંય છેે. સેમાંય લક્ષ્મીએ સેં પાતર-પાતર વષ્ર્ંથ્ીં મંસં અને પિસં બાનેનેં સ્નેહ તીકરંમાં દિંચ્યેં હસેં. શૈલેષ્ં ને મંત્ર્ં છ વષ્ર્ંનેં મૂકીને સેનં પિસં સ્વધંમ દિધંવ્યં, ત્યંરથ્ીં લક્ષ્મીએ જાણે પેંસંનુા કલેવર જ બતલી નંખ્યુા હસુા ! યુવંન વયે અેંચિંસુ અંવી પડેલ વૈધવ્ય જીરવવુા એ અંભ ઉપંડવં જેવુા મુશ્કેલ કંર્ય હસુા. પસિ-પત્નીનેં પ્રેમ જોસાં લેંકેંને લંગેલુા કે લક્ષ્મી કતંચ અં અંઘંસ દહી જ નહિ શકે, એને મંટે જીવવુા હવે કતંચ અશક્ય બની જશે. અને દંચે જ લક્ષ્મીએ પસિનં શબ પંદે તરિયેં ભરીને અાંદુ દંયર્ં હસાં. નં, એને રૂતન ન કહેવંય. લક્ષ્મીએ ત્યંરે કરુણ અંક્રાત કર્યું હસુા - પથ્થ્ંર હૃતયનં મંનવીએ ય એ જોઈ અાંદુ દયર્ં હશે !
પણ લક્ષ્મીએ ત્યંરે છેલ્લીવંર જ જાહેરમાં રડી લીધુા. ફરી કેંઈએ એને રડસાં જોઈ નહિ. બીજે તિવદથ્ીં જ શૈલેષ્ંને એણે પેંસંનુા દર્વસ્વ
બનંવી તીધેં. પેંસંનં પસિની એ એક મંત્ર્ં અમંનસ, પસિ-પત્નીનેં પ્રેમનેં
એ એક મંત્ર્ં અવશેષ્ં ત્યંરથ્ીં લક્ષ્મીનુા જીવન ધન બની ગયેં. એણે નિશ્ચય
કયર્ેં પુત્ર્ંને પિસંની ખેંટ ન દંલવં તેવંનેં. એ મંસં સેં હસી જ, શૈલેષ્ંનેં
પિસં પણ એ બની ગઈ. જીવન દાગ્રંમ મંટે પુત્ર્ંને સૈયંર કરવંનુા એણે
બીડુા ઝડપ્યુા અને અજબ હિંમસથ્ીં, ગજબ જસનપૂર્વક અનુભવની એરણ
પર એને ઘડવં માંડ્યેં. છસાં એમ સેં નહિ જ કે પસિને એ ભૂલી ગઈ હસી.
હૃતયનેં એક ટૂકડેં ખરી ગયેં હસેં. ઘડીવંરે ય એ વિદંરે શે પડે ? સેને
શ્વંદે શ્વંદે પસિનુા સ્મરણ થ્ંસુા. એ સ્મરણ અાંખમાં અાંદુની પંર રચી તેસુા.
સેં હૃતયને વધુને વધુ શૈલેષ્ંમય કરસુા. છસાં એ અાંદુ જગસે ન જોેયાં કતી,
શૈલેષ્ં ન જાણ્યાં કતી ! અંર્ય વિરાંગનં જીવનનં ઝાઝંવસ દંમે કેવી અડગ
રહી શકે છે સે લક્ષ્મીએ બસંવી અંપ્યુા. પણ છસાં એનેં મંર્ગ કાંઈ દંવ
નિષ્કાટક ન હેંસેં. કઈ યુવંન, દૈંતર્યમયી વિધવંનેં મંર્ગ દરળ હેંય છે સે
એનેં હેંય ? મંળી હેંવં છસાં પુષ્પનેં રદ ભમરં ચૂદી જાય છે, સેં પછી
નધણીયંસં ઉદ્યંનમાં સેં અંખલં ય ચરી શકે ને ?
એટલે અનેક રૂપપિપંદુ, યૈંવન ભૂખ્યં, મેંહાંધેંએ લક્ષ્મીને
લલચંવવં, ફદંવવં જાલ બિછંવી હસી. પરાસુ એ બધી અગ્નિ-
પરીક્ષ્ંંઅેંમાં સે દેં ટચનુા દેંનુા દંબિસ થ્ંઈ હસી !
ચાંતને જોઈ હેલે ચડસં દંગર શેં શૈલેષ્ં મંસંની સ્નેહભરી દાભંળ
નીચે ઉછયર્ેં હસેં. સેની દવર્ંંગી કેળવણી મંટેની મંસંની ચીવટ ઘણંખરં
પિસંઅેંને પણ શરમંવે એવી હસી. લક્ષ્મીએ સેનં શંરીરિક અને મંનદિક
ઘડસરમાં એક દરખુા ધ્યંન અંપ્યુા હસુા. દાસ્કંરી પુત્ર્ં પર મંસંનં મમત્વનેં
એવેં સેં અેંપ ચડ્યેં હસેં કે સેની ઈચ્છં વિરૂધ્ધ કાંઈ પણ કરવંનુા શૈલેષ્ંને
ગમસુા જ નહિ. અરે, સેવુા એ વિચંરી શકસેં ય નહિ ! બાને જીવેં જાણે
એકબીજાને દહંરે, એકબીજાને મંટે એક થ્ંઈ જીવસં હસં. મં ને મન
તીકરેં એ કૈંક વંસ હસી સેં તીકરંને મન મંસં તેવલેંકની તેવીથ્ીં ય અતકી
હસી. ઝેરનં કટેંરંમાં એકંત અમૃસનુા બિંતુ પડે સેં ? દંચુા અમૃસ સેં સે જ
જે ઝેરનુા ઝેરપણુા હણી લે, સેને અમૃસમય બનંવી તે. પસિનં મૃત્યુથ્ીં
લક્ષ્મીનુા જીવસર ઝેર થ્ંઈ ગયુા હસુા. પણ શૈલેષ્ં જેવં દુશીલ, સ્નેહંળ પુત્ર્ેં
એને ફરી અમૃસમય કરી તીધુા ! મંસંની ઈચ્છંને જ સેની અંજ્ઞ્ંં મંનનંર
શૈલેષ્ં પ્રત્યેક પગલે દંવધંની રંખસેં - રખે મંસંની ઈચ્છં વિરૂધ્ધનુા
કાંઈ થ્ંઈ જાય એ ડરે. ટૂાકમાં, લક્ષ્મી મંસં હસી, શૈલેષ્ં પુત્ર્ં હસેં - શબ્તનં
દંચં અથ્ર્ંમાં. ઈસિહંદમાંથ્ીં કેંઈપણ અંતર્શ મંસં ઉપંડી લેં, પુરંણમાંથ્ીં
ગમે સે અંતર્શ પુત્ર્ંને રજુ કરેં, લક્ષ્મી અને શૈલેષ્ં સેમાંનં ગમે સેની
હરીફંઈમાં ઉસરી શકે સેવાં હસાં ! એકને ગમગીન જોઈ બીજાનેંે જીવ
કપંય, એક ને ખુશ જોઈ બીજુા જાણે લંખ ખજાનં પંમે !
એટલે પુત્ર્ંને અંજે ઉતંદ જોઈ, સેણે બરંબર ખંધુા નહિ સે જાણી
લક્ષ્મીને શુા ન થ્ંંય ? અને મંસંની અાંખમાં અાંદુ ભંળી શૈલેષ્ંથ્ીં ય
સ્વસ્થ્ં કેમ રહેવંય ?
મંસંનં અંગ્રહ અંગળ એનુા શુા ચંલે ? શૈલેષ્ંને પેંસંની
ઉતંદીનસંનુા કંરણ મંસંને કહેવુા પડ્યુા. એ દાંભળી લક્ષ્મી જરં ચમકી
સેં ખરી.
‘કેંની, કમળંશાકરની તીકરીની વંસ કરે છે ?’ સેણે પૂછયુા.
‘હં બં,’ નસ મસ્સકે શૈલેષ્ં બેંલ્યેં.
‘તીપ્સિી ને ?’
‘હં.’
‘હા,’ એક તીર્ઘ શ્વંદ લઈ, દહેજ અટકી લક્ષ્મી બેંલી : ‘સે સંરી
દંથ્ેં પરણવં સૈયંર છે ?’
‘અમે સેં મનથ્ીં એક બીજા દંથ્ેં પરણી નંખ્યુા છે બં,’ કાંઈક શરમંસાં, નિઃશ્વંદ નંખસાં શૈલેષ્ં બેંલ્યેં : ‘પણ...’
‘પણ કમળંશાકર નં પંડે છે ને ?’ વચ્ચે જ લક્ષ્મીએ પૂછયુા.
‘હં, એ કહે છે.....’
‘કે મંરી તીકરી હુા ગરીબને ત્યાં કેવી રીસે અંપુા - એમ ને?’ સેજસ્વી
લક્ષ્મી બધુા વગર કહ્ય્ેં ય દમજી ગઈ !
‘હં બં, એમ જ. ગરીબી એ કેવેં મહંન ગુનેં છે એની મને કંલે જ ખબર પડી.’
‘બેટં....અંમ....’
‘મંરં મનડંનં મહેલ સૂટી પડ્યં બં, હવે સેં જીવનભર ભાગંર જ ઉથ્ંંમવેં રહ્ય્ંેં’, કહેસં શૈલેષ્ંની અાંખેં ભીની થ્ંઈ ગઈ !
લક્ષ્મીની અાંખેંમાંથ્ીં ય અાંદુા ખયર્ંં, પણ સરદી ધરસીએ સે નંમશેષ્ં કયર્ંં !
‘પણ બં’, શૈલેષ્ેં સ્વસ્થ્ં થ્ંઈ કહ્ય્ુંા : ‘જવં તે એ વંસ. મેં સને
નકંમી તુઃખી કરી.’
‘નં બેટં,’ અાંદુ લૂાછસં લક્ષ્મી બેંલી : ‘હવે સેં દૈંથ્ીં પહેલી જ એ વંસ.’
‘પણ બં, અશક્ય વંસ મંટે નકંમાં ફાંફાં શીત મંરવાં?’
‘બેટં’, અાંખમાં ચમક દંથ્ેં લક્ષ્મીએ કહ્ય્ુંા : ‘જગસમાં મંનવીને
મંટે કશુા જ અશક્ય નથ્ીં.’
‘એટલે?’
‘એટલે એ જ કે તીપ્તિ અં ઘરની વહુ બનીને અંવશે.’ દૃઢસંપૂર્વક
લક્ષ્મીએ કહ્ય્ુંા.
‘બં,’ ફીક્કુ હદીને શૈલેષ્ં બેંલ્યેં : ‘જૂઠી અંશંનં મિનંરં બાંધે શેં ફંયતેં ? કમળંશાકર દંથ્ેં કંલે મંરે ઘણી વંસેં થ્ંઈ. એ એકનં બે
થ્ંંય એવં નથ્ીં.’
‘એ એકનં બે થ્ંંય કે ન થ્ંંય,’ લક્ષ્મીએ સ્મિસ કરસાં કહ્ય્ુંા : ‘પણ
સમે બેનાં એક થ્ંશેં એ સેં નક્કી!’
‘એ કેવી રીસે શક્ય બને બં ? અંપણે....’
‘બેટં, સને સંરી બંમાં શ્રદ્ધ નથ્ીં?’
‘શ્રદ્ધં ? સંરંમાં?!’ પાંપણ ઢંળી તઈ શ્વંદ લેસાં શૈલેષ્ેં કહ્ય્ુંા : ‘સુા
સેં મંરી શ્રદ્ધંનં સ્સેંસનુા મૂળ છે બં.’
‘સેં બદ, વિશ્વંદ રંખ સંરી બંમાં બેટં,’ લંડ કરસી હેંય સેમ
લક્ષ્મી બેંલી : ‘હુા કંલે જ કમળંશાકરને મળી વંસ પંકી કરી નંખીશ.’
‘પણ બં,’ દંશાક ભંવે શૈલેષ્ેં પૂછયુા : ‘એ મંનશે ?’
‘એમને મંનવુા જ પડશે બેટં.’
દૃઢસંપૂર્વક લક્ષ્મી બેંલી.
‘કેવી રીસે?’
‘મંસંનં પ્રેમ અંગળ જગસે હામેશાં હંર કબૂલી છે શૈલેષ્ં,’
મંસૃત્વની ખુમંરીથ્ીં લક્ષ્મીએ કહ્ય્ુંા : ‘કમળંશાકરનં શં ભંર છે કે નનિ
મંને ?’
શૈલેષ્ં મંસં સરફ જોઈ રહ્ય્ંેં. વીરત્વ ભરી, દૃઢનિશ્ચયી, સ્નેહંળ
મૂર્સિને એ થ્ંેંડીવંર બદ જોઈ જ રહ્ય્ંેં ! પછી અેંચિંસેં ઉઠી, મંને ગળે
વળગી પડ્યેં :
‘બં!’
‘તીકરં મંરં!’
- અને બાને હૈયં હેસદંગરની દફરે ઉપડ્યાં !
• •••
કમળંશાકર દંરી સ્થ્િંસિનં પ્રસિષ્ઠિસ વ્યંપંરી હસં. લક્ષ્મી અને
સેમને સે એક દરખં કુળનાં હેંવંથ્ીં પેંસંની કન્યં શૈલેષ્ં દંથ્ેં પરણંવવંમાં
સમને બીજો સેં કેંઈ વાંધેં ન હસેં. જોકે શૈલેષ્ંને એમણે લગ્ન મંટે નં પંડી
હસી, પરાસુ પછી એ પેંસે પણ વિચંરસં હસં કે અંવં ભણેલં, દાસ્કંરી
છેંેકરં દંથ્ેં પેંસંની તીકરી પરણંવવંમાં શેં વાંધેં ? એટલે ‘જોઈશુા’
એમ એમણે વિચંરેલુા ય ખરુા.
દંમંન્ય રીસે બપેંરનં દમયે સેઅેં પેંસંનં બીજા એક મકંનમાં અંરંમ કરસં. એટલે લક્ષ્મી સેમને મળવં ગઈ ત્યંરે સેઅેં ત્યાં હિંચકે ઝૂલસં હસં. પરિચય હેંવંથ્ીં એમની પંદે જસાં, લક્ષ્મીને કાંઈ દાકેંચ થ્ંયેં નહિ. વળી, અંવી વંસ કરવં મંટે સેઅેં એકલં હેંય સે સેં વધુ અનુકૂળ પડે કે જેથ્ીં કતંચ સેઅેં વિવંહનેં ઈન્કંર કરે સેંયે બધંનાં તેખસાં પેંસંને છેંભીલાં
ન પડવુા પડે એમ લક્ષ્મીએ દંચી રીસે વિચંર્યું.
‘અંવેંેે, અંવેં’, લક્ષ્મીને અંવકંરસાં કમળંશાકરે કહ્ય્ુંા : ‘અંજ કાંઈ બહુ તિવદે સમે ભૂલાં પડ્યાં!’
‘શુા થ્ંંય ? સમંરં મેંટં લેંકેંે પંદે અંવ્યં વિનં કાંઈ છૂટકેં છે?’
લક્ષ્મીએ અંવસાં જ કટંક્ષ્ં કયર્ેં.
‘અરે એમ સે હેંય ?’ કમળંશાકરે વિવેક કરસાં કહ્ય્ુંા : ‘અહીં મેંટુા કેંણ અને નંનુા કેંણ ? અંવેં બેદેં.’
‘હુા એક જરૂરી કંમે અંવી છુા.’ દંમે પંથ્ંરણં પર બેદસાં લક્ષ્મીએ કહ્ય્ુંા.
‘એ સેં હુા જાણુા છુા. એ દિવંય સમે ક્યાં અંવેં એવાં છેં ?’
‘નં..નં..એમ સેં નહિ...પણ...’
‘બેંલેં કેમ ભૂલાં પડ્યાં ? મંરં દરખુા કાંઈ કંમકંજ?’
‘હુા ઉલટી ગાગં વહેવડંવવં અંવી છુા.’
‘એટલે?’
‘તીકરંનુા મંગુા અંવે છે અંપણી ન્યંસમાં સેં કમળંશાકર.’
‘હં,’ વંસ દમજ્યં હેંય સેમ કમળંશાકરે કહ્ય્ુંા.
‘હુા સમંરી તીકરીનુા મંગુા કરવં અંવી છુા.’
‘તીપ્તિનુા?’
‘હં,’
‘શૈલેષ્ં મંટે?’
‘હં, એણે સમને વંસ કરી હસી.’
‘હં, પણ...’
‘કમળંશાકર, સમે મંત્ર્ં પૈદંને જ મહત્ત્વ અંપેં છેં? દાસ્કંર,
ભણસર વગેરેની સમને કિંમસ જ નથ્ીં?’
‘છે,’ સ્વસ્થ્ંસંથ્ીં કમળંશાકરે કહ્ય્ુંા.
‘સેંેે મંરં શૈલેષ્ંમાં શુા નથ્ીં?’ ડબલ ગ્રેેજયુએટ છે, કમંય છે, દાસ્કંરી અને દુશીલ છે, અને વળી તીપ્તિ એની દંથ્ેં પરણવં ઈચ્છે છે.
પછી...’
‘જગસમાં બધાંની ઈચ્છંઅેં થ્ંેંડી જ પૂર્ણ થ્ંંય છે લક્ષ્મી,’ નિઃશ્વંદ દંથ્ેં કમળંશાકર બેંલ્યં.
‘થ્ંંય ન થ્ંંય એ ઈશ્વરનં હંથ્ંની વંસ છે. પણ મંણદે સેં એ
મંટે પ્રયત્ન કરવેં જ રહ્ય્ંેં.’
‘તિપ્સિ સમંરે ત્યાં અંવે એવી સમંરી પણ ઈચ્છં છે ?’ વેધક દૃષ્ટિથ્ીં કમળંશાકરે પૂછયુા.
‘હં, અવશ્ય’.
‘અને હુા નં પંડુા સેં?’
‘સેં મંરુા જીવન ઝેર થ્ંઈ જશે કમળંશાકર, શૈલેષ્ંને હુા અેંળખુા
છુા, એનુા તિલ સૂટી જશે સેં... સેં એ દતંને મંટે ખેંવંયેલં જેવેં રહેશે.
અને ત્યંરે અમંરુા શુા થ્ંશે એની કલ્પનં નથ્ીં કરી શકસી.’
‘ઠીક.’ બંજી ગેંઠવસં હેંય સેમ કમળંશાકર બેંલ્યં, ‘એક શરસે
સમંરી ઈચ્છં હુા પૂરી કરી શકુા.’
‘કઈ શરસ ? પલ્લંની વંસ કરેં છેં?’ લક્ષ્મીએ વ્યવહંરની વંસ
પૂછી.
‘હા હં હં,’ હદસાં હદસાં કમળંશાકર બેંલ્યં, ‘ઈશ્વરે મને ઘણુા અંપ્યુા છે.’
સેં?‘’
‘વષ્ંર્ેં પહેલાંની મંરી ઈચ્છં યંત છે લક્ષ્મી?’
ભૂસકંળ દાભંળસાં કમળંશાકરે પૂછયુા : ‘ત્યંરે અંપણે યુવંન હસાં, કુાવંરાં ય હસાં.’
‘અેંહ,’ વંસને હદી કંઢસાં લક્ષ્મી બેંલી : ‘હજી સમે એ ભૂલ્યં
નથ્ીં ?’
‘જીવનભર નહિ ભૂલુા લક્ષ્મી, ત્યંરે અંપણાં લગ્ન થ્ંઈ શક્યાં હેંસ સેં મંરં જેવેં દુખી કેંઈ ન હેંસ.’
યુવંનીનુા લક્ષ્મીનુુા દૈંતર્ય હવે જરં પ્રૈંઢ થ્ંયુા હસુા, દિવંય હજી એ એવુા જ અંકષ્ર્ંક હસુા સે કમળંશાકર સ્પષ્ટ જોઈ શકસં હસં. યુવંનીમાં
લક્ષ્મી દંથ્ેં પરણવં - એને પેંસંની કરવં એમણે ઘણેં પ્રયંદ કરેલેં, પણ
સે શક્ય બન્યુા ન હેંસુા. ત્યંરથ્ીં એમનં મનની ઈચ્છં મનમાં જ રહી હસી.
એટલે લક્ષ્મી મંટે સેમને અંજે ય એવેં જ મેંહ હસેં જેટલેં યુવંનીમાં એ
બાનેનં લગ્ન પહેલાં હસેં. એટલે સેમની લેંલુપસંએ અંજે સકનેં લંભ
લેવં ધંયર્ેં !‘’
‘જવં તેં એ વંસ,’ લક્ષ્મીએ કહ્ય્ુંા : ‘એને અત્યંરે શી લેવંતેવં?’
‘અંપણે પરસ્પરની ઈચ્છં પુરી કરીએ લક્ષ્મી,’ યંચનં કરસં હેંય સેમ કમળંશાકર બેંલ્યં.
‘એટલે?’ ક્ષ્ંણમાં જ લક્ષ્મીની અાંખમાં ક્રેંધનેં જ્વંળંમુખી
ભભૂક્યેં!
‘એકવંર, બદ એકવંર સમે મંરાં બનેં લક્ષ્મી.’ તયં યંચસં હેંય સેમ કમળંશાકર બેંલ્યં.
‘કમળંશાકર!?’ લક્ષ્મીએ ક્રેંધભયર્ં સ્વરે કહ્ય્ુંા.
‘લક્ષ્મી.’ પરવશસંભયર્ેં શબ્ત કમળંશાકરનં મુખેથ્ીં દયર્ેં.
‘હુા જીવનભર મંરં સ્વંમીની હસી અને રહીશ કમળંશાકર.’
ક્રેંધથ્ીં લક્ષ્મી બેંલી.
‘લક્ષ્મી, મંરી વંસ મંનેં, સમે સમંરં તીકરંનુાય હીસ નથ્ીં
ચંહસાં?’
‘તીકરંનં હિસ મંટે સમંરી અંવી બેહુતી મંગણી હુા સ્વીકંરુા કમળંશાકર?’ લક્ષ્મી ગર્જી : ‘કતી નહિ.’
‘સેં સમે જઈ શકેં છેં,’ કાંઈક કડકંઈથ્ીં કમળંશાકરે કહ્ય્ુંા.
‘સેં તીપ્તિ મંટે સમે નં પંડેં છેં?’
‘ચેંક્કદ, સમંરી નં સેં મંરી પણ નં જ.’
‘એક વિધવંની લંચંરીનેં ગેરલંભ લેવં મંગેં છેં સમે?’
ઘવંયેલી દિંહણ જેમ લક્ષ્મી ગર્જી.
‘નં, વષ્ંર્ેંથ્ીં દેવેલી અંશં પૂર્ણ કરવં મંગુા છુ.’ કમળંશાકરે
દમભંવપૂર્વક કહ્ય્ુંા.
‘કમળંશાકર, સમે પિસં છેં. મંસંનં હૃતયને નથ્ીં દમજી
શકસં?’ લક્ષ્મીએ કમળંશાકરનં મર્મસ્થ્ંંનને સ્પર્શવંનેં પ્રયત્ન કયર્ેં.
‘લક્ષ્મી, સમે સ્ત્ર્ીં છેં, પુરુષ્ંનં હૃતયને નથ્ીં દમજી શકસાં ?’
કમળંશાકરે દંમેંેે પ્રશ્ન કયર્ેં.
એક સિસ્કંરભરી નજર કમળંશાકર પર નંખી લક્ષ્મી તંતર ઉસરી
પડી. સે ઘેર ગઈ. શૈલેષ્ં ન જાણે સેમ સેણે ઘેર પસિની છબી પંદે અાંદુનેં
દંગર છલકંવ્યેં... પણ પુત્ર્ંને સેં કહ્ય્ુંાઃ ‘કમળંશાકરે કહ્ય્ુંા છે કે હુા વિચંર
કરીને જવંબ અંપીશ.’
પણ ચંર-પાંચ તિવદ પછી કમળંશાકરને મળી અંવીને લક્ષ્મીએ
પુત્ર્ંને સેનં વિવંહની વધંમણી અંપી ત્યંરે સેનં પેંસંનં મુખ પર નહેંસેં
ઉત્દંહ કે નહેંેેસી અંનાતની એકેય રેખં ! એકનેં એક પુત્ર્ં પરણંવનંર
મંસંનં અને વળી એક વિધવંનં અંનાતની અવધિ હેંય ? પણ અહીં સેં
લક્ષ્મીની એક અાંખ હદસી હસી, એક અાંખ રડસી હસી ! નિર્ણય કરસાં
પહેલાં સેણે તિનરંસ ઘણુા માથ્ંન અનુભવ્યુા હસુા. એકબંજુ જિંતગીભર
જાળવેલ શીલનં રક્ષ્ંણનેં દવંલ હસેં, મૃસ પસિ સરફની ભક્સિની કદેંટી
હસી, સેં બીજી બંજુ એકનં એક તીકરંની જિંતગી દુધંરવંનેં, સેનં પિસંની
ખેંેેટ પુરવંનેં, સેનં અરમંનેં પુરં કરવંનેં પ્રશ્ન હસેં. અંજ સેનં
દસીત્વની કદેંટી હસી. ગમે સેવી કદેંટીમાંથ્ીં બહંર અંવી લક્ષ્મી પેંસંનુા
દસીત્વ દંબિસ કરી શકે સેવી વીર હસી. પણ હંય ! અંજે દસીત્વ દંમે
મંસૃત્વ મેતંનમાં પડ્યુા હસુા. કેંને વફંતંર રહે લક્ષ્મી ? પસિને કે પુત્ર્ંને ?
એક વિધવં દંમે અં મહંપ્રશ્ન હસેં. અનેક જાસનં મંનદિક દાઘષ્ર્ં,
મથ્ંંમણ, ગુાગળંમણ પછી એને એનેં જવંબ મળ્યેં. યુદ્ધ પુરાુ થ્ંયુા.
પરિણંમમાં મંસૃત્વ જીત્યુા હસુા. પણ સેં દસીત્વ હંર્યું હસુા ? નં, લક્ષ્મીને
મન એકેય હંર્યું ન હસુા ! લડંઈમાં બાને પક્ષ્ં જીત્યં જાણ્યં નથ્ીં, પણ લક્ષ્મીએ
બાને જીસે એવેં ઉકેલ કંઢ્યેં હસેં !...
શૈલેષ્ંનં લગ્નનાં ઢેંલ ઢબૂક્યાં અને શરણંઈઅેં ગૂાજી ઉઠી ત્યંરે
ફરી લક્ષ્મીનં આસરની પડધમ વંગવી પણ શરૂ થ્ંઈ. કમળંશાકર દંથ્ેંનેં
છેલ્લેં દાવંત સેનં હૃતયમાં વંરાવંર પડઘંસેં હસેં :
‘ક્યંરે અંવશેં?’ કમળંશાકરે પૂછયુા હસુા.
‘મંરેં તીકરેં પરણીને ઘેર અંવશે સે રંત્ર્ેં,’ પેંસે કહ્ય્ુંા હસુા.
‘હ હં હં હં,’ ખાધુ હદસં કમળંશાકર બેંલ્યં હસં : ‘હુા કાંઈ દંવ મૂર્ખ નથ્ીં લક્ષ્મી, લગ્ન થ્ંઈ ગયં પછી સમને મંરી શી પરવં રહે કે જેથ્ીં સમે અંવેં.’
‘કમળંશાકર,’ ગર્વપૂર્વક પેંસે ત્યંરે કહ્ય્ુંા હસુા : ‘સમે કતી કેંઈનંમાં વિશ્વંદ મૂક્યેં છે ? મૂક્યેં હેંય સેં એક વધુ વ્યક્સિમાં મૂકેં અને ન મૂક્યેં હેંય સેં જીવનમાં પ્રથ્ંવંર મંરંમાં - એક વટવંળી વિધવં સ્ત્ર્ીંમાં વિશ્વંદ મૂકેં. પસ્સંવંનેં વખસ નહિ અંવે એની ખંત્ર્ીં રંખજો.’
‘પણ સે પહેલાં...’
‘સે પહેલાં અપવિત્ર્ં બની હુા મંરં પુત્ર્ંનં લગ્નને નહિ અભડંવુા. કમળંશાકર, બેંલેં શુા જવંબ છે સમંરેં ?’
‘કબૂલ છે મને,’ કહેસાં કમળંશાકરે કરંર માજુર રંખ્યેં હસેં !
અને ઘેર જઈ લક્ષ્મીએ પુત્ર્ંને વિવંહની વધંમણી અંપી ત્યંરે શૈલેષ્ં મંસંને વ્હંલથ્ીં વળગી પડ્યેં હસેં.
‘બં, સુા કેટલી હેંંશીયંર છે, ભલી છે ! કમળંશાકરને મનંવી
લીધં સેા’, કહેસં શૈલેષ્ેં મંસંની શક્સિને પ્રશાદી હસી.
પણ કમળંશાકરને મનંવવંમાં પેંસંને શુા ગુમંવવંનુા છે એ સેં
લક્ષ્મી એકલી જ જાણસી હસી. પણ જેનુા ‘હૈયુા હેમાસ કેરી હેલ’ હસુા એ
લક્ષ્મી જેવી મંસં પુત્ર્ં મંટે બધુા જ કરી શકે.
લગ્નનં તિવદેંની મંસંની નિરંશં પિસંની ગેરહંજરીને કંરણે જ હશે એમ શૈલેષ્ેં મંન્યુા અને એને પણ એ કંરણે અેંછુા અંવ્યુા, ત્યંરે
રડસે રડસે લક્ષ્મીએ પુત્ર્ંને ધીરજ અને દાંત્વનં અંપ્યાં હસાં !
• • •
‘રંત્ર્િંનં અગિયંર થ્ંવં અંવ્યં હસં. અંજે શૈલેષ્ંની મધુરજની હસી. સે પેંસંનં શયનખાડમાં હસેં, તદેક વંગે ઉપર જસં પુત્ર્ંને લક્ષ્મી
સરદી નજરે જોઈ રહી હસી, ત્યંરે સેની અાંખેંમાં અેંચિંસી અાંદુની ઝડી વરદી હસી. ત્યંર પછી એકંત કલંક સેનં હૃતયમાં ઘેંર દાગ્રંમ ચંલ્યેં.
ઘડીવંર મંટે સેને પેંસંનુા વચન સેંડવંનુા પણ મન થ્ંયુા. પરાસુ વિશ્વંદઘંસ કરવેં, થ્ૂંાાકીને ચંટી જવુા સે સેનં લેંહીમાં નહેંસુા. છેવટે કાંપસે હૈયે છસાં દૃઢ નિર્ણય દંથ્ેં સે ઊભી થ્ંઈ. નીચે અેંદરીમાં સે એકલી જ દૂસી હસી. તીવેં દહેજ દસેજ કરી, સેનં પસિની છબી પંદે જઈ સેને પ્રણંમ કરી ધીરેથ્ીં, અાંદુ ભરી અાંખે સે બેંલી : ‘નંથ્ં, મને મંફ કરજો. સમને જીવનભર વફંતંર રહી છુા અને હજીય હુા સમંરી છુા. પણ સમંરી ફરજ પુરી કરવં હુા
મથ્ીં રહી છુા. સમે જસી વખસે કહ્ય્ુંા હસુા ને ‘શૈલેષ્ંની કંળજી રંખજે, સેને
મંરી ખેંટ ન દંલે, કશુા અેંછુા ન અંવે સે જોજે?’ મેં અંપની એ ઈચ્છં પુરી
કરવં પ્રયંદ કયર્ેં છે. એમ કરસાં મંરે મંથ્ેં ધર્મદાકટ અંવ્યુા. ઘણં માથ્ંન
પછી એનેં ઉકેલ મો મંરી બુદ્ધિ પ્રમંણે અંણ્યેં. એમ કરવંમાં મેં ભૂલ કરી
લંગે સેં પણ મને મંફ કરજો. છેવટે સેં હુા એક સ્ત્ર્ીં છુા, એક મંસં છુા. હુા
બીજુા શુા કરી શકુા?...’
અાંદુ લૂછી, તીવેં ધીમેં કરી સે ધીરેથ્ીં ઘરની બહંર નીકળી. આધંરી રંત્ર્ેં બહંર ડગ તેસાં પહેલાં સેણે ઊાચી નજર કરી મેડી સરફ ભંવભરી
નજરે જોયુા. અંછેં પ્રકંશ ત્યાં પથ્ંરંયેલેં હસેં. ફરી અાંદુ લૂછી, ખડકી
ખેંલી, બાધ કરી સે તબંસે પગલે અંગળ વધી ગઈ. એક કૂસરુા દંમે ભસ્યુા,
પણ સેણે એને ગણકંર્યું નહીં.
કમળંશાકર ત્યંરે પેંસંનં એકાંસવંદમાં કેંઈની રંહ જોસં હેંય
સેમ અાંટં મંરસં હસં. દમય વીસસેં ગયેં સેમ સેમને અનેક સર્ક વિસર્ક
થ્ંયં. છેવટે ખંત્ર્ીં થ્ંઈ ગઈ કે લક્ષ્મીએ સેમને છેસયર્ંં. સે બબડ્યં ય
ખરં : ‘દંલી સ્ત્ર્ીં જાસિનેં શેં ભરેંશેં? મેં જ ભૂલ કરી.’
પણ ત્યાં જ સેમણે એક કંળેં અેંળેં પેંસંની મેડી સરફ અંવસેં જોયેં. સે વ્યક્સિને અેંળખસાં સેમની ચકેંર નજરે વંર ન કરી.
સેમને અંનાત, અંસુરસં, અધીરંઈ એવુા ઘણુા બુધા એકી દંથ્ેં થ્ંઈ ગયુા !
પુરુષ્ં કેવેં હઠીલેં ને કંમંસુર હેંય છે એનુા જીવસુા જાગસુા દૃષ્ટાંસ એટલે
કમળંશાકર !
તંતરનુા બંરણુા ઊઘડી બાધ થ્ંવંનેં ધીમેં અવંજ અંવ્યેં.
‘કેંણ ?’ ધીરેથ્ીં સેમણે પૂછવં ખંસર પૂછયુા. અેંળેં વગર બેંલ્યે ઉપર અંવ્યેં.
‘કમળંશાકર, હજીય સમે મક્કમ છેં સમંરં વિચંરેંમાં ?’ ધીમં
તુઃખપૂર્ણ અવંજે અંવનંરે પૂછયુા.
‘એમાં ખેંટુા શુા છે લક્ષ્મી? અંજે સેં મંરં જીવનની ધન્ય ઘડી છે. વષ્ંર્ેંની મંરી ઈચ્છં અંજે પુરી થ્ંશે !’
‘હુા સેં મંરુા વચન પંળીશ. પણ સમને મંરી તયં નથ્ીં અંવસી?’ તયંમણુા મેંં કરી લક્ષ્મી બેંલી.
‘અંવુા શુા બેંલે છે લક્ષ્મી. અંજથ્ીં સેં સુા...’ કહેસં કમળંશાકર
પરવશ બની લક્ષ્મી પંદે પહેંંચી ગયં. અને સરસ જ એ અેંરડીએ કંળેં
આચળેં અેંઢી લીધેં !
પાતરેક મિનીટ પછી ગુનેગંર શી લક્ષ્મી દડદડંટ કરસી તંતરનાં
પગથ્ીંયાં ઉસરી ગઈ !
પણ દવંરે સેં દમંચંર જાણી અંખુા ગંમ અવંક્ બની ગયુા !
લક્ષ્મીએ કૂવેં પૂયર્ેં - અને સેય સેનેં એકનેંેે એક લંડકેં તીકરેં પરણીને ઘેર
અંવ્યેંેે સે રંત્ર્ેં જ... સેનુા કંરણ કેંઈ ન કળી શક્યુા ! પણ મરેલી લક્ષ્મીનં
મુખ પર મંસૃત્વ અને દસીત્વનં ભંવ આકંયેલં હસં એ કમળંશાકર જોઈ
શક્યં. કરુણ વિલંપ કરસેં શૈલેષ્ં મંસંનં શબ પંદે બેદી પથ્થ્ંર હૃતયનેય
રડંવસેંેે હસેં. સેની બંજુમાં જ નવેંઢં તીપ્તિ અાંદુ દંરસી હસી. અને
વિધિની વક્રસં સેં એ હસી કે બિચંરં કમળંશાકર તીકરી જમંઈને અંશ્વંદન
અંપસં અંપસં પેંસે ય રડસં હસં !
અનેક કલ્પનંઅેં અને અટકળેં કરવં છસાં લક્ષ્મીનં અંપઘંસનુા કંરણ એક વ્યક્સિ દિવંય કેંઈ જાણી શક્યુા નહિ. પણ બિચંરં કમળંશાકરને અંવેં સેં સ્વપ્નેય ખ્યંલ ક્યાં હસેંે ? લક્ષ્મીએ અંવેં દહજે ઈશંરેં પણ કયર્ેં હેંસ સેં એ એટલં બધં તુષ્ટ નહેંસં કે મેંટુા મન ન કરસ, પણ વટનં કટકં દમી લક્ષ્મીએ એવી કેંઈ ધમકી કે ચેસવણી અંપ્યાં નહેંસાં. એટલે કમળંશાકર ભીંસ ભૂલ્યં !
આસે, ઝૂરસં શૈલેષ્ેં પેંસંની વ્હંલદેંયી મંસંનેં અગ્નિ દાસ્કંર કયર્ેં ત્યંરે અંખુા સ્મશંન રડી ઉઠ્યુા ! એ પેંસે સેં લગભગ બેભંન જેવેં થ્ંઈ ગયેં. ત્યંરે પેંસંનાં અાંદુ લૂાછસં કમળંશાકર જમંઈને સ્વસ્થ્ં કરવં
પ્રયંદ કરસં હસં ! વિધિની અં કેવી વક્રસં !
એક બંજુ લક્ષ્મીની ચિસં જલસી હસી સેં બીજી બંજુ કમળંશાકરનં હૃતયમાં પશ્ચંસંપની ચિસં બળસી હસી. લક્ષ્મીની ચિસં સેં થ્ંેંડં કલંકેંમાં શાંસ થ્ંશે, પણ કમળંશાકરનં હૈયંમાં જલસી ચિસંનુા શુા ? એ ક્યંરેય શાંસ થ્ંશે ખરી ?‘’
ક્યંરેક મંનવીથ્ીં જાણે - અજાણે કેવં અનથ્ર્ં થ્ંઈ જાય છે ?!
ૂ ૂ ૂ
૯. જીવસતંન
મધરંસે એનુા બંરણુા કેંઈ ગભરંયેલી વ્યક્સિએ ખખડંવ્યુા :
ખટ...ખટ...ખટ...ખટ.
‘કેંણ?’ કાંઈક ચિંસંભયર્ં સ્વરે આતરથ્ીં કેંઈએ પૂછયુા.
‘સમે જે હેં સે પણ જલતી ખેંલેં’, બહંરથ્ીં અવંજ અંવ્યેં :
‘મને ઘરમાં અંવવં તેં... નહિ સેં એ લેંક મને નક્કી મંરી નંખશે...
પ્લીઝ, તયં કરેં... ખેંલેં..’ કેંઈ ગભરંયેલં પુરુષ્ંનેં મૃત્યુનં મુખમાં
ધકેલંઈ રહ્ય્ંેં હેંય એવેં અંર્જવસંભયર્ેં અવંજ જ એનં કટેંકટીભયર્ં
દાજોગની ચંડી ખંસેં હસેં!
આતર યુવસીએ દહેજ વિચંર કયર્ેં : ‘શુા કરવુા?’ છેલ્લં ચંર-
પાંચ તિવદથ્ીં શહેરમાં ભંરે કેંમી સનંવ હસેં. અર્ધું શહેર કરફ્યુનં
બંનમાં હસુા. કેંઈ કેંઈનેં ભરેંાદેં રંખી શકે એમ નહેંસુા. અજાપેં,
અવિશ્વંદ અને નિર્તયસંનં મંહેંલ વચ્ચે મંનવસં જાણે મરી પરવંરી
હસી. પેંસંની દલંમસી દિવંય કેંઈ બીજી કશી જ વંસ વિચંરી શકે
એવુા વંસંવરણ જ નહેંસુા. ત્યંરે ઘરમાં રહેલી એકલી યુવસી મધરંસે
બંરણુા ખેંલવં કરસાં ન ખેંલવંમાં જ ડહંપણ મંને એમાં નવંઈ નહેંસી.
અંવનંર વિધર્મી જ હશે. સેં જ એને મંરવં અં વિસ્સંરનં વરુઅેં એની પંછળ પડે એ વંસ સેં યુવસી બરંબર દમજસી હસી. છસાં વધંરે વિચંર કરવંનેં દમય જ નહેંસેં. બહંર રહેલી વ્યક્સિ સેં મૃત્યુનં દ્વંર પર ઊભી હસી ! શુા કરવુા ? જોકે રેંજ રેંજ બુઝંસં મંણદંઈનં તીવં વચ્ચે હજીય ક્યાંક ક્યાંક કેંડિયાં ઝાંખી જ્યેંસે ય ઝળહળસાં હસાં. અં યુવસીનં તિલની જ્યેંસ પણ બુઝંઈ નહેંસી.એટલે એણે ગણસરીપૂર્વક દંહદ કર્યું. ભલે પેંસે એકલી હસી, યુવંન હસી, છસાં પરવરતિગંરમાં વિશ્વંદ રંખી એ યુવસીએ બંરણંની સ્ટેંપર ખેંલી. અધખુલ્લે તરવંજે બહંર ઊભેલં અંગાસુક પર એણે નજર નંખી. થ્ંરથ્ંર કાંપસેં હસેં એ
યુવંન પુરુષ્ં ! બે હંથ્ં જોડી કરગયર્ેં : ‘બેન, સમે જે હેં સે, પણ મને
બચંવેં.... પ્લીઝ, મને આતર અંવવં તેં.. પેલં લેંકેં હથ્િંયંરેં લઈને
મંરી પંછળ પડ્યં છે. પ્લીઝ... મંરેં તીકરેં...’
યુવસીએ ઈશંરંથ્ીં પેલંને ચૂપ રહેવં દૂચ્ંવ્યુા. ‘કશેં તગેં સેં નહિ
દકસી.’
‘અરે, યહ સેં અપની તંક્સર દંહીબં હૈ, વહ જૂઠ નહીં કહ
‘હાં સેં ચલેં’ ત્ર્ીંજાએ કહ્ય્ુંા ને ખુન્ન્ંદભયર્ં એ બધં અંગળ તેંડયં. યુવસીની વંસ પેલં ખૂનીઅેંને ગળે ઊસરી ગઈ ને એ લેંકેં વિતંય
હેંય?’ એવં દંવચેસીનં વિચંરને એણે ક્ષ્ંણમાં ખાખેરી નંખ્યેં ને નિર્ણય
લીધેં. નિર્ણય લેવેં પડ્યેંે નહિ સેં બહંર પેલેં રહેંદંઈ જાય.
યુવસીએ બંરણુા ખેંલી પેલંને આતર લીધેં ને સરસ જ બાધ કરી
તરવંજે દાંકળ મંરી તીધી. આતર અંવેલં પુરુષ્ંમાં સેં બેંલવંનં ય હેંશ
નહેંસં ! એ સેં હજીય પંરેવડંની જેમ ફફડસેં હસેંેે !
યુવસીએ દંમી ખુરશી સરફ અાંગળી ચીંધી પેલંને બેદવં દૂચવ્યુા. એ અધ્ધર શ્વંદે બેઠેં. પેલી યુવસીએ ધીરેથ્ીં એને પંણી અંપ્યુા. પણ એક
ઘૂાટડેં એણે પીધેં ન પીધેં ત્યાં જ કેંઈએ બંરણુા ખખડંવ્યુા. પેલેં અજાણ્યેં યુવંન સેં કૂતીને ટેબલ પંછળ કેંકડુા વળી ભરંઈ ગયેં. પેંસંનં નંક પર અાંગળી મૂકી યુવસીએ એને ચૂપ રહેવં દૂચવ્યુા. ને થ્ંડકંટભયર્ંં સ્વરે પૂછયુા
ઃ ‘કેંણ?’
‘એક કંફર અભી યહાં દે ભંગં હૈ,’ બહંરથ્ીં ગુસ્દંભયર્ેં અવંજ અંવ્યેં : ‘કહીં અંપકે ઘર મેં સેં નહીં ઘૂદં હૈ વેં?’
‘નહીા ભૈયં, ખુતં ખેર કરે,’ યુવસી વિશ્વંદ પડે સેમ બેંલી : ‘યહાં
સેં કેંઈ નહીં અંયં.’
‘દચ કહસી હેં ન?’ એક જણે દંશાક ભંવે પૂછયુા.
‘તેખેં બહન...’ બીજાએ જરં ધમકીની ભંષ્ંંમાં કહેવં કર્યું. પણ એને અધવચ્ચે જ ટેંકસાં યુવસી બેંલી : ‘મૈં જૂઠ ક્યેંા બેંલુાગી ભૈયં?’ ‘ભૈયં’ શબ્તમાં રહેલં પેંસંપણંનં ભંવથ્ીં જ બહંર ઊભેલં લેંકેંને વિશ્વંદ
પડ્યેં. એમાંય વળી એકે સેં કહ્ય્ુંા :
થ્ંઈ ગયં એ જાણી પેલં યુવંનનેં શ્વંદ હેઠેં બેઠેં.
‘ઠીક હૈ, ઉધર ભંગં હેંગં,’ કહી અંગળ તેંડસં એમનં
પગલાંનેં ધબ... ધબ... ધબ... અવંજ દાંભળી યુવકે ધીરેથ્ીં ભગવંનનેં
પંડ મંન્યેં : ‘હે પ્રભુ !’
‘બહંર અંવેં ભંઈ,’ હજીય ટેબલ પંછળ લપંયેલં પેલં અંગાસુકને યુવસીએ ધીરેથ્ીં કહ્ય્ુંા. ને બીજી વંર જીવસતંન પંમેલેં યુવંન ધડકસં તિલે ટેબલ પંછળથ્ીં બહંર અંવ્યેં. યુવસીએ એને ફરી પંણી અંપ્યુા. પછી દહેજ ઠપકંનં ભંવથ્ીં કહ્ય્ુંા :
‘અંવં સેંફંનમાં અત્યંરે રંત્ર્ેં કેમ બહંર નીકળ્યં છેં?’
‘બહેન, ટૂાકમાં કહુા :’ કહેસં પેલં યુવંને કહ્ય્ુંા : ‘મંરં પાંચ વષ્ર્ંનં તીકરંને દખસ સંવ છે. લગભગ ૧૦૩ હસેં. એ બેભંન જેવેં છે. તવં અંપી, પણ અદર નથ્ીં. એટલે મૂખર્ંઈ ગણેં સેં મૂખર્ંઈ, પણ અંટલંમાં
નજીકમાં કેંઈ ડૅંક્ટર છે એવેં અંછેં ખ્યંલ હસેં, એટલે ગભરંમણ છસાં
ભગવંનમાં વિશ્વંદ રંખી એક પિસં પેંસંનં તીકરંનુા જીવન બચંવવં
‘જે થ્ંંય સે ખરી’નં ભંવ દંથ્ેં બહંર નીકળ્યેં હસેંેે. પણ મંરી પત્નીનેં
ડર દંચેં પડ્યેં. હુા મવંલીઅેંની નજરે પડી ગયેં ને ફદંઈ ગયેં.
નંઠેં ... અત્યંરે જીવસેં છુા એ અંપનં જ પ્રસંપે બહેન.
‘ક્યાં રહેં છેં ?’ યુવસીએ પૂછયુા. એણે દરનંમુા લખી લીધુા.
પેંસંનં ઘરથ્ીં એ બહુ તૂર સેં નહેંસુા.
‘જુઅેં, ભંઈ,’ મંનવસંભયર્ં ભંવથ્ીં પેલી નિરંભિમંની યુવસી
બેંલી : ‘બધેં પ્રસંપ ભગવંનનેં છે.’
‘પણ બહેન...’
‘હવે હુા કહુા સે દાંભળેં !’ વચ્ચે જ યુવસીએ કહ્ય્ુંા : ‘હુા ડૅંક્ટર છુા એ જાણેં છેં?’
‘હેં ! દંચે જ !?’ અંશ્ચર્યભંવે યુવંને કહ્ય્ુંા : ‘સેં સેં બહેન, હુા
તેવને દ્વંરે અંવ્યેં છુા.’
‘તેવની વંસ સેં તૂર ભંઈ,’ યુવસી બેંલી : ‘અંપણે મંણદ બનીએ
સેંય ઘણુા.’
‘પણ બહેન...’
‘હવે મુદ્દંની વંસ દાંભળેં,’ કહી યુવસીએ દમજાવ્યુા : ‘સમંરં તીકરંનુા જીવન અગત્યનુા છે... એ મંટે જ હવે કશુા કરવંનુા વિચંરવુા જોઈએ.’
‘સમંરી વંસ દંચી છે બહેન, અત્યંર દુધીમાં સેં એ બિચંરંનુા શુા ય થ્ંયુા હશે,’ રડમશ અવંજે યુવંને કહ્ય્ુંા : ‘પણ અંવં વંસંવરણમાં હુા અત્યંરે કરુા પણ શુા?’
થ્ંેંડીવંર સ્સબ્ધસં છવંઈ. ઉચંટ અને ગ્લંનિભયર્ં વંસંવરણમાં બાને જણ પેંસપેંસંની રીસે વિચંરસાં હસાં. એક માંતં પુત્ર્ંનેં લંચંર પિસં હસેં, બીજી મંનવસં ભરી, ફરજનં ભંન વંળી ડૅંક્ટર સ્ત્ર્ીં હસી. મંહેંલ જ એવેં હસેં કે બહંર નીકળવંની કેંઈ હિંમસ જ ન કરે ! છસાં થ્ંેંડીવંરે
પેલં યુવકે વિચંરપૂર્વક કહ્ય્ુંા :
‘બહેન, સમેં સેં ડૅંક્ટર છેં.’ એનં કથ્ંનમાં ઊાડે ઊાડે ય અંશંનેં આકુર હસેં.
‘હં.’ યુવસી ગૂાચવંસી બેંલી. લંગસુા હસુા કે એ ઊાડં વિચંરમાં હસી. સ્વંથ્ર્ીં લેંકેંની વંસ જુતી છે. બંકી, ફરજનિષ્ઠેંનેે સેં જીવનમાં
ધર્મદાકટ ઘણી વંર અંવે. અત્યંરે અં ડૅંક્ટર યુવસી પણ એવં ધર્મદાકટમાં
હસી. ત્યાં જ પેલેં યુવક અાંખમાં ઝળહળિયાં દંથ્ેં બેંલ્યેં :
‘સેં બહેન, એક મંસં પર તયં કરેં, એનં પુત્ર્ંને બચંવી લેં...
મંરી પત્ની સેં દસસ ચેંધંર અાંદુએ રડે છે... મંરં પર નહીં સેં એનં
પર રહેમ કરેં બહેન... ભગવંન સમને એનેં ઘણેં મેંટેં બતલેં
અંપશે...’ એક પિસં પેંસંનં વહંલદેંયં પુત્ર્ંનં જીવન મંટે કરગરસેં
હસેં.
તરમિયંન પેલી યુવસીએ પણ નિધર્ંર કરી લીધેં : ‘જે થ્ંંય સે... અંખરે સેં હુા એક ડૅંક્ટર છુા... જોખમ ઉઠંવીને ય મંરે મંરી ફરજ બજાવવી જોઈએ.’
અંમ વિચંરસી ડૅંક્ટરને પેલં યુવંને કહ્ય્ુંા : ‘બહેન, સમે મને સેં
જીવસતંન અંપ્યુા જ છે.. અત્યંરે બહુ અેંછં લેંક અંવુા કરે... પણ હવે
મંરં તીકરંને બચંવવંની તયં કરેં.’
‘એમ ન બેંલેં ભંઈ,’ દમંભંવપૂર્વક યુવસીએ કહ્ય્ુંા : ‘થ્ંેંડી
ધીરજ રંખેં. જુઅેં, હુા અત્યંરે સમંરં તીકરંની તવં મંટે જાઉં છુા...
મંરં સ્કૂટર પર સમને પંછળ બેદંડી લઈ જવંમાં અત્યંરે જોખમ છે.
પણ સમંરં તીકરંને હુા તવં અંપી અંવુા છુા... અત્યંરે દવંરનં દંડં-
ચંર થ્ંવં અંવ્યં છે... હુા અંવીશ ત્યાં દુધીમાં દવંર થ્ંવં અંવશે ત્યાં
દુધીમાં બહંર કતંચ વંસંવરણ પણ દુધરશે. એટલે હુા સમને નજીકનં
પેંલીદ પેંઈન્ટ પર મૂકી અંવીશ, જે સમને દલંમસ રીસે ઘેર પહેંંચંડશે.’
‘ભલે બહેન, સમંરી બહુ મેંટી કૃપં થ્ંશે,’ અંભંરવશ યુવક બેંલ્યેં.
‘સમે અંવુા બેંલી મને શરમંવેં નહિ’, દહજભંવે યુવસીએ કહ્ય્ુંા : ‘હુા સેં ફક્સ મંરી ફરજ બજાવવંનેં જ પ્રયત્ન કરુા છુા.’
‘ધન્ય છેં બહેન સમે.’
‘પણ જુઅેં, હુા બહંર સંળુા મંરીને જઈશ. જેથ્ીં કેંઈને કશેં વહેમ
ન પડે અને સમને કેંઈ હેરંન ન કરે.’ ડૅંક્ટરે કહ્ય્ુંા ને ઝટ એમણે જવંની
સૈયંરી કરી લીધી.
‘ભલે બહેન’ કહેસેં પેલેં યુવક સેં અં મંણદંઈથ્ીં ભરી ભરી ડૅંક્ટર બહેનને અંશ્ચર્યથ્ીં જોઈ જ રહ્ય્ંેં ! ‘ક્યાં શહેરમાં એકબીજાનાં અકંરણ ગળાં કંપસં ઘંસકી. લેંકેંને ક્યાં તયંની તેવી જેવી અં યુવસી ?
મને સેં એણે જીવસતંન અંપ્યુા જ છે, પણ મંરં તીકરંની તવં મંટે અંવં
મંહેંલમાં જોખમ ખેડીને જાય છે... ભગવંન હજીય ખરેખર અંપણી વચ્ચે
જ વદે છે...’ અંમ વિચંરસં એ યુવકની અાંખેં કૃસજ્ઞ્ંસંનાં અાંદુ દંરી
રહી.
‘હિંમસ રંખેં ભંઈ, ખુતં રહેમ કરશે.’ કહેસી એ ડૅંક્ટર યુવસીએ
પેંસંની બેગ હંથ્ંમાં લીધી ત્યંરે પેલં યુવકથ્ીં કહી તેવંયુા :
‘પણ બહેન, અંવં વંસંવરણમાં બહંર જવંમાં સમંરં મંટે પણ જોખમ સેં ખરુા ને?’
‘ખુતં કરશે સેં મને કાંઈ નહિ થ્ંંય, ચિંસં ન કરેં.’ ડૅંક્ટરે વિશ્વંદપૂર્વક કહ્ય્ુંા.
વંસંવરણમાં અને વંસચીસ પરથ્ીં યુવંન દમજી સેં ગયેં જ હસેં કે ડૅંક્ટર વિધર્મી છે. સેં પછી પેંસેય એમને ભ્રમમાં ન રંખવં જોઈએ એમ વિચંરી એ બેંલ્યેં :
‘બહેન, હુા સેં હિંતુ...’
પણ નંક પર અાંગળી મૂકી યુવસીએ એને શાંસ રહેવં દૂચવ્યુા.
‘રખે કેંઈ દાંભળી જાય’ એવં ડરથ્ીંસ્સેં.
પછી ધીરેથ્ીં એ બેંલી : ‘અંપણે બાને મંણદ છીએ, અને હુા સેં
વળી ડૅંક્ટર છુા.અંપણંમાં જો મંનવસં ન હેંય સેં અંપણે બધાં પશુથ્ીંય
બતસર ગણંઈએ.’
‘સમે ધન્ય છેં બહેન’, કહેસેં યુવંન બંરણુા ધીરેથ્ીં ખેંલી બહંર જસી એ ડૅંક્ટર યુવસીને અહેંભંવથ્ીં જોઈ રહ્ય્ંેં, ત્યંરે બંરણુા બાધ કરસાં ડૅંક્ટરે એને ધીરેથ્ીં કહ્ય્ુંા :
‘્ટ્ઠાી ઝ્રટ્ઠિી
(કંળજી રંખજો)’. એ યુવકને ત્યંરે એ ડૅંક્ટર યુવસીમાં પેંસંની અંરંધ્યતેવી મહંલક્ષ્મીજીનં તર્શન થ્ંયાં ! ત્યંરે ત્યાં કેંઈ હિંતુા નહેંસુા. કેંઈ મુદલમંન નહેંસુા. હસુા સેં મંત્ર્ં
મંણદંઈથ્ીં ભર્યુંભર્યું વંસંવરણ !
જો કે યુવસીનં ગયં પછી સેં બાધ ઘરમાં એકલં રહેલં યુવંનનં
મનમાં ખં..સ્દી ગડમથ્ંલ ચંલી : ‘મુસ્લિમ મહેંલ્લેં... એમાં એક
અજાણ્યં ઘરમાં પેંસે એકલેં... બહંર શાંસ છસાં ભયંનક ભંદસુા
વંસંવરણ... ઘેર તીકરંની માંતગી.. તયંળુ ડૅંક્ટરનુા એની દંરવંર
મંટે જવુા...!’ કાઈ કેટલંય ઊલટદૂલટી વિચંરેંથ્ીં એનુા મગજ ભમી
ગયુા. ત્યાં જ બંરણુા ખખડ્યુા ને એ ચમકીને ઊભેં થ્ંઈ ગયેં ! ‘કેંણ હશે?’
એવં એનં મંનમાં ઊઠેલં પ્રશ્નનં જવંબમાં પેલી ડૅંક્ટર યુવસીએ બંરણુા
ખેંલી આતર અંવીને ઝટ એ વંદી પણ તીધુા. અંશ્ચર્ય અને ચિંસંનં મિશ્ર
ભંવથ્ીં યુવક એનં સરફ જોઈ રહ્ય્ંેં. ડૅંક્ટર કશુા કહેશે એવેં પ્રસીક્ષ્ંં-
ભંવ એની નજરમાં હસેં. લગભગ પચંદેક મિનિટમાં પંછાં અંવી ગયેલાં
ડૅંક્ટર બહેને હળવંશથ્ીં કહ્ય્ુંા :
‘કશી ચિંસં ન કરશેં ભંઈ, સમંરં શ્રેયદ્નેં સંવ હવે થ્ંેંડીવંરમાં જ ઊસરી જશે... મેં તવં ઈન્જેક્શન વગેરે અંપ્યાં છે અને અં પ્રિસ્ક્રિપ્શન છે. દવંરે બીજી તવંઅેં લંવી શ્રેયદ્ને નિયમિસ અંપજોે. બે-ત્ર્ંણ તિવદમાં સેં એ રમસેં-તેંડસેં જઈ જશે.’
‘સમંરેં અંભંર ક્યં શબ્તેંમાં મંનુા બહેન? સમે સેં...’
‘કશી અૈંપચંરિકસંની જરૂર નથ્ીં ભંઈ,’ ડૅંક્ટરને શેંભે એવી
મીઠી વંણીમાં યુવસીએ કહ્ય્ુંા : ‘અંભંર સેં અંપણે ઉપરવંળંનેં મંનવેં
જોઈએ. મંણદંઈનં તીવં પ્રગટંવવંની સક એ જ અંપણને અંપી શકે.’
‘વંહ બહેન વંહ,’ અધર્ં અધર્ં થ્ંઈ જસં યુવંને દાકેંચંસાં કહ્ય્ુંા :
‘સમંરી દેવં ને ઉપકંરનેં બતલેં સેં હુા જીવનમાં ક્યંરેય નહિ ચૂકવી
શકુા... ખરેખર સમંરંમાં અંજે મને એક તેવીનાં તર્શન થ્ંયાં, બહેન...’
‘જુઅેં ભંઈ, અંમ બેંલીને સમે મને શરમંવેં છેં,’ કહી ડૅંક્ટરે વંસને સ્વંભંવિક કરવં ઉમેર્યું : ‘શ્રેયદ્ દંરેં થ્ંંય પછી એને એક તિવદ અહીં લઈ અંવજો.’
‘જરૂર બહેન, જરૂર’ કહેસાં યુવકે ઉમેર્યું : ‘સમંરુા ઘર સેં અમંરં
મંટે પવિત્ર્ં યંત્ર્ંંધંમ બની રહેશે.’
અં દાંભળી યુવસી પ્રદન્ન્ંંપૂર્વક હદી ત્યંરે દાકેંચંસં યુવકે કહ્ય્ુંાઃ
‘બહેન સમંરી ફી...’
‘જુઅેં ભંઈ,’ વચ્ચે જ ડૅંક્ટર યુવસીએ કહ્ય્ુંા : ‘પૈદં કંમવં મંટે
સેં અંખી જિંતગી પડી છે, પણ મંણદને મંણદ થ્ંવંની સક ક્યંરેક જ
મળે છે. અંજે મને એ સક મળી એથ્ીં હુા પરવરતિગંરની અહેદંનમાત
છુા.’
‘બહેન, સમંરં જેવાં મંણદેં બધાં સેં ન હેંય,’ પેલં યુવકે ધન્યસં અનુવસાં કહ્ય્ુંા : ‘પણ તદ ટકં મંણદેંમાં ય સમંરં જેવં દાસ્કંર ને મંણદંઈ હેંય સેં અં જગસ સ્વર્ગ બની જાય.’
‘એ સ્વર્ગનેં અનુભવ થ્ંંય ત્યાં દુધી સેં અંપણે અંપણી અં તુનિયંમાં જ જીવવુા પડશે ને ભંઈ ?’ કહેસાં ડૅંક્ટરે વંસ્સવિક તુનિયંની વંસ કરસાં ઉમેર્યું : ‘જુઅેં, હવે દવંર થ્ંવં અંવી છે... બહંર જવંમાં હવે ખંદ વાંધેં લંગસેં નથ્ીં. એટલે ચંલેં, બને સેં હુા સમને સમંરં ઘેર જ
પહેંંચંડી તઉં. ’
પેલેં યુવક સેં અં બહંતુર, પરેંપકંરી, મંનવસંવંતી યુવસીને
અંભેં બની જોઈ જ રહ્ય્ંેં. પછી ડૅંક્ટરે બંરણુા ખેંલીને કહ્ય્ુંા :
‘ચંલેં.’
‘જી.’ કહેસેં યુવક ડૅંક્ટરને અનુદયર્ેં.
યુવસીએ સ્કૂટર સ્ટંર્ટ કરી એને પંછળ બેદી જવં દૂચવ્યુા ને જોસજોસંમાં ચંર-પાંચ મિનિટમાં સેં સ્કૂટર યુવકનં ઘર પંદે જઈને ઊભાુ રહ્ય્ુંા. યુવક સેં નીચે ઊસરી ડૅંક્ટર બહેનનં પગમાં પડી ગયેં ને બેંલ્યેં :
‘બહેન ઘરમાં સેં અંવેં!’
‘અરે ભંઈ, અં શુા કરેં છેં?’ કહેસી યુવસીએ યુવંનનેં હંથ્ં
ઝંલી ઊભેં કયર્ેં ને ઉમેર્યું : ‘ઘેર ફરી કતી શાંસિથ્ીં અંવીશ.’
‘સમે સેં દંક્ષ્ંંસ્ તેવીનેં અવસંર છેં બહેન’, કહેસેં યુવક કૃસજ્ઞ્ંભંવે ડૅંક્ટર યુવસીને વાતી રહ્ય્ંેં હસેં !
‘ભંઈ, મેં સેં મંરી ફરજ બજાવી છે.’ નમ્રસંથ્ીં ડૅંક્ટરે કહ્ય્ુંા :
‘એક વંસ યંત રંખેં : તુનિયંમાં સેં ઈષ્ટ ને અનિષ્ટ વચ્ચે ગજગ્રંહ ચંલ્યં
જ કરવંનેં, પણ અંપણે દૈં મંણદ મટી પશુ બની જઈશુા સેં અં જગસ
જીવવં જેવુા નહિ રહે. અંપણે સેં અં જગસને યુગેં દુધી ટકંવવંનુા છે.
પછી મંણદ મટી ગયે કેમ ચંલશે?’
‘વંહ બહેન વંહ.’ કહેસાં યુવકે ઉમેર્યું : ‘ચંસેં પીને જાવ બહેન.’
‘ફરી ક્યંરેક શાંસિથ્ીં મળીશુા’ યુવસી બેંલી : ‘અત્યંરે સેં મંરે
પણ ઘેર પહેંંચી જવુા જોઈએ.’
ને સ્કૂટર સ્ટંર્ટ થ્ંસાં ‘અંવજો બહેન, ખૂબ ખૂબ અંભંર’ કહેસં
યુવંન સરફ હંથ્ં કરી ‘અંવજો’ કહી ડૅંક્ટરે વિતંય લીધી ત્યાં જ હષ્ર્ંઘેલી
શ્રેયદ્ની મંસં બહંર અંવી ને બેંલી : ‘અંવી ગયં સમે ? અંપણં
શ્રેયદ્ને હવે ઘણુા દંરુા છે હેંં, પેલાં બહેન...’
‘પ્રેમં, એ બહેન નહિ, તેવી હસાં,’ પસિએ પત્નીને ડૅંક્ટર બહેનનેં
પરિચય અંપસાં કહ્ય્ુંા.
‘તેવી?’ અંશ્ચર્યથ્ીં પત્નીએ પૂછયુા : ‘એ સેં ડૅંક્ટર હસાં ને?’
‘ડૅંક્ટરેં સેં શહેરમાં ઘણં છે પ્રેમં,’ પત્નીને એ ડૅંક્ટર યુવસીની
મેંટંઈનં ખ્યંલ અંપવં પસિએ કહ્ય્ુંા : ‘પણ અંવં વંસંવરણમાં જીવનં
જોખમે મને અને અંપણં શ્રેયદ્ને બચંવનંર એ ડૅંક્ટર તેવી નહિ સેં
બીજુા શુા કહેવંય ?’
ડૅંક્ટરની પ્રેમંળ મંનવસંનેં અનુભવ સેં પ્રેમંને પણ થ્ંયેં જ હસેં, પણ પસિએ પછી માંડીને બધી વંસ કરી ત્યંરે સેં એને પણ ડૅંક્ટર બહેન દંક્ષ્ંંસ્ તયંની તેવી જ લંગ્યાં ! પસિ-પત્ની ડૅંક્ટર વિષ્ેં અંવી વંસેં કરસાં હસાં સે દાંભળી પથ્ંંરીમાં દૂસેલેં શ્રેયદ્ મરક મરક હદસેં બેંલ્યેં : ‘પપ્પં, એ ડૅંક્ટરે સેં મને ઈન્જેકશન અંપીને ચીદ પડંવી હસી. હં, પણ એથ્ીં મને દંરુા થ્ંઈ ગયુા. કેમ મમ્મી?’
‘હં બેટં,’ કહી પુત્ર્ંને મંથ્ેં દાસેંષ્ંથ્ીં હંથ્ં ફેરવસાં મંસં-પિસં ડૅંક્ટરની મેંટંઈને મનેંમન વાતી રહ્ય્ંાં !
ત્યંરે દૂયર્ેંતય થ્ંવંની સૈયંરી હસી ને પૂર્વમાં ઉષ્ંંનેં દિંતૂરિયેં રાગ રેલંઈને વંસંવરણને તિવ્યસં અર્પસેં હસેંેે ! એ રાગ કતંચ ડૅંક્ટરની મૂઠેરી ઊાચંઈનં પ્રસીક હસં કે મંનવીનં દુખત ભંવિનેં એ દાકેસ હસેં ? કતંચ એ બાને હશે. દત્કર્મની દુવંદ હામેશં તિવ્યસં રેલંવી નવી અંશંનેં દાચંર કરે છે. જીવન એથ્ીં જ જીવવં જેવુા લંગે છે.
૧૦. ગેંકુળિયાુ ગંમ
કનુએ ભણવંનુા શરૂ કર્યું ત્યંરે સેં એનં નંનકડં ગંમમાં ગંમઠી શંળંય નહેંસી. પણ પિસંની કંળજીને કંરણે દગાં-વહંલાંને ત્યાં શહેરમાં રહી એ મેટ્રીક પંદ થ્ંયેં ત્યંરે એનં ગંમમાં સેં અંશ્ચર્યનુા મેંજુા ફરી વળ્યુા હસુા. એ પછી એ કેંલેજમાં ય તંખલ થ્ંયેં. જોસ જોેેસંમાં બીજા ચંર વષ્ર્ં વીસી ગયાં અને એ ગ્રેજયુએટ થ્ંઈ ગયેં. પરાસુ પછી પિસંની વૃદ્ધંવસ્થ્ંં અને નંતુરસ્સ સબિયસને કંરણે એણે શહેરમાં નેંકરી કરવંને બતલે
પેંસંનં ઘેર વસનમાં રહેવં અંવી જવુાપડ્યુા. પરાસુ શહેરમાં ભણસં કનુને
ગંમમાં રહેવંનુા જરંય મુશ્કેલ ન લંગ્યુા. ઉલટુા, એનુા સેં એથ્ીં અંનાત
થ્ંયેં, કંરણકે રજાઅેં પુરી થ્ંસાં ઘર છેંડી જ્યંરે એને શહેરમાં જવુ પડસુા
ત્યંરે એનુા હૃતય વલેંવંઈ જસુા. શહેરમાં રહ્ય્ંં છસાં એને મન પેંસંનં
મંસં-પિસં અને નંનકડાં ગંમમાં ગૂમ થ્ંયેલુા રહેસુા હસુા. અલબત્ત્ં, મંસં
પિસંનેં જીવ બળે સેથ્ીં પેંસંનુા તુઃખ એ કળંવં તેસેં નહિ. એને પેંસંનં
કરસાં એ ગંમમાં રહેસુા કૂસરુા ય વધુ દુખી લંગસુા હસુા ! કનુનેં અંવેં
વસન પ્રેમ અંટલં વષ્ર્ેંય અકબાધ હસેં. એટલે ડીગ્રી મેળવી મંસં પિસંની
વૃધ્ધંવસ્થ્ંંમાં એને ઘેર પંછં ફરવુા પડ્યુા ત્યંરે એને ખૂબ અંનાત થ્ંયેં.
વૃધ્ધ મંસં-પિસંની દેવં થ્ંશે અને એને પેંસંનં ગેંકુળિયં ગંમમાં રહેવંનુા
મળશે. શહેરની જૂઠી ઝંકઝમંળથ્ીં ત્ર્ંંદેલં કનુુ મંટે સેં જાણે અંતર્શ
જીવનનં બાધ તરવંજા અેંચિંસં ખૂલી ગયં !
પણ એને ખ્યંલ હસેં અને થ્ંેંડંક અનુભવે ખંત્ર્ીં થ્ંઈ ગઈ કે નિબાધેં કે કવિસંઅેંમાં વાંચેલં અંતર્શ ગેંકુળિયં ગંમનેં ભંગ્યે કેંઈ આશ અંજનં વિજ્ઞ્ંંન યુગનં ગંમડંમાં રહ્ય્ંેં હસેંેે. હં, ભંવનંઅેં મરી
ગઈ નહેંસી. પંણી વગર છેંડ કરમંય સેમ એ કુાઠિસ થ્ંઈ ગઈ હસી. છસાં કેંઈ દંરેં મંળી મળી જાય સેં ગંમડાં ફરી નાતનવન બની જાય એવેં કનુને વિશ્વંદ હસેં. કેંઈ સપસ્વી મળી જાય અને આજલિ છાંટે સેં ઈષ્ંર્ં,
કુદાપ, કુરિવંજો, અજ્ઞ્ંંનસં, ગરીબી અને તુર્વ્યદનેં જેવં ગંમડંનં અનેક
રેંગ તૂર થ્ંઈ જાય એવી એને શ્રદ્ધં હસી. એટલે મંત્ર્ં મંસં-પિસંની જ
નહિ, પેંસંનં વ્હંલં વસનની દેવં કરવંનં અરમંન દંથ્ેં શહેર છેંડી
એ ગંમડંમાં અંવ્યેં - દૃષ્ટિ, અંશં, ઉત્દંહ અને યેંજનંઅેં લઈને અંવ્યેં
! એનં પિસંની પંદે માંડ તદ એકર જમીન હસી. પણ કનુએ ઉત્ત્ંમ
બિયંરણ, છંણિયં અને રંદંયણિક ખંસરનં પ્રમંણદર ઉપયેંગ,
જાસુનંશક તવંનં વિચંરપૂર્વક છાટકંવ, દિંચંઈ અને જમીનની પ્રસ પ્રમંણે
વંવેસર જેવં પ્રયેંગ દ્વંરં ખાસપૂર્વક ખેસી કરી પ્રથ્ંમ વષ્ર્ેં જ લેંકેંને અંશ્ચર્ય
થ્ંંય એવેં ઉત્ત્ંમ પંક મેળવ્યેં. એનં વૃદ્ધ પિસંએય કહ્ય્ુંા : ‘બેટં, મંરી
હાંભરમાં અંવી ખેસી અંપણે ક્યંરેય નથ્ીં પંકી ! સેં અંશ્ચર્ય થ્ંંય એવેં
ઉત્ત્ંમ પંક મેળવ્યેં !’ પણ પંકે જ ને ? પરેંઢિએ ચંર વંગે સેં કનુ ઊઠી
જસેં. બે બળત, બે ભેંદ અને એક ગંય સથ્ંં ચંર નંનં પંડાં-વંછરડાં એ
એનુા જાણે બીજુા કુટુાબ હસુા. વહેલેં ઊઠી ઢેંરને ઘંદ નીરી એ પેંસંની
તિનચયર્ં શરૂ કરસેં. પેંસંનં પશુઅેં પર એ બંળકેં જેવેં પ્યંર રંખસેં.
એ કતી ભૂખ્યાં ન રહે એની પુરી કંળજી રંખસેં. પેંસંનં ચંકર અને
મજૂરને પુરેં પગંર અન રેંજી અંપસેં. એમની દંથ્ેં ખેસરમાં રહી, કંમમાં
ય થ્ંેંડી મતત કરી, રદિક વંસેં દ્વંરં એમને અંનાત કરંવસેં. એથ્ીં કંમ
બેંજારૂપ ન બનસુા, ને મજૂરેં ઉત્દંહથ્ીં દંરુા ને વધંરે કંમ કરસાં. એમનાં
આગસ જીવનમાં રદ લઈ કનુ એમની કૈંટુાબિક મુશ્કેલીમાં ય મતતરૂપ થ્ંસેં.
અંથ્ીં મજૂરેં બીજે જવં કરસાં એને ત્યાં મજૂરી જવંનુા પદાત કરસાં. ગંમનં
બીજા જમીનતંરેં અને મજૂરેં વચ્ચે જ્યંરે અનેક પ્રકંરનં નંનં-નંનં
ઝઘડં થ્ંસં ત્યંરે કનુને ચંકર-મજૂરેં દંથ્ેં એક પ્રકંરનેં કૈંટુાબિક નંસેં
બાધંયેં હેંઈ કતી મનતુઃખ પણ ન થ્ંસુા.
ગંમનં મેંટં ખેડૂસ ઝવેરકંકંએ સેં એક તિવદ ગમ્મસમાં કહ્ય્ુંા
પણ ખરુા : ‘અલં કનુ, મંરાં બેટાં અં મજૂરેંને અમંરે ઘેર મજૂરીએ અંવસાં
ટંઢ વંય છે ને સંરે ઘેર સેં હેંંશે હેંાશે અંવે છે, એનુા હુા કંરણ? કાંઈ
માસર બાસર જાણે છે કે હુા સુા?’
‘હં કંકં,’ હદસાં હદસાં કનુએ કહ્ય્ુંા : ‘માસર વગર કેંઈ થ્ંેંડુા જ વશ થ્ંંય છે?’
‘સેં એવેં માસર અમને ય શીખવને ભઈલં,’ વૃદ્ધ મથ્ુંર પટેલ
બેંલ્યં : ‘અં રેંજનં હૈયં શેકણાં મટે.’
‘મંણદ દંથ્ેં મંણદની રીસે દમભંવથ્ીં વર્સવંનેં એ પ્રેમમાત્ર્ં છે કંકં. હુા અને સમે બધં જ એમ કરી શકીએ છીએ.’ કનુએ હકીકસ કહી.
ગંમનં લેંકેંને સ્ત્ર્ીંઅેં, પુરુષ્ંેં, યુવંનેં, વૃદ્ધેં દૈંને કનુ મંટે
મંનની લંગણી હસી. ઘણાંને મંટે સેં હવે એ કનુભંઈ કે કનૈયેં બન્યેં
હસેં. એનં અંતર્શ, મહેનસુા જીવનનેં મંસં-પિસં પેંસંનં દાસંનેંને
તંખલેં અંપસાં. એનં વિનય-વિવેકને કંરણે વૃદ્ધેં એનં પર વંરી જસં.
રેંજ વર્સમંનપત્ર્ં વાંચી એ તુનિયંભરની નવંજૂની લેંકેંને કહેસેં. એનેં
દૈંષ્ઠવભયર્ેં તેહ અને દેંહંમણેં ચહેરેં યુવંનેં-યૈંવનંઅેંને મેંહક
લંગસેં. એની દંથ્ેં વંસ કરસાં દૈં ધન્યસં અનુભવસાં. અંવં દાસ્કંરી
પુત્ર્ંનાં કેંઈ વખંણ કરસુા ત્યંરે વૃદ્ધ મંસં-પિસં ઉપર હંથ્ં કરી ‘એની
તયંનેં પ્રસંપ’ કહેસાં.
લગ્ન મંટે અંવસાં અનેક મંગંમાંથ્ીં મં-બંપની ઈચ્છં અનુદંર
પેંસંને ગમસી એક દાસ્કંરી કન્યં દંથ્ેં કનુએ લગ્ન સેં કયર્ંં. પણ તહેજ
લેવંનેં સેેણે ઈન્કંર કરી દૈંને અંશ્ચર્યમાં નંખી તીધાં. દમજુ લેંકેંએ
અંનાં વખંણ કયર્ંં સેં કેંઈ અભિમંનીએ ટીકંય કરી : ‘કેંઈ અંપે સેં લે
ને!’ પણ કનુએ પેંસે સેં એક દંરુા કંમ કયર્ંનેં દાસેંષ્ં લીધેં. કેંઈની
ટીકંની એણે તરકંર ન કરી.
પરાસુ કનુ મંત્ર્ં પેંસંનાં દુખશાંસિમાં રંચનંર યુવંન ન હસેં.
ગાંધીજી અને સિલક, દુભંષ્ં અને ભગસદિંહ, દરતંર અને જવંહર જેવં
તેશપ્રેમી નેસંઅેં વિષ્ેં એણે વાંચ્યુા હસુા. ‘દેવં કરવી હેંય સેં ગંમડંમાં
જાવ’નં ગાંધીજીનં અંતેશનેં મર્મ એ દમજ્યેં હસેં, એટલે એને પણ
પેંસંનં ગંમનં લેંકેં દુખ, શાંસિ ને અંબંતી મેળવે એવી ઈચ્છં હસી,
અને એ મંટે કાંઈક કરી છૂટવંની એને સમન્ન્ંં હસી. બંર મંદનં ગ્રંમ્ય
જીવનનં અનુભવથ્ીં એણે જોયુા કે ગંમમાં ઈષ્ંર્ં, કુદાપ છે. ગરીબી, વ્યદનેં,
અંળદ અને રેંગ પણ છે. લેંકેં અભણ અને અજ્ઞ્ંંન છે. અં બતીઅેં
ક્રમશઃ અેંછી કરવંનં યેંજનંબદ્ધ પ્રયત્નેં કરવં જોઈએ એમ કનુને દહેજે
દમજાયુા. એણે વિચંરપૂર્વક પ્રથ્ંમ પાંચ મુદ્દંઅેં પર ધ્યંન કેન્દ્રિસ કરવં
નક્કી કર્યું. નશંબાધી, કુટુાબ નિયેંજન, નિશંળ,નળ અને કુરિવંજોની
નંબુતી. અં મંટે એણે ગંમનં થ્ંેંડં દમજુ યુવંનેંનેં દંથ્ં લીધેં. મહંતેવનં
પૂજારી લક્ષ્મણગીરી અને ગંમનં સલંટીએ પણ એનં વિચંરેંને અંવકંરી
દંથ્ં અંપ્યેં.
પણ ઘણાં પ્રદાગેંએ કનુની કદેંટી પણ થ્ંઈ. એનં વૃદ્ધ પિસં થ્ંેંડં તિવદની માંતગી ભેંગવી સ્વર્ગવંદી થ્ંયં. રિવંજ પ્રમંણે બંરમુા કરી
નંસ જમંડવંનેં પ્રશ્ન અંવ્યેં. કનુએ ગંમ લેંકેં ભેગં કરી બંરમુા કરી
ધનધંન્ય વેડફી નંખવંની પેંસંની ઈચ્છં નથ્ીં સેમ જણંવ્યુા.
‘સે ભંઈ, બંપુનુા બંરમુા કાઈ રેંજ રેંજ અંવ છે?’ માગુ પટેલે કહ્ય્ુંા.
‘વખસ અંવે પંછી પંની કરે એ મરત ન કહેવંય હેંં કનૈયં,’
શાંસિભંઈ પંણી ચઢંવસાં બેંલ્યં.
‘કંકં, પંછી પંની કરવંનેં દવંલ નથ્ીં,’ કનુ બેંલ્યેં : ‘હુા પૈદં બચંવવં નથ્ીં મંગસેં. સમે દૈં નક્કી કરેં એ રકમ હુા ગંમમાં નિશંળ કંઢવં મંટે અંપીશ.’
‘પણ... પણ મૃસંત્મંનં મેંક્દનુા હુા બેટં?’ વિકૃસ દાસ્કૃસમાં
ગેંર મહંરંજે પ્રશ્ન કયર્ેં.‘મેંક્દ નહિ, મેંક્ષ્ં કહેવંય’ એમ એમને કેંણ
કહે ?
‘ મહંરંજ, જેની પંછળ દંરાં કંમ કરીએ એનેં મેંક્ષ્ં થ્ંંય જ. કાંઈ લંડુ ખવડંવવંથ્ીં થ્ંેંડેં મેંક્ષ્ં થ્ંંય છે !’ કનુએ દત્ય દમજાવ્યુા.
થ્ંેંડીક ગરબડ, વાંધેં, વિરેંધ, દમજૂસી અને આસે દૈંએ વંસ સ્વીકંરી. રૂં. ૧૦,૦૦૧/- ગંમની નિશંળ મંટે કનુએ તંન જાહેર કરી પિસૃ સર્પણ કર્યું.
ગંમથ્ીં એક મંઈલ તૂર નતીએ પંણી જસી સ્ત્ર્ીંઅેંની પીડં પણ કનુને કઠસી હસી. એણે લેંકેંને દમજાવી દંરં, મંઠં પ્રદાગેંએ જમણવંરનં ખર્ચને બતલે વંરિગૃહની યેંજનંમાં તંન લઈ, દરકંરી મતત
મેળવી, ગંમ લેંકેંનં દહકંરથ્ીં ગંમને પંતરે કૂવેં સૈયંર કરી, સે પર
મેંટર મૂકી, તરેક ફળિયંમાં જાહેર નળ મૂકંવ્યં. સ્ત્ર્ીંઅેં સેં કનૈયંને ‘દેં
વરદનેં થ્ંજે’ નં અંશીવર્ંત તઈ રહી. ચાતંકંકી જેવાં અંખાંબેંલાંએ સેં
ગંમ વચ્ચે કહી નંખ્યુા : ‘અંખી જિંતગી ચેંરે બેહી ચેંવટ કૂટી ખંધં વનં
અં ડેંહલાંએ કાંઈ ન કર્યું, સે અંજકંલનં અં છેંરંએ કરી બસંયુા. ધન છે
કંશીબંની કૂખને!’
ચેંમંદંમાં રંત્ર્ેં ગંમ લેંકેંને રંમંયણ વાંચી દાભળંવનંર કનુએ એક તિવદ સ્ત્ર્ીંઅેં અંગળ કુટુાબ નિયેંજનની વંસ મૂકી તીધી. અેંેેછં બંળકેંનં ફંયતં, ભવિષ્યની પેઢીનં દુખની વંસ, બંળકેંનં ઉત્ત્ંમ ઉછેર અને યેંગ્ય કેળવણી સથ્ંં સ્ત્ર્ીંઅેંનં અંરેંેગ્યનં લંભ સેણે વંસવંસમાં વિગસે દમજાવ્યં. એ અેંપેરશનથ્ીં જાનનં જોખનનેં ડર જે સ્ત્ર્ીંઅેંનં
મનમાં વદી ગયેં હસેં સે એણે તૂર કયર્ેં. એથ્ીં એનં ગંમમાં કુટુાબનિયેંજનનેં કેમ્પ યેંજાયેં, ત્યંરે દેં ઉપરાંસ અેંપરેશન દહેલંઈથ્ીં થ્ંઈ ગયાં ! કેંઈ માંતુા પડસુા સેં તવં મંટે ચંર-પાંચ મંઈલ તૂર તવં લેવં
જવુા પડસુા. અને જયાં મંણદ મંટે જ તવંખંનુા ન હેંસુા ત્યાં ઢેંરનં
તવંખંનંની સેં કલ્પનંય કેંને અંવે ? પણ ખેડૂસ મંટે મંણદ જેટલુા મહત્ત્વ
એનં ઢેંરનુા છે એ કનુ જાણસેં હસેં. દરકંર દંથ્ેં લખંપટ્ટી કરી, અધિકંરીને
રૂબરૂ મળી, ધક્કં ખંઈ એણે મંણદેં અને ઢેંર મંટે દરકંરી તવંખંનાં
શરૂ કરંવવંની ખાસપૂર્વક સજવીજ કરી. એની મહેનસ ફળી. થ્ંેંડં વખસમાં
જ બાને પ્રકંરનાં તવંખંનાં ઉપરાંસ ત્યાં પ્રદુસિગૃહ પણ શરૂ કરવંનાં
દરકંરનં નિર્ણયનં કંગળ અંવી ગયં !
લેંકશંહીમાં લેંકેં જાગૃસ હેંય સેં ક્યં લંભ નથ્ીં મેળવી શકંસં?
પેંસંનં એક જૂનં ઘરમાં એણે બંળકેં મંટે સ્કૂલ સેં ક્યંરની શરૂ
કરી તીધી હસી. પછી થ્ંેંડં પૈદંનં તંન લઈ અંવી, દરકંરી મતત અને
ગંમ લેંકેંનં શ્રમ વડે કનુએ ગંમની ભંગેંળે બે અેંરડંનુા મકંન શંળં
મંટે બાધંવી તીધુા ! ફળિયંમાં રખડસાં,ઝઘડસાં બંળકેં હવે નિયમીસપણે
હષ્ર્ંભેર શંળંમાં જસાં થ્ંયાં. સે જોઈ મંસંઅેં સેં હરખભેર કહેસી : ‘અંપણી
જેમ અંપણાં છેંકરાં હવે અભણ નહિ રહે.’ કનુની નં છસાં લેંકેંએ એનં
પિસંનં નંમ પરથ્ીં શંળંનુા નંમ ‘પરથ્ંમભંઈ પટેલ પ્રંથ્ંમિક શંળં’
રંખ્યુા ! ‘પંકે ઘડે કાંઠલં ન ચડે’ કહેસં શાકર પટેલ પણ હવે રંત્ર્ેં પ્રૈંઢ
શંળંમાં અમસ્થ્ંં જવં લંગ્યં સેથ્ીં તદ તિવદમાં કક્કેં લખસં થ્ંઈ ગયં !
કનૈયંનેં જાતુ દૈંને સ્પર્શી ગયેં !
તંરૂ પી શરીર અને ધન બરબંત કરી બતલંમાં કલહ, અશાંસિ, રેંગ અને કુટુાબનેં દર્વનંશ નેંસરસં લેંકેંને દમજાવવં કનુએ ખૂબ પ્રયત્ન કયર્ંર્. કેટલંકે એની દલંહથ્ીં શરંબ ત્યંગ્યેં ય ખરેં. છસાં કેંઈકને મંટે જરૂર પડે કનુએ પેંલીદનં દહકંર દ્વંરં કંયતેદરની કંર્યવંહી પણ કરંવી. અંમાં કેટલીકવંર એને ગંળેં અને અપજશ પણ મળસાં. પણ કનુએ અંવં વખસે ખૂબ મક્કમસં બસંવી. તંરૂડિયં પસિથ્ીં ત્ર્ંંદેલી સ્ત્ર્ીંઅેંને સેં કનુ તેવતૂસ જેવેં લંગ્યેં. ગંમમાંથ્ીં તંરૂનં તૈત્યે વિતંય લીધી !
એક તિવદ મથ્ુંર મેંટંએ પેંસંનં તીકરંનાં લગ્ન લીધંનં
દમંચંર દૈંને અંપ્યં.
‘ઘણં અંનાતની વંસ છે મેંટં ભંઈ કેટલી ઉંમરનેં છે?’ કનુએ
સ્વંભંવિક રીસે જ કહ્ય્ુંા.
‘અરે, હજી સેં એ માંડ પાતર વરહનેં થ્ંયેં છે બેટં,’ કહેસાં
ગર્વભર્યું હદસં મથ્ુંર મેંટં બેંલ્યં : ‘અમંરં તીકરં સેં ઘેંડિયંમાંથ્ીં જ
ઝડપંયં ! નંસમાં મથ્ુંર મેંટંનુા નંમ કાંઈ નંનુા છે?’
અં દાંભળી કનુને અંશ્ચર્ય અને તુઃખ બાને થ્ંયાં. ‘અં સેં બંળ-
લગ્ન કહેવંય.’ એણે વિચંર્યું.
એ બેંલ્યેં : ‘મેંટં, બંળલગ્ન કરવં સૈયંર થ્ંયં છેં સમે ? અને
પંછં એનુા અભિમંન કરેં છેં ?’
એ પછી બંળલગ્નને કંરણે અકંળે થ્ંસાં વૈધવ્ય, અકંળે અંવસં વૃદ્ધત્વ, રેંગ, વસ્સીવધંરેં, કુાઠિસ થ્ંસી પ્રગસિ વગેરે જેવં અનેક અનિષ્ટેં આગે દમજ પંડી એણે મથ્ુંર મેંટંને અં લગ્ન હમણાં નહિ કરવં દમજાવી
લીધં. શરૂમાં મેંટંએ હઠ કરી. પણ કનુઅ સેં એમને પણ કહ્ય્ુંા કે, “મેંટં, તીકરીનાં લગ્ન અઢંર વષ્ર્ં અને તીકરંનાં લગ્ન એકવીદ વષ્ર્ં પહેલાં કરવાં એ કંયતંની રીસે પણ ગુન્હેં બને છે.‘બંળલગ્ન પ્રસિબાધક ધંરેં’ હજી અંપણે અહીં કેંઈ દમજ્યં નથ્ીં કે શુા ?”
બધી દમજાવટ અને કંયતંનેં ડર વગેરે કંરણેંદર મથ્ુંર મેંટં એકનં બે થ્ંઈ ગયં - મંની ગયં એ કનુની વંસ ! ગંમલેંકેંને અંથ્ીં દુખત અંશ્ચર્ય થ્ંયુા.
કનુએ પછી અં રીસે જ વૃદ્ધ લગ્ન, કજોડંનાં લગ્ન કે એક પત્ની હયંસ છસાં બીજાા લગ્ન કરવં દંમે પણ લેંકમસ કેળવી લેંકેંને એવં અનિષ્ટેં ત્યંગવં દમજાવ્યં. કનુની અં બધી વંસેં લેંકેંને ગળે ઉસરી
ગઈ, જેથ્ીં અંવાં દંમંજિક તૂષ્ંણેં ગંમમાં ધીરે ધીરે અેંછાં થ્ંવં લંગ્યાં !
અંમ ખેડૂસેંને ઉત્ત્ંમ ખેસી કરવંની રીસ, મજૂરેંને મહેનસ કરી એનેં યેંગ્ય બતલેં મેળવવંનેં મંર્ગ, મંલીકેં અને મજૂરેં વચ્ચે દહકંરની
ભંવનંનેં ફેલંવેં, બંળકેંને નિશંળની લગંડેલી લગની, કુરિવંજો અને વ્યદનેંનેં ત્યંગ, કુટુાબનિયેંજનનં મહત્ત્વની દમજૂસી વગેરે અનેક કંયર્ેં દ્વંરં કનુએ પેંસંનં ગંમની કંયંપલટ કરવંનેં દફળ પ્રયત્ન કયર્ેં હસેં. છસાં અં તીશંમાં હજી ઘણુા કરવંનુા બંકી છે એની એને જાણ હસી. પણ એને શ્રદ્ધં હસી : એનં ગંમને એ રંધં ને કૃષ્ણનં ‘ઘેલં ગેંકુળિયં ગંમ’
ની યંત અપંવે એવુા અંતર્શ ગંમ બનંવી શકશે. એ કહેસેં : ‘લેંકશક્સિને જાગૃસ કરી યેંગ્ય મંર્ગે વંળવંમાં અંવે સેં શુા ન થ્ંંય? નતીનં પંણી નહેરમાં વંળી તેં, પુરનં વિનંશને બતલે હરિયંળેં પંક મળશે.’
ૂ ૂ ૂ
૧૧. ઝાખનં
વંસ દંવ દંચી હસી : કમળં શેઠંણીએ જાસે જ અંગ્રહ કરી
પેંસંનં પસિ વીરચાત શેઠને ફરી પરણંવ્યં હસં ! શેંક્યનુા દંલ
કઈ સ્ત્ર્ીંને ગમે ? છસાં કમળં શેઠંણી સ્વંથ્ર્ીં નહેંેેેેેેેેેસાં, એટલે એમણે
વિચંરેલુા : ‘મને બંળક ન થ્ંંય એમાં શેઠ શં મંટે દજા ભેંગવે?
અંટઅંટલી મિલ્કસ છે એમની પંદે, છસાં ભગવંને એનેં વંરદ ન
તીધેં. અમે ઘણાંય તંન-ધરમ, તવં-બંધં ને ભુવં જાગરીયં કયર્ં, છસાં
કરમમાં નહિ સે ક્યાંથ્ીં થ્ંંય ? શેઠ બિચંરં ભલં છે, એટલે કહે નં, પણ
એમનં મનમાં સેં થ્ંંય ને ? મંરાં કરમમં ન હેંય, પણ એ ફરી પરણે સેં
એમનં નદીબે કે કતંચ અંવનંરીનં નદીબે ય દાસંન થ્ંંય.’
પણ મનનં અંવં વિચંરેં દંમે શેઠંણીની બુદ્ધિ એનંથ્ીં વિરુધ્ધ તલીલેં કરસાં કહેસી : ‘શેઠ બીજાા લગ્ન કરશે, સેં સંરુા શુા થ્ંશે શેઠંણી ?
નવી શેઠંણી સને ગણેય નહિ... અને પછી શેઠ કાંઈ અત્યંરે છે એવં
સંરં નહિ રહે હાંકે !’
પણ ગુણિયલ શેઠંણીે અં બધી તલીલેંનેંે ઉત્ત્ંર એક જ વંક્ય દ્વંરં અંપી તીધેંે હસેંે : મંરુા જે થ્ંંય સે ખરુા, પણ શેઠનુા નંમ રંખનંરેં અંવશે એટલે બદ... અમંરં કુળનેં વેલેં સેં ચંલુ રહેશે ને ?.... ’
શેઠે શરૂમાં સેં કમળં શેઠંણીની વંસને હદી કંઢેલી ને કહેલુા :
‘મૂકને હવે અંટલે વરદે ઘેંડે ચઢવંની વંસ... કરમમાં નહિ હેંય સેં
બીજાા લગ્ન કરે ય તં’ડેં નહિ વળે.’ પણ ‘અંપણુા નહિ સેં અંવનંરીનુા
ભંગ્ય જોર કરસુા હેંય સેં ય વંસ બની જાય,’ કહી શેઠંણી પંરકે સુાબડે
સરી જોવંનેં પ્રયત્ન કરવં અંગ્રહ કરેલેં !’
શેઠંણીનં અંવં અંગ્રહને આસે વીરચાત શેઠ પાચંવન વષ્ર્ંની ઉંમરે બીજી વંર ઘેંડે ચઢ્યં !
દત્ભંગ્યે નવાં યુવંન નાતુ શેઠંણી સ્વભંવનં ખરંબ નહેંસાં.
દગપણમાં શેંક્ય છસાં ઉંમરે દંદુપતને યેંગ્ય એવાં કમળં શેઠંણીનુા મન
અને મંન બાને સેઅેં દંચવસાં. સેં શેંક્યને દાપૂર્ણ સ્વંસાત્ર્ય અંપી કમળં
શેઠંણીએ પણ લગભગ નિવૃત્ત્ં જીવન શરૂ કર્યું હસુા. પૂછે એનેં ઉત્ત્ંર અંપસાં
અને જરૂરી હેંય એટલાં જ દલંહ દૂચન અંપસાં કમળં શેઠંણી દંથ્ેં નવાં
શેઠંણીને મનતુઃખ થ્ંવંનેં પ્રદાગ પણ ન અંવસેં.
વળી પસિનં લગ્ન મંટે સ્વેચ્છંએ મંર્ગ કરી અંપનંર, અરે, અંગ્રહ કરી પેંસંને પરણંવનંર ગુણિયલ કમળં શેઠંણીને કશુા અેંછુા ન અંવે એની વીરચાત શેઠ ધંર્મિક ચેંકદંઈથ્ીં કંળજી રંખસં. જૂનાં શેઠંણીનેં
મંન મરસબેં પેંસે સેં દંચવસં જ પણ નવાં શેઠંણી કે ઘરનાં નેંકર ચંકર
પણ ક્યંરેય એમની અવગણનં ન કરે એની શેઠ કંળજી રંખસં. અગત્યનં
બધાં જ કંમેંમાં કમળં શેઠંણીની દામસિ વિનં પાંતડુા ન હંલે એવેં નિયમ
વગર કહ્ય્ેં ય એ ઘરમાં પળંસેં ! કમળં શેઠંણી સેં ઠરેલ બુદ્ધિનાં પરિપક્વ
ગૃહિણી હસાં અને વળી ત્યંગમૂર્સિ હસાં, પછી ઘરમાં એમની અવગણનં
કેંણ કરે ? અને શં મંટે કરે ?
અંમ કમળં શેઠંણીને સેં કશુા જ તુઃખ નહેંસુા. જો કે હવે એમણે
સેં પેંસંની ધંર્મિક વૃત્ત્િં વધુ દસેજ બનંવી હસી અને પેંસંનેં અધિકાંશ
દમય તેવદેવં, ભજનકિર્સન કે તંન તક્ષ્િંણં જેવાં પવિત્ર્ં ધંર્મિક કંયર્ેંમાં
ગંળસાં. ધંર્મિક વંચન કે કથ્ંંશ્રવણ પણ એમનેં પ્રિય શેંખ હસેં. અંવં
કમળં શેઠંણીનુા મંત્ર્ં ઘરમાં જ નહિ, ગંમંમા પણ મેંભંભર્યું સ્થ્ંંન હસુા.
છસાં કેંણ જાણે કેમ નાતુ શેઠંણીનુા શરીર ધીરે ધીરે ઘદંસુા ગયુા.
મનમાં ઊાડે ઊાડે ય શેંક્યની હંજરી એમને કઠસી હશે ? કે નિઃદાસંનપણંની
પીડં એમનં જીવને કેંરી રહી હશે. જે હેંય સે, પણ કમળં શેઠંણી ધીરે
ધીરે પથ્ંંરીવશ થ્ંઈ ગયાં અને વીરચાત શેઠ સથ્ંં નાતુ શેઠંણીની પ્રેમભરી
દેવં અને અને ડૅંક્ટરનાં તવં ઈન્જેક્શન છસાં જૂનુા તેવલ ત્યંગી હાદલેં
ઊડી જ ગયેં ! વીરચાત શેઠ અને નાતુ શેઠંણી પેંશ પેંશ અાંદુએ રડ્યાં.
નાતુ શેઠંણીને સેં મંથ્ેંથ્ીં જાણે છત્ર્ં ખદી ગયુા ! ‘મેંટી બહેન જેવી શેંક્ય
જસાં હવે દલંહ, દૂચન કેમ મંર્ગતર્શન કેંનાં લઈશુા ? અં દાદંર સેં
દંગર જેવેં અગંધ છે !’
પણ તુઃખનુા અેંદડ તહંડં. દમય દમયનં વહેણ દંથ્ેં કમળં શેઠંણી ધીરે ધીરે વિદંરે પડ્યાં. એ વંસને ય હવે સેં તદ વષ્ર્ં થ્ંવં અંવ્યાં. ધાધંની ધમંલમાં અને નવાં શેઠંણીનં દહવંદમાં વીરચાત શેઠ ધીરે ધીરે કમળં શેઠંણીને ભૂલસં ગયં. અને નાતુ શેઠંણીએ ય હવે મંથ્ેં પડેલી જવંબતંરી નિભંવવી શરૂ કરી અને સ્વસાત્ર્ંપણે ઘરમાં કે દાદંરમાં ઉભં થ્ંસં પ્રશ્નેં કે ગુાચવણેં આગે નિર્ણય લેવં માંડ્યાં.
પણ વીરચાત શેઠનં અરમંન સેં અધૂરં જ રહ્ય્ંં. જે મંટે કમળં શેઠંણી જેવી શંણી પત્ની પર શેંક્ય લંવ્યં હસં એ હેસુ સેં હજી દફળ થ્ંયેં જ નહેંસેં. હવે એકદઠને ઉંબરે પગ મૂક્યં પછી સેં એમની અંશં ય હવે સેં નષ્ટ થ્ંઈ હસી, સેથ્ીં જ સેં હવે એમણે તંન ધર્મ સરફ મન અને હંથ્ં બાને વંળ્યાં હસાં ને ! હવે એમને બંરણેથ્ીં કેંઈ ભીખંરી ખંલી હંથ્ેં
પંછુા ન ફરસુા. રેંજ તૂકંને જસાં પહેલાં એકંત કલંક સેં શેઠનેં પૂજા
પંઠમાં જસેં. વળી, સેઅેંેે નવી શેઠંણી દંથ્ેં થ્ંેંડં દમય પહેલાં જ કંશી,
મથ્ુંરાં અને વૃાતંવનની યંત્ર્ંંએ જઈ અંવ્યં હસં !
મંણદ તુઃખથ્ીં ય ટેવંઈ જાય છે. પછી એ તુઃખની પીડંય અેંછી
પીડંકંરક લંગે છે. દાસંન હીનસંનં તુઃખથ્ીં વષ્ંર્ેંથ્ીં પીડસં વીરચાત શેઠને
પણ હવે એ તુઃખ કેંઠે પડી ગયુા હસુા, એટલે મને હવે એમને એ ગૈંણ
બંબસ બની ગઈ હસી. ‘જેવી પ્રભુની મરજી’ કહી એ મન વંળસં અને
ઉમેરસં : ‘ભંગ્યમાં નહિ હેંય, બંકી અંપણે ક્યાં ઉપંય કરવંમાં કદર
રંખી છે ? વળી જગસમાં દાપૂર્ણ દુખી કેંણ છે ? બીજા કરસાં સેં અંપણે
ઘણી રીસે દુખી છીએ...’ વળી ક્યંરેક નરદિંહ મહેસંની પાક્સિને દહેજ
દુધંરી નાતુ શેઠંણીને અંશ્વંદન અંપવં હદસં હદસં કહેસં : ‘શેઠંણી,
ભલુા થ્ંયુા નથ્ીં જાજાળ, દુખે ભજીશુા શ્રીગેંપંળ!’
પણ નવી પત્નીનુા અંમ મન મનંવસં શેઠને શી ખબર કે નાતુ શેઠંણીનં મનમાં કેવી દાસંન-ભૂખ જાગી છે. એ સેં બિચંરં મંનસં કે શેઠંણી ઘણાં દુખી છે, કંરણ અંટલી મેંટી હવેલીમાં રહેસાં અને પંણી
મંગેં સેં તૂધ હંજર રંખસં વીરચાત શેઠ શેઠંણી મંટે મંગ્યં પહેલાં જ
નવી જાસની દંડીઅેં ને અંધુનિક ડીઝંઈનનાં ઘરેણાંા હેંંશથ્ીં ખરીતી લંવસં.
રેડિયેંનં ગુાજારવ વચ્ચે ઉંઘસં શેઠંણીને ઈલેકટ્રીક પાખેં વિાઝણેં તેસેં અને
અંખેં તિવદ ગંતીવંળં દુાતર દેંફં-દેટમાં શેઠંણી અંરંમ ફરમંવસાં !
ગંમનં લેંકેં નાતુ શેઠંણીની અતેખંઈ કરસાં. ઘરકંમ મંટે નેંકર સેં હસેં
જ, હવે છેલ્લં બંરેક મંદથ્ીં શેઠે રદેંયેં પણ રંખ્યેં હસેં - શેઠંણી દુખની
દેજ પર દતંય પેંઢ્યાં રહી ખુશ રહે મંટે ! એક તૈનિક, એક બે અઠવંડિક
અને બે ત્ર્ંણ વંસર્ં મંદિક પણ શેઠને ત્યાં શેઠંણીની વંચનભૂખ દાસેંષ્ંવં
નિયમીસ અંવસાં. પછી શેઠંણીને તુઃખ શુા છે એમ શેઠ દંચી રીસે જ
વિચંરસં.
પણ તુઃખ એ છે કે દતંય દંથ્ેં રહેસેં પુરુષ્ં સ્ત્ર્ીંનં હૃતયને દમજી શકસેં નથ્ીં. બંકી, પત્નીને વંચન-ભૂખ નહિ, પણ દાસંન-ભૂખ છે એનેં ખ્યંલ વીરચાત શેઠને અંટલં દમયમાં ન અંવ્યેં હેંસ?
બિચંરી નાતુ શેઠંણી ! હજી માંડ પહેલી ત્ર્ીંદી એણે પુરી કરી હસી.
પેંસંનંથ્ીં ઘણાં મેંટં વીરચાત શેઠ દંથ્ેં એમનાં લગ્ન થ્ંયાં ત્યંરે એમાં
કેંઈને કશુા ય અજુગસુ નહેંસુા લંગ્યુા. એ સેં એ દમયનેં સ્વંભંવિક રિવંજ
હસેં. એટલે શરૂમાં સેં ગરીબ ઘરની તીકરી નાતુને ‘નંનાં શેઠંણી’નુા પત
મળ્યુા એ ય કાંઈ અેંછં અંનાતની વંસ એને મંટે નહેંસી. વળી અંવં
વૈભવ વચ્ચે મંનપંન અને દુખ દગવડ દંથ્ેં જીવવંનુા સેં કેંઈ ભંગ્યશંળી
છેંકરીનં નદીબમાં જ હેંય એમ બીજાની જેમ ખુત નાતુ શેઠંણી ય મંનસાં,
એટલે તુઃખની સેં ત્યંરે એનં જીવનમાં ય છંયં ય નહેંસી, એમ લંગસુુા.
યૈંવન અને દૈંન્તર્યનેં દુમેળ જેેનંમાં દધંયેં હસેં એવાં નાતુ શેઠંણી ઠસ્દંતંર વસ્ત્ર્ંેં અને દેંને મઢ્યેં તેહ લઈ કમળં શેઠંણી દંથ્ેં
મંર્ગ પરથ્ીં પદંર થ્ંસાં ત્યંરે કાઈક રદિયં યુવંનેં નિઃદંદેં નંખી :
‘કંગડેં તહીંથ્ંરુા લઈ ગયેં’ કહી વીરચાત શેઠને અકંરણ ગંળેં તેસં ! નાતુ
શેઠંણીની એક રહેમભરી નજર પંમવં યુવંનેં સડપસં. ખીલસં પુષ્પની
અંદપંદ ભ્રમરેં ગુાજારવ કયર્ં જ કરે છે. પણ મેંટં ઘરનુા મંણદ એવાં
નાતુ શેઠંણીનાં તર્શન પણ દંમંન્યજનેંને તુર્લભ હસાં, પછી એની દંથ્ેં
વંસચીસનુા સેં કેંઈને સ્વપ્ન અંવે એટલુા જ. એટલે ક્યંરેક કમળં શેઠંણી
દંથ્ેં બજારમાં ખરીત કરવં કે માતિર જવં નીકળસાં નાતુ શેઠંણીનાં તૂરથ્ીં
તર્શન કરીને જ દાસેંષ્ં મંનસં જુવંનીયંઅેં પછી એની દંરી ખેંટી ચચર્ં
કરીને જ મન મનંવસં.
નાતુ શેઠંણી અંમેય દાસ્કંરી હસાં. એટલે ઘણાં ઘરડં વરેંને
પરણેલી જુવંન સ્ત્ર્ીંઅેંની જેમ એ દહેલંઈથ્ીં લપદી પડે એ શક્ય નહેંસુા,
એટલુા જ નહિ, ખુત નાતુ શેઠંણીએ ક્યંરેય ‘પસિ પરમેશ્વર’ દિવંય બીજો
કશેં વિચંરેય નહેંસેં કયર્ેં. પણ લંલચુ લેંકેં પ્રમંણિક અને નીસિવંનને
લલચંવી દમંજમાં ભ્રષ્ટંચંર અને અનંચર ફેલંવવંનુા પંપ કર્મ કરે
છે. દંરં મંણદેં મંટે પેંસંનુા દંરંપણુા દંચવવુા દહેલુા નથ્ીં.
કમળં શેઠંણીનં મૃત્યુ પછી ઘરમાં નાતુ શેઠંણીને એકલવંયુા
લંગવં માંડ્યુા. વળી અંજુબંજુ બીજી સ્ત્ર્ીંઅેં પેંસંનાં બંળકેંને રમંડસી,
ખવરંવસી, ધમકંવસી કે લંડ કરસી જોસી ત્યંરે નાતુ શેઠંણીને પણ હવે
લગ્નનં તદેક વષ્ર્ં બંત પેંસંનં જીવનમાં કશંકનેં અભંવ છે એવુા
લંગવં માંડ્યુા. હવે નંનાં બંળકેંને જોઈ નાતુ શેઠંણીનં હૃતયમાં સેમનં
મંટે અકંરણ હેસ ઉભરંવં લંગ્યુા. ક્યંરેક ધંવણં છેંકરાંની મંસંઅેંને
જોસાં શેઠંણીને અકંરણ સેમની અતેખંઈ અંવવં લંગી - પછી ભલે એ
મંસંઅેં રસ્સંઅેં પર ફરસાં ફરસાં છેંકરાંને ધવરંવસી ભીખ મંગસી કાગંળ
સ્ત્ર્ીંઅેં હેંય ! હવે પડેંશીનાં નંનાં છેંકરાંને એ પેંસંને ઘેર રમંડવં લઈ
અંવસાં અને એમને ચેંકલેટ, બિસ્કીટ કે રકમડાં અંપી કલંકેં દુધી પેંસંને
ઘેર રંખી રમંડસાં. પણ પંરકે ભંણે પેટ થ્ંેંડુા જ ભરંય ? એટલે અં બધુા
કરસં નાતુ શેઠંણીથ્ીં ક્યંરેક નિઃશ્વંદ નાખંઈ જસેં !
ટૂાકમાં, હવે નાતુ શેઠંણીનં મનમાં દાસંન ભૂખ જાગી હસી, દાસંન
મંટેની ઝાખનં હવે એમનં મનનેં કબજો લઈ રહી હસી ! હવે એમને
ખેંળંનેં ખૂાતનંર જોઈસેં હસેં. એ મંટે ઉપવંદ, વ્રસ, તંન, તવં, બંધં
અને છેવટે તેંરં-ધંગં સથ્ંં ભુવં-જાગરીયંનં બધં પ્રયેંગ સેં એમણે પસિની
દામસિ અને એમનં દહકંરથ્ીં કરી જોયં હસં. પણ ક્ષ્િંસિજ પર પ્રકંશનુા
કેંઈ કિરણ તેખંયુા નહીં. પણ જેમ જેમ પ્રયત્નેં વ્યથ્ર્ં ગયં સેમ સેમ સેમની
ઝાખનં વધુ સિવ્ર બનસી ગઈ ! એ ઝાખનં પરિપૂર્ણ કરવંનં સેમનં ઉપંયેં
વધુ જલત બનસં ગયં !
શેઠ અત્યંરદુધી સેં પેંસંને એક તુઃખ દિવંય બધી રીસે દુખ શાંસિ છે એમ મંનસં હસં. એક તુઃખ એટલે નિઃદાસંનપણંનુા તુઃખ. પણ હવે એ
મંટે સેં એમણે મન મનંવી લીધુા હસુા. નાતુ શેઠંણીને પણ એ વંસનેં કશેં અદાસેંષ્ં કે તુઃખ નહેંસાં એમ પણ શેઠ મંનસં હસં. પણ ધીરે ધીરે શેઠંણીની વંસેં અને વર્સનથ્ીં એમને હવે ખંત્ર્ીં થ્ંઈ કે પેંસે પ્રૈંઢંવસ્થ્ંંમાં ‘હરિ ઈચ્છં બળવંન’ મંની કશીય વળગણ વિનં શાંસિથ્ીં જીવસં હસં સે પેંસંની યૈંવનંવસ્થ્ંંમાં શેઠંણી મંટે શક્ય નહેંસુા. પુત્ર્ં મંટેની શેઠંણીની ઝાખનંને એ ધીરે ધીરે પંમી ગયં. એમાં એમને શેઠંણીનેં કશેં વાંક પણ નહેંસેં તેખંસેં. યુવંન સ્ત્ર્ીં મંસૃત્વને ઝાખે જ એમ એ જાણસં - દમજસં હસં એટલે જ સેં દાસંન પ્રંપ્તિ મંટેનં શેઠંણીનં બધં પ્રયત્નેંમાં ને ક્રિયંકાંડેંમાં એ દંથ્ં અંપસં. એ મંટે પૈદં ખર્ચવંની ય સેમણે કતી નં પંડી નહેંસી. હવે સેં પેંસે અં યુવસીને દજા કરી હેંય એવેં અપરંધ-ભંવ પણ સેઅેં
ક્યંરેક અનુભવવં લંગ્યં. ત્યંરે એમને પત્નીની તયં પણ અંવસી.
પત્નીને અંશ્વંદન અંપવં એ કેંઈવંર એને ‘કર્મનકી ગસિ ન્યંરી’નુા
સત્ત્વજ્ઞ્ંંન પણ દમજાવસં. ‘ભગવંન જે કરસેં હશે સે દંરં મંટે જ
કરસેં હશે’ એમ કહી સેઅેં ઉમેરસં : ‘બધં તીકરં કાંઈ દંરં થ્ંેંડં જ
પંકે છે ? કેંઈ નંમ બેંળે એવેં પંકે એને બતલે ન હેંય સેં દંરુા’ એવુા
કહેવંનેં ય તહંડેં ઘણાંને અંવે છે. એટલે કતંચ ભગવંને અંપણને
અંવં દાજોગેંમાંથ્ીં બચંવવંય દાસંન નહિ અંપ્યાં હેંય એમ પણ કેમ ન
હેંય ? વગેરે વંસેંથ્ીં વીરચાત શેઠ નાતુ શેઠંણીને પ્રદન્ન્ં રંખવં પ્રયંદ
કરસં. જોકે અંમ કહીને પેંસે પત્નીનુા મન મનંવવંનેં વ્યથ્ર્ં પ્રયત્ન કરે
છે એમ વીરચાત શેઠ પેંસેય જાણસં હસં. દ્રંક્ષ્ં ખંવી હેંય, પણ ન મળે
ત્યંરે ‘એ ખંટી છે’ કહીને મન મનંવે જ છૂટકેં ને ? બીજો ઉપંય પણ
શુા?
પણ એમ માંડીવંળીને બેદી રહે એવેં નાતુ શેઠંણીની જીવ
નહેંસેં. એમનં દાસંન પ્રંપ્તિનં પ્રયંદ ચંલુ જ હસં.
શેઠંણીને મૂળથ્ીં જ વાંચવંનેં ભંરે શેંખ. અનેક નવલિકંઅેં,
નવલકથ્ંંઅેં સેમણે વાંચી નંખી હસી. લગ્ન પછી વીરચાત શેઠનં દુખી
ઘરમાં અંવ્યં બંત સેં સેમને ખંદ કેંઈ ઘરકંમ પણ નહેંસુા. એટલે એમને
વંચવંનેં ઘણેં અવકંશ રહેસેં. કમળં શેઠંણી ધંર્મિક પુસ્સકેં જરુર
વાંચસાં, પણ ત્યંરે અં નવાં ‘નંનાં શેઠંણી’ નવલકથ્ંંઅેં કે વંસર્ંદાગ્રહેં
વાંચસાં. બાનેની ઉંમરનં સફંવસનેં એ પ્રત્યક્ષ્ં પુરંવેં હસેં, એટલે એમાં
કેંઈને કશુા અસ્વંભંવિક લંગે એવુા નહેંસુા. મુનશી ને ધૂમકેસુ સેં નાતુ
શેઠંણીનં પ્રિય લેખકેં હસં. સેમનુા તિલ કેંઈવંર મુનશીની ‘માજરી’ કે
‘ધૂમકેસુ’ની ‘ચૈંલં’ બનવં ઝાખસુા, પણ કલ્પનંને હૃતયમાં દમંવી સે
વંસ્સવિક જીવન દંથ્ેં દમંધંન કરી લેસાં.
પણ કમળં શેઠંણીનં સ્વર્ગવંદ પછી અને લાંબં દમયથ્ીં
મંસૃત્વ પ્રંપ્ત કરવંની ઝાખનં પછી સેમણે પેંસંનેં વંચન શેંખ પેંસંની
મહેચ્છંપૂર્ણ કરવંનેં મંર્ગ શેંધવં સરફ વંળ્યેં. લગ્નજીવન અને જાસીય
દાબાધેંની ચચર્ં કરસાં પુસ્સકેંમાંથ્ીં કતંચ દાસંન પ્રંપ્તિનેં મંર્ગ મળી અંવે
એવી અંશંથ્ીં સેમણે એ પ્રકંરનાં પુસ્સકેં ખરીતીને વાંચવં માંડ્યાં. એ
દંહિત્યમાં સેમને રદ પણ પડ્યેં. એક તિવદ એવં એક પુસ્સકમાં સેમણે
વાંચ્યુા :
‘વાધત્વ મંટે હામેશાં સ્ત્ર્ીં જ જવંબતંર હેંય છે એ મંન્યસં ખેંટી
છે. પ્રજોત્પસિ મંટે જેમ સ્ત્ર્ીં ને પુરુષ્ં બાને જવંબતંર છે સેમ નિઃદાસંનપણં
મંટે પણ બેમાંથ્ીં ગમે સે એકમાં - સ્ત્ર્ીં અથ્ંવં પુરુષ્ંમાં તેંષ્ં હેંઈ શકે.
બીજા લગ્નથ્ીં જેમ પુરુષ્ં પિસં બની શકે છે સેમ વાધ્ય ગણંસી સ્ત્ર્ીં પણ
બીજા પુરુષ્ંનં દાદર્ગથ્ીં મંસં બની શકે..... કમનદીબે અંપણે
નિઃદાસંનપણં મંટે હામેશાં સ્ત્ર્ીંને જ તેંષ્ંપંત્ર્ં મંનીએ છીએ....!’
અં કેંઈ પ્રમંણભૂસ પુસ્સક હસુા એમ સેં ન કહી શકંય. પણ અંવં લેખ વાંચકને બીજી તીશંમાં વિચંરવં જરૂર પ્રેરે. અરે, નાતુ શેઠંણી જેવી પ્રમંણમાં શંણી ને બુદ્ધિશંળી સ્ત્ર્ીંનં મનમાં ય અં વાંચી એક વિચંર ઝબકી ગયેં ! અને એ ઝબકંરે એમની અંખી રંસની ઊાઘ હરંમ કરી તીધી !
બીજે તિવદે ય એમનુા માથ્ંન ચંલુ રહ્ય્ુંા. નં, પુરં એક દપ્તંહ દુધી એ માથ્ંને શેઠંણીનં મનની શાંસિ હરી લીધી !
‘શુા મંરેં વિચંર દંરેં છે ? દંરેં હસેં?’ સે વિચંરસાં : ‘નં, નં,
મંરંથ્ીં એમ થ્ંંય?’ અને શેઠંણી એકલાં એકલાં ય પેંસંનં વિચંર મંટે
શરમંયાં ! એમનં હૃતયમાં અંર્યનંરીનેં અંતર્શ હસેં. એ અંતર્શ એમની
પંદે પેંસંનં દસીત્વનેં ભાગ કેમ થ્ંવં તે ?
પણ શેઠંણીનુા દસીત્વ અને બુદ્ધિ ત્યંરે દંમદંમે ટકરંયાં. બુદ્ધિ
બેંલી :
‘પસિનં મૃત્યુ પછી વિભીષ્ંણ દંથ્ેં લગ્ન કરનંર માતેંતરી દસી
ન કહેવંઈ ?’
સેં દસીત્વ બેંલ્યુાઃ ‘બિચંરં વીરચાત શેઠે સંરંમાં કેટલેં બધેં વિશ્વંદ મૂક્યેં છે ? અને સંરં દુખ મંટે અમેણે કશીય કદર રંખી છે?’
‘સે સને ય એમની અં બહેંળી મિલ્કસનેં વંરદ અંપવં જ એ
લંવ્યં છે ને ? બંકી, કમળં શેઠંણીમાં શંની કમી હસી સે સને લંવસ?’
બુધ્ધિએ કહ્ય્ુંા.
‘વંરદ અંપવંને બહંને સુા સંરી કંમવંદનંનેં બચંવ કરે છે
ને ?’ બુદ્ધિએ શેઠંણીની વૃત્ત્િંને પડકંરી.
‘કંમવંદનં મંરંમાં હેંસ સેં હુા અંટલાં વષ્ર્ં પવિત્ર્ં ન રહી શકી હેંસ. ગંમનં અનેક યુવંનેં મંરી પંછળ નિઃદંદં નંખસં હસં એ જાણ્યં છસાં મેં કેંઈની દંમે નજર ઉઠંવી જોયુા ય નથ્ીં.’ નાતુ શેઠંણીનુા
પસિવ્રસંપણુા બેંલ્યુા !
‘સેં હવે એવુા શુા થ્ંયુા જે સંરં દસીત્વને ખાડિસ કરવં સુા સૈયંર
થ્ંઈ છુા?’
‘મંરુા મંસૃત્વ. મંરંમાં જાગેલુા મંસૃત્વ મને જાપવં તેસુા નથ્ીં.’
લંચંર બની નાતુ શેઠંણી બુદ્ધિનં દહંરે દત્ય કહી રહ્ય્ંાં : ‘મંસૃત્વની એક
મંત્ર્ં ઝાખનંએ જ મને હલબલંવી નંખી છે.... મંરુા હૃતય વલેંવંઈ
જાય છે જ્યંરે હુા કેંઈ મંનં ખેંળંમાં રમસુા બંળક જોઉં છુા.... મંરુા હૃતય
એક ધબકંરેં ચૂકી જાય છે જ્યંરે કેંઈ મેલુા ઘેલુા બંળક મંને જોઈને એની
પંદે જવં તેંટ મૂકે છે... હુા....હુા....’ કહેસાં નાતુ શેઠંણીથ્ીં ધ્રુદકે ધ્રુદકે
રડી પડ્યાં !
‘શુા થ્ંયુા ? શેઠંણી, શુા થ્ંયુા ?’ કહેસં વીરચાત શેઠ બેઠં થ્ંઈ ગયં. ત્યંરે અાંદુ લૂછસાં નાતુ શેઠંણી બેંલ્યાં : ‘કાંઈ નહિ, એ સેં એક
તુઃસ્વપ્ન હસુા... દૂઈ જાવ શાંસિથ્ીં શેઠ.’
‘ભગવંનનુા નંમ લેં શેઠંણી,’ કહી શેઠે પત્નીને બંજુનં ઘડંમાંથ્ીં ઠાડુ પંણી અંપ્યુા ને ‘શાંસિથ્ીં દૂઈ જાવ,’ કહી ‘હરી ૐ’ કરી પડખુા ફેરવી દૂઈ ગયં !
વિશ્વંદનં ભાડંર દમં ભેંળં શેઠને જોઈ નાતુ શેઠંણીએ એક નિઃશ્વંદ નંખ્યેં ને વિચંરેંની ઉથ્ંલપંથ્ંલ વચ્ચે એમની અાંખ ઠરી ગઈ ! શેઠંણીનેં રદેંયેં ત્ર્ીંદની અંદપંદની ઉંમરનેં હશે. શેઠંણીનં
કુવિચંરે એમને અં યુવંન રદેંયંમાં રદ જગંડ્યેં. એનં કતંવર તેહ
અને માંદલ શરીરે શેઠંણીને રહી રહીને અંકષ્ર્ંયં ! વિચંરેં મંણદની
દૃષ્ટિને બતલી નંખે છે. અંજ દુધી જેનંમાં કશુાય નહેંસુા લંગસુા એવં
રદેંયંનં શ્યંમ તેહનુા રુપંળી શેઠંણીને અંકષ્ર્ંણ થ્ંયુા !
રદેંયંને ય હવે શેઠંણીનં પેંસંની સરફનં વર્સનથ્ીં નવંઈ લંગી. હમણાંનાં જાણે એ રેંજનાં શેઠંણી જ નહેંસાં રહ્ય્ંાં ! પેંસે રદેંઈ કરસેં હેંય ત્યંરે પેંસંનં બેઠકખાડમાં બેઠાં બેઠાં શેઠંણી કેંઈ પુસ્સક વાંચસં હેંઈ કે રેડિયેં યં ટેપનાં ભજનેં દાંભળસાં હેંય. ચં પણ શેઠંણીને એમનં એ
ખાડમાં જ અંપી અંવસેં. રદેંડં સરફ સેં શેઠંણી ભંગ્યે જ નજર નંખસાં.
પણ અંજ સેં શેઠનં ગયં પછી પણ સેઅેં રદેંડંમાં જ બેદી સેનુા કંમ જોઈ
રહ્ય્ંાં હસાં. અંજે સેં સેઅેં ખૂબ પ્રેમથ્ીં સેની દંથ્ેં વંસેં કરસાં હસાં !
‘ચાતુ,’ સેમણે પૂછયુા : ‘સેં હજી લગન નથ્ીં કયર્ંં?’ એકવંર વંસવંસમાં ચાતુએ અં મસલબનુા કહ્ય્ંંનેં એમને ખ્યંલ હસેં.
‘નં શેઠંણી,’ શરમંસાં શરમંસાં ચાતુ બેંલ્યેં.
‘કેમ? પરણવંનુા મન નથ્ીં થ્ંસુા?’
જવંબમાં તંળનેં વઘંર કરસેં ચાતુ મંત્ર્ં હદસેં હદસેં શરમંઈ
ગયેં.
પણ પછી શેઠંણીનં અંગ્રહથ્ીં એણે ન પરણવંનુા દંચુા કંરણ
જણંવસાં કહ્ય્ુંા : ‘શેઠંણી, અમંરી નંસમાં પરણવં મંટે અેંછંમાં
અેંછં ત્ર્ંણ ચંર હજારનેં ખર્ચ સેં કરવેં પડે. કઈ જીાતગીમાં એટલં પૈદં
મંરી પંદે ભેગં થ્ંવંનં ને હુા પરણવંનેં ? તંળનેં ઉભરેં ઠંરવં ચાતુએ
એને કડછી વડે હલંવસાં પેંસંનં મનનેં ઉભરેં ઠંલવ્યેં : ‘બંકી મંરી
મં સેં બિચંરી મરસાં પહેલાં વહુનુા મેંઢુા જોઈ લેવં ‘પથ્થ્ંર એટલં તેવ’
કરે છે ?’
‘તર મહિને સંરી મંને સુા કેટલં રૂપિયં મેંકલે છે?’
‘દેં રૂપિયંનં પગંરમાંથ્ીં બચંવી માંડ સીહ ચંલી રૂપિયં મેંકલી શકુા છુા ડેંહીમંને, શેઠંણી.’ એ બિચંરી કદર કરી તં’ડં કંઢે છે. ઠીક છે શેઠંણી સમંરાં જેવાંની તયં, બંકી અમંરુા સે કાઈ જીવન છે?’
‘શેઠને કહી અં મહિનંથ્ીં સંરેં પગંર વધંરી અપંવીશ ચાતુ, શેઠંણી દમભંવપૂર્વક બેંલ્યાં : ‘અને કશુા કંમ હેંય સેં શરમંવુા નહિ,
મને કહેવુા, દાકેંચ ન રંખવેં, હેંં.’
ચાતુને લંગ્યુા કે ‘અંજે દેંનંનેં દૂરજ ઊગ્યેં છે ? શેઠંણીએ
દંમે ચંલીને પગંર વધંરંની અંશ અંપી, અને એય કેટલં બધં
ભંવથ્ીં...!’
અંવં વિચંરેંમાં ખેંવંયેલં રદેંયંને શેઠંણીએ કહ્ય્ુંા : ‘અંટલાં બધાં વરદથ્ીં અહીં નેંકરી કરે છે સે સુાય હવે અમંરે મન ઘરનેં જ થ્ંયેં
ને?’
હકીકસમાં ચાતુને અહીા નેંકરી રહ્ય્ેં ભંગ્યે જ બે વષ્ર્ં પણ પુરાં
થ્ંયાં હશે ! અંજે એને નાતુ શેઠંણી તેવી જેવાં લંગ્યાં. એમનેં ડર એનં
મનમાંથ્ીં ઘીરે ધીરે અેંછેં થ્ંયેં.
પછી સેં ઘણુા ય નં કહ્ય્ંં છસાં શેઠંણીએ સેને તંળમાં નંખવં
અંગ્રહપૂર્વક લીલેં મદંલેં ય ખાંડી અંપ્યેં !
અને પછી સેં એકંત અઠવંડિયંમાં શેઠંણી ચાતુ દંથ્ેં એવાં સેં
ભળી ગયાં કે અત્યંરદુધી બાધનરૂપ લંગસી નેંકરીમાં એને નવેં રદ પડ્યેં.
શેઠંણીએ એનેં પગંર વધંરી અપંવ્યેં એ સેં ઠીક, પણ હવે સેં એથ્ીં
અેંછં પયંરે ય અહીં જ નેંકરી કરવં ચાતુ સૈયંર હસેં ! પહેલાં જે શેઠંણીનં
મેંેા દંમે જોવંની પણ એ હિંમસ નહેંસેં કરી શકસેં સેમનેં હવે કંરણ-
અકંરણ થ્ંસેં અંકસ્મિક તેહ-સ્પર્શ ચાતુનં મનમાં રેંમાંચ જગંડસેં ! અને
નાતુ શેઠંણી સેં એવેં સ્પર્શ ઈરંતંપૂર્વક કરસાં ને એને રેંમાંચિસ થ્ંઈને
મંણસાં !
વંસ થ્ંેંડં જ તિવદમાં વધી ગઈ. નાતુ શેઠંણીએ ઈરંતંપૂર્વક વંસ વધંરી અને શરૂનેં દાકેંચ છેંડી ચાતુ રદેંયંએ એ અંનાતપૂર્વક મંણી ! હવે શેઠની ગેરહંજરીમાં એમનેં શયનખાડ ચાતુ મંટે રાગભવન બની રહ્ય્ંેંે.
પણ રાગમાં બહુ વહેલેં ભાગ પડ્યેં ! એક તિવદ કેંઈ અણધંયર્ં કંમ મંટે શેઠ તુકંનેથ્ીં ઘણં વહેલં ઘેર અંવ્યં. ઘરની જાળીને બતલે બંરણુા બાધ હસુા, એથ્ીં એમને થ્ંેંડુા અંશ્ચર્ય થ્ંયુા, પણ એ ખંલી બાધ હસુા જે ખેંલી એ ઝડપથ્ીં આતર ગયં અને ઘરમાં શાંસિ જોઈ તીવંનખંનંમાં બૂટ કંઢી એ દંશાક ભંવે ઝડપથ્ીં શયનખાડ સરફ ગયં, પણ એમનં પગ બંરણં પંદે જ જડંઈ ગયં. એમણે આતર જે દૃશ્ય જોયુા સે મંનવં એમનુા આસર સૈયંર
નહેંસુા. એમની અાંખેે આધંરાં અંવી ગયાં અને ‘હરિ ૐ’ કરસં એ પંછાં
ફરી તીવંનખંનંનં દેંફંમાં ફદડંઈ પડ્યં ! એમનં મંથ્ેંથ્ીં ટેંપી પણ
નીચે પડી ગઈ !
‘શુા મે દંચુા જોયાુ ?’ પડ્યં પડ્યં અનંયંદે ય એ વિચંરી રહ્ય્ંં :
‘જેને મેં મંરુા દર્વસ્વ વિશ્વંદપૂર્વક દેંંપ્યુા છે એ નાતુ શેઠંણી અંવી છે ?
તદ વષ્ર્ંમાં અંવુા કશુા સેંે મંલમે ય નથ્ીં પડ્યુા ! તુનિયંમાં કેંને કેંેનુા મંનવુા
? .... હે ભગવંન, વનપ્રવેશ વેળં બીજાા લગ્ન કરીને મેા જ ભૂલ કરી....
શેઠંણી કરસાં હુા જ વધંરે તેંષ્િંસ છુા....!’
વીરચાત શેઠ દમજુ હસં, દંત્ત્વિકવૃત્ત્િંનં વિચંરશીલ દજ્જન
હસં. ક્રેંધંવેશમાં દંરંદંરનેં વિવેક ભૂલે એવં એ અણદમજુ કે અધકચરં
નહેંસં. એટલે કડવેં ઘૂાટડેં એ પી ગયં. શેઠંણીને કશુા જ ન કહેવંનેં
એમણે નિર્ણય કયર્ેં. છસાં રદેંયં પર સેં એમને ક્રેંધ ચઢ્યેં જ...
‘નમકહરંમી ! ’
થ્ંેંડીવંરે શાંસ થ્ંઈ એમણે બૂમ મંરી : ‘મ..હં..રં..જ...!’
‘જી, શેઠ,’ કહેસેં ધ્રુજનેં રદેંયેં બે હંથ્ં જોડી અંવીને ઊભેં.
‘સંરં કેટલં તિવદનેંપગંર બંકી છે?’ ગુસ્દંમાં શેઠે પૂછયુા.
‘શેઠ....અંપની...ભૂલ...થ્ંંય છે,’ ગલ્લાં સલ્લાં કરસેં ચાતુ બેંલવં મથ્યેં.
‘મેં એમ પૂછયુા કે કેટલં તિવદનેં સંરેં પગંર બંકી છે ?’ શેઠ
કડકંઈથ્ીં બેંલ્યં.
‘ત..દ....તિવદનેં....’
‘લે અં એક મહિનંનેં પગંર’ શેઠે દેં દેંની બે કડકડસી નેંટેં એની પર ફેંકસાં કહ્ય્ુંા : ‘ને નીકળ ઘરની બહંર.’
રદેંયેં એક પણ શબ્ત બેંલવંની હિંમસ કરી શક્યેં નહિ. બે
નેંટ લઈ એ રસ્સે પડ્યેં.
શેઠનં મનમાં વિચંરેંનુા સાંડવ મચ્યુા હસુા. એ અાંખેં મિંચી દેંફંમાં જ પડ્યં રહ્ય્ંં. એમ ધંર્યું કે શેઠંણી થ્ંેંડીવંરમાં મંફી મંગસાં કે પેંસંનં દસીત્વની તુહંઈ તેસાં અંવશે. પણ કલંક...તેંઢ કલંક... બે કલંક થ્ંવં અંવ્યં છસાં શેઠંણી ન તેખંયાં. ત્યંરે હવે કાંઈક સ્વસ્થ્ં થ્ંયેલં શેઠનં
મનમાં ફંળ પડી !
‘શુા થ્ંયુા ? ક્યાં ગયાં શેઠંણી? કે શુા કાંઈ.....!
શેઠ દફંળં ઊભં થ્ંયં ને રદેંડં સરફ ગયં. ત્યાં કેંઈ નહેંસુા....
પરસ શેઠ પેંસંનં શયનખાડ સરફ ધદી ગયં. ઉસંવળને કંરણે પગમાં
ભરંયેલં પેંસંનં ધેંસિયંની લબડસી કંછડીને કંરણે સેઅેં માંડ માંડ પડસં
બચ્યં.કંછડી ખેંદસં ખેંદસં શેઠ પેંસંનં શયનખાડમાં પહેંંચ્યં ત્યાં જ
એમનંથ્ીં ચીદ પડંઈ ગઈ !
‘શે...ઠં...ણી...!’ સેમણે લગભગ અંર્સનંત જેવી ચીદ પંડી !
બહંરથ્ીં નેંકર તેંડી અંવ્યેં.
‘શેઠ, શેઠ... શુા થ્ંયુા ?!’
પણ અેંરડંનુા દૃશ્ય જોઈ એ ય અંભેં બની ગયેં !
નાતુ શેઠંણીનુા શબ તેંરડે લટકસુા હસુા ! એમની અાંખેં ફંટી ગઈ
હસી ને જીભ બહંર લબડસી હસી !
દંમે ટેબલ પર એક કંગળ હસેં. નાતુ શેઠંણીનેંે અંખરી ખસ શેઠ
ગભરંટમાં વાંચવં માંડ્યં !
‘મંરં તેવ દમં પૂજ્ય શેઠ,’
‘મેં સમને તગેં તીધેં લંગે સેં મંફ કરજો. પણ મંરી દાસંન ભૂખે
મને છેલ્લં થ્ંેંડં તિવદમાં કુમંર્ગે વંળી તીધી. છેલ્લં થ્ંેંડં દમયથ્ીં મંરી
આતર જાગેલી મંસૃત્વની ઝાખનં મને જાપીને બેદવં તેસી નહેંસી.
કંમવંદનંને કંરણે નહિ, પણ મંરં મંસૃત્વની ઝાખનંને દાસેંષ્ંવં અને
સમને એક વંરદ અંપવંનં વિચંરે હુા અંડે રસ્સે વળી. હૃતય પર પથ્થ્ંર
મૂકીને જ મેં અં નિર્ણય કયર્ેં હસેં. મંરી ઝાખનં દાસેંષ્ંંસાં જ હુા પંછી
વળસ. પણ અં મંરેં બચંવ નથ્ીં. મેં જે પંપ કર્યું છે સે સમે જાણ્યુા. એ એક
રીસે દંરુા જ થ્ંયુા. પણ હવે હુા તેવ જેવં મંરં પસિ અંગળ શુા મેંઢુા લઈને
જાઉં ? મંટે હુા સમને છેંડીને જાઉં છુા. એક વિનાસી કરુા ? મંરંમાં જાગેલી
મંસૃત્વની ઝાખનંને દમજવંનેં પ્રયત્ન કરશેં સેં કતંચ મંરેં ગૂન્હેં ક્ષ્ંમ્ય
ગણશેં. મંરી ભૂલ મંટે ફરીથ્ીં સમંરી ક્ષ્ંમં મંગીને જાઉં છુા.
સમને દતંય દુખી જોવં ચંહસી
નાતુ
પત્ર્ં વાંચી શેઠે લગભગ પેંક મૂકી : ‘શેઠંણી અં શુા કર્યું સમે...?
અરે રે, મેં અભંગિયે બબ્બે બૈરંનાં જીવ લીધં...!’
શેંરબકેંર દાંભળી અંખુા ગંમ ભેગુા થ્ંઈ ગયુા, ત્યંરે વૃધ્ધ નેંકર,
મંધેં રેંસં શેઠને હિંમસ અંપવં પ્રયત્ન કરસેં હસેં !
ૂ ૂ ૂ
૧ર. ચી.....દ !
શુા અહીં પણ લંગવગ અને લક્ષ્મીજી અં રહસ્યને રહસ્ય જ રંખશે ? દાંભળ્યુ છે કે રહી રહીને હવે અં બંબસમાં રંજકંરણીઅેં દક્રિય થ્ંયં છે - ભેત ઉકેલવં કે તબંવી તેવં એ સેં રંમ જાણે ! તબંવી તેવં
મંટે જ હશે. એ લેંકેં વળી ક્યંરે કશુા દંરુા કંમ કરે છે ? દી.દી.અંઈ. (દેન્ટ્રલ કમીશન અેંફ ઈન્વેસ્ટીગેશન) અં કેદમાં બિચંરી દંબિસ થ્ંશે કે બહંતુરી ? સટસ્થ્ં સપંદ થ્ંશે ખરી અં કેદની ?
અંવં બધં પ્રશ્નેં ઊભં થ્ંંય છે, કંરણકે ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહ
મેંટેં મંણદ ગણંય છે. ચાૂટણી ટંણે એ દંરં એવં વેંટ અપંવી શકે એમ
છે.જરૂર હેંય એનાં ખીદાં પણ એ ભરી શકે એવેંેે છે. અને પૈદંથ્ીં સેં હવે
ન્યંય પણ ખરીતી શકંય છે ને ?
નહિ નહિ સેં ય અઢીદેં એકર ખેસીની જમીનનેં મંલિક ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહ નેંેટ અંપી શકે અને વેંટ અપંવી શકે એવેં હસેંેે. મંટે હવે એ પાંચમાં પૂછંસેં થ્ંયેં હસેં. અભિમંની સેં એ પહેલેથ્ીં હસેં. હવે વધંરે અકડુ થ્ંયેં હસેં. પેંસંનં નંનં ગંમનેં એ રણી ધણી હસેંેેેેેેેેેે. લેંકેં એને
ખૂબ મંન અંપસં, પણ એ લેંકેં સરફ એને કશી મમસં નહેંસી. એ દંમેં
મળે સેં રસ્સંની બંજુ પર ઊભં રહી લેંકેં દલંમ કરે, પણ એ દલંમ
ઝીલવંની પણ ઠંકેંર ભંગ્યે જ તરકંર કરસેં. પેંસંનાં સ્વજનેં દંથ્ેં ય
સ્વંથ્ર્ંભયર્ેં જ વ્યવહંર એ રંખસેં. મંણદને મંણદ મટંડી તેવેં હેંય ત્યંરે
ભગવંન એને દત્ત્ંં અંપે છે, કાં દાપત્ત્િં !
ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહનં લગ્ન થ્ંયાં એ જ વષ્ર્ંમાં બબ્બે મંદનં આસરે મંસં અને પિસં બાનેએ વિતંય લીધી. થ્ંેંડેં ઘણેં આકૂશ હસેં એ ય
ગયેં. નંનેં ભંઈ દુરજીસદિંહ સેં ભલેં ભેંળેં દીધેં ઈન્દંન હસેં. કેંણ
પૂછે છે એને ? સ્વસાત્ર્ં ઠંકેંર હવે સ્વચ્છાતી પણ બની રહ્ય્ંેં.
મેંટં શહેરની નજીક ઠંકેંરનુા ગંમ અંવેલુા હસુા. જમીન જાગીર
પણ ત્યાં જ હસી. શહેરની અંદપંદ ધીરે ધીરે મેંટં ઉદ્યેંગેં વિકદી
રહ્ય્ંં. કેટલંક સેં દરકંર દાચંલિસ મહંકંય ઉદ્યેંગેં હસં. એટલે
જોસજોસંમાં અંજુબંજુનાં ગંમડાં શહેરની નજીક અંવી ગયાં, કંરણકે
શહેરની વસ્સી વધસી ગઈ સેમ સેમ એની દરહતેં વિસ્સરસી ગઈ. એથ્ીં
ખેસીની જમીન વદંહસી બનસી ગઈ અને એનં ભંવ અંદમંને પહેંંચવં
લંગ્યં. ઠેંકેંરની જમીન જે પહેલાં લંખેંની પણ નહેંસી ગણંસી સે હવે
કરેંેેડેંની ગણંવં લંગી ! અૈંદ્યેંગિક ક્રાંસિનેં એ મહિમં હસેં !
ગંમમાં ઠંકેંરની મેંટી હવેલી હસી, જેની ચંરે બંજુ ફરસેં કેંટ હસેં. હવેલી હસી સેં જૂની શૈલીની. મંટે જ એ બધંથ્ીં જુતી પડસી ને ધ્યંનંકષ્ર્ંક હસી. કેંઈ રઈદનં નિવંદની તૂરથ્ીં જ ખંત્ર્ીં થ્ંઈ જાય એવી એની ભવ્યસં હસી. બે છેડે અંવેલં બે ઘુમ્મટ અને વચ્ચે કઠેડંવંળી મેંટી રવેશ રહેનંરનં રજવંડી ઠંઠની જાણે છડી પેંકંરસાં હસાં. ઠંકેંર દુાતર જાસવંન ઘેંડેં રંખસેં. હવે સેં જમંનંની સંદીર જેવી મેંટરદંયકલ
પણ એમનં કાપંઉન્ડમાં પડેલી તેખંસી. ઘેંેડં પર કે હવે સેં ક્યંરેક મેંટં- દંયકલ પર જસં ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહને દંમે મળસં લેંકેં દલંમ કરસં એ દલંમ ઠંકેંર ઝીલે સેં સેં દલંમ કરનંરં ધન્ય થ્ંઈ જસં. અરે, બતલંમાં ઠંકેંર પેંેસંની સરફ એક નજર પણ નંખે સેં ય એ કૃસકૃત્ય થ્ંઈ જસં. એમનં ગણેંસિયં કે ખેસમજૂરેં જરૂર પડે દેં બદેં રૂપિયં ગભરંસં
ગભરંસં મંગસં ત્યંરે મુનીમ પંદે ખંસે લખંવી રહેમતિલીથ્ીં ઠંકેંર ટૂકડેં ફેંકંવસં ને બે ચંર કડક કડવી વંસેં કહેસં જે ઉઘંડંપગં ગરીબેં બિચંરં બની દાંભળી રહેસં. એથ્ીં વિશેષ્ં નિકટસં ઠંકેંર દંથ્ેં કેંઈને
નહેંસી. હં, ગંમનં બીજા મેંટં જમીનતંરેંને ત્યાં પ્રદાગે થ્ંેંડીવંર હંજરી અંપી ઠંકેંર શેંભંમાં અભિવૃધ્ધિ કરી અંવસં. બંકી, ઘણં સેં ઠંકેંરનં જ ખેડૂસેં હસં જે એમનાં ખેસરેંમાં કંળી મજૂરી કરસં અને સેં ય એમની
તયં પર જીવસં. એ ખેડૂસેંનુા તેવુા ઠંકેંરનં ચેંપડેથ્ીં ક્યંરેય ભૂાદંસુા
નહી ! ગરીબી હામેશાં અમીરીનુા તંદત્વ સ્વીકંરે છે !
સ્વર્ગસ્થ્ં મેંટં ઠંકેંરની વંસ સેં જુતી હસી. એ સેં તરેકને નંમથ્ીં અેંેેળખસં ને બધાં દંથ્ેં પ્રેમથ્ીં વર્સસં. ઠકરંણી ય મેંટં તિલનાં ને તયંળુ હસાં. એ બાને સેં ગયાં. વંરદંમાં ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહને એમણે જાણે જમીન જાયતંત અંપી હસી ને મનની મેંટંઈ, ઉતંરસં ને નમ્રસં નંનં
પુત્ર્ં દુરજીસને તીધી હસી ! ગંમલેંકેં દંથ્ેં હળસેં ભળસેંેે ને પેંસંનં ખેડૂસેં
પ્રત્યે દહંનુભૂસિ ધરંવસેં દુરજીસ ‘નંનં ઠંકેંર’નુા સ્નેહભર્યું બિરુત પંમ્યેં
હસેં. એમ સેં મેંઢે લેંકેં ઈન્દ્રજીસદિંહને ‘ઠંકેંર દંહેબ’ કહેસં, પણ એ
સેં....ઠીક છે કહેવુા પડે એટલે ! બંકી, દંચાં મંન અને પ્રેમ લેંકેંને નંનં
‘ઠંકેંર’ મંટે જ હસાં.
ઘણી મેંેટી જમીનતંરી હસી ઠંકેંરની. બે ભંઈઅેં જ સેં હસં. એમાંય નંનેંભંઈ દુરજીસદિંહ સેં એટલેં બધેં પ્રેમંળ, વિશ્વંદુ ને ભલેં હસેં કે મેંટંભંઈ ઈન્દ્રજીસદિંહ એને મૂરખ મંનીને જ વર્સસેં. એનં દત્ગુણેંનેં એણે પુરેં ગેરલંભ લીધેં.
શરંબ અને દુાતરીનં શેંખીન ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહનુા લગ્નજીવન એની પેંસંની દૃષ્ટિએ દુખી નહેંસુા. પત્ની ચાચળબં પ્રસિષ્ઠિસ રંજપૂસ કુટુાબની દીધી દંતી સ્નેહંળ સ્ત્ર્ીં હસી. રાગે થ્ંેંડી શ્યંમ હસી ને ભરંવતંર શરીર હસુા. કતરૂપી જરંય ય નહેંસી. એ સેં પસિ વફંતંર નહેંસેં એટલે, બંકી, કુાવંરી ચાચળબંનં યૈંવને ભલભલંનાં ચિસ ચકડેંળે ચડંવ્યાં હસાં !
પણ ઠંકેંેર ઈન્દ્રજીસદિંહને પત્નીનાં તેખંવ કે સ્વભંવ કશંમાં નજાકસ
નહેંસી લંગસી. સ્વભંવની શાંસ ચાચળબં ખૂબ કરિયંવર લઈને અંવેલી
દુખી બંપની તીકરી હસી. એ નિરંભિમંની ને મંનવસંવંતી હસી.
ભ્રમરવૃત્ત્િંનં ઈન્દ્રજીસદિંહનુા મન દીધી દંતી પત્નીથ્ીં દાસેંષ્ંંસુા નહિ,
એટલે અન્યત્ર્ં ભટકસુા રહેસુા. ઘણી ખેડૂસ સ્ત્ર્ીંઅેંે દંથ્ેં એમને મીઠં દાબાધ
હસં એ ચાચળબં જાણસાં હસાં, પણ કઠેંર સ્વભંવનં ઠંકેંર પંદે કશુા
બેંલંય એવુા ક્યાં હસુા ? ભેંળં ભંઈ અને દરળ પત્નીને કંરણે ઘરમાં
ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહનુા એકચક્રી શંદન હસુા ! દૈંને એ કહે એને જ પૂર્વ
તીશં ગણવી પડસી !
ખાધંઈને કંરણે એણે ભંઈ દુરજીસ દંથ્ેં મિલકસ વહેંચી નહેંસી.
નંનેં ભંઈ સેં મેંટંભંઈની ઈજ્જસ કરસેં નેે અંમંન્યં રંખસેં હસેં;
એટલે એ સેં ભંગ પંડવંની વંસ કરે એમ નહેંસેં. અંથ્ીં જમીનનેં
વહીવટ અને અંવકનેં ઉપભેંગ મેંટેભંગે ઈન્દ્રજીસદિંહ જ કરસેં.
ઈરંતંપૂર્વક નંનંભંઈને એ વહીવટથ્ીં તૂર રંખસેં હસેં.
‘સુા સંરે મઝં કર હમણાં, હુા છાુ પછી શી ચીંસં છે સંરે ?.... સુા
સેં હજી નંનેં છે, યુવંન છે.... પછી કંમ અને ચિંસં કરવંનં
ઘણં તિવદ અંવશે... હમણાં હરી ફરી લેં’, કહી ભંઈ પ્રત્યે સ્વંથ્ર્ંભયર્ેં
સ્નેહ એ બસંવસેં હસેં. અંવં પ્રેમંળ મેંેટંભંઈની મેંટંઈ જોઈ ભલેં
ભેંળેં નંનેંેે ભંઈ દુરજીસ ધન્ય થ્ંઈ જસેં. ફૂલ નીચેનં દંપ જોવંની
એને દૂઝ ક્યાંથ્ીં હેંય ? ભલં અને વિશ્વંદુઅેંને દહેલંઈથ્ીં મૂર્ખ બનંવી
શકંય છે !
એક વષ્ર્ં બંત ઠંકેંર દુરજીસદિંહનાં પણ લગ્ન થ્ંયાં. દત્નદીબે કે કમનદીબે પણ દુરજીસદિંહની પત્ની વિલંદ ખૂબ દુાતર હસી. ગેંરુ
મુખ અને અણિયંળી અાંખેં, ભરંવતંર વક્ષ્ંઃસ્થ્ંળ અને ચાચળ સ્વભંવની અં યૈંવનંને જોેઈ ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસદિંહનુા મન ડેંલી ઊઠ્યુા. એ પેંસંનં
નંનં ભંઈની વહુ છે, એટલે પેંસંની બહેન કે પુત્ર્ીં દમંન છે સે વંસ એ
ભૂલી ગયેં. ઉલટુા, અં ઘરેણુા ગમંર દુરજીસ મંટે નથ્ીં એવી પેંેેસંને
મનભંવસી વંસની એણે મનમાં ગાંઠ વંળી. વડીલે પેંસંનુા વડપણ ગુમંવી
તીધુા ! તુષ્ટેં તુષ્કૃત્ય કરવંનુા નક્કી કરવંમાં જરંય વિલાબ નથ્ીં કરસં.
ભંઈની પત્ની સરફ અંકષ્ંર્ંયેલં ઈન્દ્રજીસદિંહનેં પેંસંની પત્ની સરફનેં
અણગમેં હવે સિસ્સ્કંરમાં પરિણમ્યેંેે.એનં મનમં હવે એક જ રઢ હસી -
વિલંદને પેંસંનં બંહુપંશમાં જકડી લેવંની ! પવિત્ર્ં દાબાધની લક્ષ્મણરેખં
એને નડે એમ નહેંસી.
ઠંકેંર ઈન્દ્રજીસ મંટે પેંસંનં પંપી વિચંરને અમલમાં મૂકવંનુા વધંરે દરળ બન્યુા, કંરણકે વિલંદ પણ અંધુનિક રાગે રાગંયેલી વિલંદી યૈંવનં હસી. પેંસંનં ઠીાગણં પસિનેં ઠાડેં સ્વભંવ અને નીરદ જીવન દૃષ્ટિ એને ખટકસાં હસાં.પસિનં વિવેકપૂર્ણ વર્સન અને રાગહીન રીસભંસથ્ીં એનુા ઉભરંસુા યૈંવન અજાપેં અનુભવસુા હસુા. એથ્ીં વિરૂધ્ધ ઈન્દ્રજીસદિંહની વિલંદી જીવનશૈલી, કતંવર કંયં અને દત્ત્ંંવંહી રીસભંસ એને અંકષ્ર્ીં
ગયાં. એકનં પંપી મને બીજાની કુદૃષ્ટિને અેંળખી. અને બાનેનં મન-
માંકડાંને જાણે નિદરણી મળી ગઈ ! એકવંર પંળની મયર્ંતં સૂટે પછી
પંણીને વહેસુા કેંણ રેંકી શકે ?
બિચંરી ચાચળબં ! પેંસંનં પસિ અને તેરંણીનં ચેનચંળં દંરં
નથ્ીં એ જાણ્યં પછી ખૂબ નમ્રસંથ્ીં વિનયપૂર્વક એ વંસનેં ઈશંરેં પસિ
અંગળ કયર્ેં સેં ભેટમાં મળ્યાં ઈન્દ્રજીસની કટુવંણી અને પછી ગંલ પર
એક જોરતંર સમંચેં !
મતાંધેંને કશી મયર્ંતં નડસી નથ્ીં. પેટ્રેંલમાં અંગ લંગવં મંટે એક સણખેંય બદ થ્ંઈ પડે છે. અહીં સેંે પેટ્રેંલ અને અંગ બાને ભરપુર
મંત્ર્ંંમાં હસાં, એટલે જે નહેંસુા થ્ંવુા જોઈસુા સે થ્ંયુા. એક પુરુષ્ેં પત્નીને છેસરી, સેં એક સ્ત્ર્ીંએ પસીને છેહ તીધેં. પસિથ્ીં અપમંનિસ ચાચળબંને અાંખ અાંડં કંન કયર્ં વિનં છૂટકેં નહેંસેં. અને દરળ સ્વભંવનેં દુરજીસ
સેં સ્વપ્નમાંય અંવુા કશુા જોઈ વિચંરી શકે એમ નહેંસેં, એટલે હવેલીમાં હવદલીલં ચંલસી રહી ! ભેંળં દુરજીસદિંહને એકવંર કશેં વહેમ પડ્યેં
ખરેં. પણ ત્યંરે એનં નિર્મળ મને એને પેંસંની નજરની વિકૃસિ મંની
પેંસંની જાસને ઠપકેં અંપ્યેં ને તેવસ્વરૂપ ભંઈની મનેંમન મંફી મંગી.
પણ એક તિવદ અંકસ્મિક રીસે જ દુરજીસદિંહથ્ીં બાને પંપીઅેં
રાગે હંથ્ં પકડંઈ ગયાં, ત્યંરે ક્ષ્ંેંભ ઉલટેં દુરજીસને થ્ંયેં ને ક્રેંધ ચઢ્યેંે
ઈન્દ્રજીસને ! તુષ્ટેંે હામેશં દજજ્નેંને એમનં દતગુણેં મંટે દજા કરસં
હેંય છે !
ઈન્દ્રજીસ દમજી ગયેં કે હવે જોે શંન દંચવવી હેંય અને અમન ચમન ચંલુ રંખવાં હેંેય સેં દુરજીસને મંર્ગમાંથ્ંીં તૂર કરવેંેે જ રહ્ય્ંેં. તુષ્કૃત્ય અંચરવંમાં તુષ્ટેં હામેશાં ઉસંવળં થ્ંંય છે.એટલે વંસ બહુ ચચર્ંય અને વિરેંધ નિંતં કે કુથ્ંલી વધે એ પહેલાં જ શેસંનેંએ દંજીદ ઘડી કંઢી. વિલંદ હવે એટલી વિલંદી હસી કે પેંસંનં દીધં દંતં પસિની
મયર્ંતંભરી અને દાયમી રીસભંસ એને ઠાડી અને ધિક્કંરપંત્ર્ં લંગસી. એથ્ીં ઉલટુા, શરંબ પીને ઝૂમસં, કંમુક અાંખેંવંળં જેઠ ઈન્દ્રજીસની શેસંની છેડછંડ અને મસ્સી એને મતહેંશ કરસાં ! એટલે એક પત્ની મંટે અકલ્પનીય એવી પેંેેસંનં પસિ વિરૂધ્ધની ઈન્દ્રજીસની અમંનવીય એવી દંજીશમાં એ દંમેલ થ્ંઈ. વંદનં મંણદને વિવેકશૂન્ય બનંવે છે ! મંટે જ પેંસંનં ભલં ભેંળં વિશ્વંદુ પસિનેં કાંટેં કંઢી નંખવંમાં એણે તુષ્ટ જેઠને દંથ્ં અંપ્યેં ! લાપટ સ્ત્ર્ીં તુષ્ટસંની કેંેઈપણ હતે જઈ શકે છે !
એક રંસની વંસ. પેંસંનં ઘરનં ત્ર્ીંજા મંળની અગંશીમાં બેદી શરંબનં ઘૂાટ ગળે ઉસંરસં ઈન્દ્રજીસે ભંઈ દુરજીસને દૂસેલેં ઉઠંડંવી ટેબલ પર અંવવં અંમાત્ર્ંણ અંપ્યુા. ‘અંવ ભંઈ અંવ,’ અાંખેં ચેંળસં દુરજીસને પ્રેમથ્ીં અંવકંરસાં એણે કહ્ય્ુંા : ‘બહુ તિવદથ્ીં અંપણે દંથ્ેં બેઠં નથ્ીં... કંરેંેેબંર આગે કશાં વંસ-વિસંર કયર્ંં નથ્ીં.... હવે વહીવટમાં સુા પણ જરં રદ લે સેં દંરુા... સને જવંબતંરીનેં ખ્યંલ અંવે અને મંરેંેે બેંજો પણ હલકેંે થ્ંંય....’ કહેસં શઠ ભંઈએ દુરજીસની અનિચ્છં છસાં અંગ્રહ કરી એને એક બે પેગ પ્રેમથ્ીં પંઈ તીધં ! ભંગ્યે જ શરંબને અડકસં દુરજીસને અંજે ભંઈનં પ્રેમનેં ને શરંબનેં એમ
બાને નશં દંથ્ેં ચઢ્યં. અં જોેઈ ચાચળબં પેંસંનં શયનખાડમાંથ્ીં બહંર
અંવ્યાં ને દુરજીસને લંગણીભયર્ં સ્વરે ઠપકેંેે અંપસાં અં છાત છેંડી દૂઈ
જવંની દલંહ અંપી. દંમંન્યપણે ભંભીનુા ખૂબ મંન દંચવસેં દુરીજસ
ત્યંરે હેંંશમાં નહેંસેં, એટલે એણે ભંભીની વંસ કંને ન ધરી. જ્યંરે
નંટકની દૂત્ર્ંધંર જેવી દુરજીસની પત્ની વિલંદ ‘હં, મેંટાંબં દંચુા કહે
છેે.... ચંલેં દુવં, કહી લથ્ંડસં પસિનેં હંથ્ં ઝંલી એને એની રૂમમાં
દૂવં લઈ જવંનેં ડેંળ કરવં લંગી.
..આધંરી રંસ હસી અને ફંનદનં અંછં પ્રકંશમાં બહુા ઝાંખુ
તેખંસુા હસુા ત્યંરે પ્રપાચી ઈન્દ્રજીસે નશંમાં ચૂર એવં નંનં ભંઈને કઠેળં
પર નમંવી, બે પગે અધ્ધર કરી ત્ર્ીંજે મજલેથ્ીં નીચે પટક્યેં ! મતાંધે
ક્રુરસંપૂર્વક કંળુા કૃત્ય કર્યું ત્યંરે ઘડિળંયમાં•બંરનં ટકેંરં થ્ંયં ને એ
દંથ્ેં જ પડસં દુરજીસનં મેંમાંથ્ીં એક ભયાકર ચીદ નીકળી ને એમાં
ચાચળબંની ‘નહિ...નહિ...’ની તયંર્દ્ર વિનવણી ડૂબી ગઈ ! ત્યંરે ‘અરેરે
અં શુા કર્યું... શુા કર્યું સમે ?’ એમ વિલપસી પત્નીનં ગંલ પર જોરથ્ીં એક
સમંચેં ચેંઢી તઈ ઈન્દ્રજીસે એને એનં અેંરડંમાં ધકેલી તીધી ! હેબસંઈ
ગઈ બિચંરી ચાચળબં ! બ્હંવરી બની થ્ંઈ એ. ‘પેંસંની નજર દંમે થ્ંયેલ
એ અઘેંર કૃત્ય એને ધ્રુજાવી ગયુા. એ દૃશ્યને એ ક્યંરેય ભૂલી શકી નહિા.
ભેંળં તિયર દુરજીસની કંરમી ચીદ એને કાપંવી ગઈ. એ અંખુા ભયંનક
ચિત્ર્ં એનં મન પર આકિસ થ્ંઈ ગયુા. એને યંત કરીને એ કાંઈક ગણગણસી
રહી. અચંનક એ બૂમ પંડી ઉઠસી : ‘બચંવેં...બચંવેં...! કેંઈ દુરજીસને
બચંવેં!’ પંછળથ્ીં ઈન્દ્રજીસે એને પંગલ ઠેરવી તીધી ને એક કાંકરે ઘણાં
પાખી મંયર્ંં ! એક પંપને ઢાંકવં પંપીએ અનેક પંપેંનેં અંશરેં લેવેં પડે
છે !
નંટકનેં છેલ્લેં આક પુરેં કરવં ઈન્દ્રજીસ અને વિલંદ નીચે તેંડયાં.
‘દુરજીસ, ભંઈ શુા થ્ંયુા’....‘અરે, શુા થ્ંયુા એમને ?’ જેવેં નંટકીય
શેંરબકેંર કરસાં નીચે જઈ એમણે જોયુા સેંેેેેેેેેે લેંહીલુહંણ દુરજીસનેં તેહ
હામેશ મંટે અચેસન થ્ંઈ ધરસી પર પડ્યેં હસેં ! ‘અરેરે, ભંઈ મંરં, અં
શુા થ્ંયુા.?’ ને ‘અેં મંરં ઠંકેંર રે....’ ની બનંવટી રેંક્કળ થ્ંેંડી વંર
ચંલી ! અંદપંદથ્ીં થ્ંેંડં લેંકેંય કુસુહલવશ અને દહંનુભૂસિ મંટે ભેગં
થ્ંયં. ‘નંનં ઠંકેંર જરં નશંમાં હસં.... કેંણ જાણે કેવં લથ્ંડ્યં સે
કઠેળેથ્ીં નીચે ગબડ્યં...’ જેવં વગર પૂછે ખુલંદંઅેં કહેવંયં. તેખંડેં
કરવં થ્ંેંડીવંર અંક્રાત થ્ંયાં !
પછી અંવાં કૃકૃત્યેંમાંથ્ીં છટકવંનં અનુભવી ઈન્દ્રજીસે જાસે
પેંલીદને ખબર અંપી. પેંલીદ અંવી, પાચક્યંદ થ્ંયેં. પત્ર્ંમ્ પુષ્પમ્
સેં પેંલીદ પંમે જ. પરિણંમે, ‘શરંબનં નશંમાં અકસ્મંસ...
અગંશીમાંથ્ીં પડી જસાં મૃત્યુ થ્ંયંનં ઠંકેંરને અનુકુળ અંવે એવં કંગળેં
થ્ંયં ને દવંરે શબની આસિમ વિધિ પસી ગઈ ! બિચંરેં દુરજીસ -
જોસજોસંમાં હસેં નહેંસેં થ્ંઈ ગયેં ! તુષ્ટે મગરનાં અાંદુ દંયર્ંં ને તુષ્ટંએ
બનંવટી કરુણસંભર્યું રુતન કર્યું !
‘સ્ત્ર્ીં પ્રેમની મૂર્સિ છે, કેંમળસંની પ્રસીક છે કે તયંની તેવી છે,’ એવી વંસેં વિલંદ નંમની અં સ્ત્ર્ીંએ ખેંટી ઠરંવી. ઉલટુા, સ્ત્ર્ીં વાઠે સેં કેવી સ્વચ્છાતી, ઘંસકી ને ક્રુર બની શકે એનુા એ ઉતંહરણ બની !
પણ ક્યંરેક કાંટેં કંઢવં જસાં વંડ ઊભી થ્ંઈ જાય છે ! દુરજીસનેં નિકંલ થ્ંઈ જસાં હવેલીમાં પેંસંને મંટે લીલંલહેર થ્ંઈ જશે અને શાંસિપૂર્વક સ્વેચ્છંચંર થ્ંઈ શકશે એવં ઈન્દ્રજીસ અને વિલંદનેં
ખયંલ ખેંટં પડ્યેં. ઉલટી એક નવી ઉપંધિ અંવી એમનં મંર્ગમાં.
પંપ સેં દંસ પંસંળ સેંડીને ય ફૂટી નીકળે. ચાચળબંએ જે નજરેંનજર
જોયુા હસુા એથ્ીં એ બિચંરી બ્હંવરી બની ગઈ હસી. બિચંરં નિતર્ેંષ્ં
દુરજીસને બે પંપીઅેંએ અકંરણ કરુણ રીસે મેંસને ઘંટ ઉસંયર્ેં હસેં એ
દૃશ્ય ચાચળબંની નજર દંમેથ્ીં ખદસુા નહેંસુા. ત્ર્ીંજે મંળથ્ીં પડસં તિયરની
કંરમી ચીદ રેંજ રંત્ર્ેં બંર વંગે વિસ્ફેંટક બની પડઘંસી હસી અને રંસનં
આધકંરની ભયંનકસંને રહસ્યમય બનંવસી હસી ! રંસ પડસાં જ ચાચળબં
બ્હંવરી બની જસી. રંત્ર્િંનેંે આધકંર એને ખંવં ધંસેં. પલાગમાં પડખાં
ઘદસી એ અબળં રંત્ર્ેં બંર દુધી સેં અાંખેય મિંચંસી નહેંસી. પણ રંસનં
બંરનં ટકેંરં ઘડિયંળમાં પડે ત્યંરે સેં એક સીણી ભયંનક ચીદ
વંસંવરણને ભેતી નંખસી ને ‘નહિ....નહિ....’ની તયંર્દ્ર વિનવણી કરસી
ચાચળબં પેંસંનં પલાગમાં બેઠી થ્ંઈ જસી ને કંને હંથ્ં તઈ તેસી ! એ ચીદ
દાંભળનંરં લેંકેંય ધ્રુજી ઉઠસં. એ કંરમી ચીદ હવે સેં ગંમ લેંકેં નિશ્ચિસ
દમયે દાંભળસં ને સ્સબ્ધ બની જસં. સેઅેં આતર આતર ગણગણંટ કરસં,
કંનંફૂદી કરસં ને ઠંકેંર વિષ્ેં જાસજાસની વંસેં કરસં. પણ મેંટં મંણદનં
ઘરની વંસ તિલ ખેંલીને કેંણ કરી શકે ?
છસાં દુરજીસનં મૃત્યુ આગે ગંમમાં ગુદપુદ સેં શરૂ થ્ંઈ જ હસી. એમાં ય રંત્ર્ેં બંર વંગ્યે નિયમીસ પડઘંસી અં ભયાકર ચીદે સેં ભલભલંનાં કંળજાા કાપંવી તીધાં હસાં. અરે, એથ્ીં ઈન્દ્રજીસ ને વિલંદની ઉંઘ પણ હરંમ થ્ંઈ ગઈ ! શુા દુરજીસ ભૂસ થ્ંયેં છે ? - અં વિચંર પણ વિલંદને ધ્રુજાવી મૂકસેં.
રેંજ રંત્ર્ેં બંર વંગે વીજળીની જેમ ત્ર્ંંટકસી એ ભયાકર ચીદ
લેંકેં મંટે એક રહસ્ય હસુા. પણ ઠંકેંર જેવં મેંટં મંણદને કેંણ પૂછે ?
મેંટંનાં રહસ્યેં ય મેંટાં હેંય અને એમનાં કૈંભાંડેં ય નંનાં ન હેંય ! રંત્ર્ેં
લેંકેં ચેંકમાં કે ચેંરં પર ભેગં થ્ંઈ બેદસાં ને અં વંસ પેલી વંસ કરસાં
કરસાં ઠંકેંરની હવેલીની ચીદની ચચર્ં પર અંવી જસાં. ધીરે ધીરે રંસ
જામસી ને વંસેં પણ ડરંમણી બનસી જસી. ભયંનક અને ડરંમણી વંસેંમાં
ય લેંકેંને રદ સેં પડે જ છે. હૈયુા કઠણ કરીને ય એવી વંસેં એ દાંભળસં
હેંય છે. હવેલીની ચીદની ચચર્ં ચંલસી હેંય ત્યંરે બંરનં ટકેંરે હવંમાંથ્ીં
અચંનક વાટેંળ પ્રગટે સેમ ચીદ ઉઠસી સે વંસંવરણમાં દન્ન્ંંટેં છવંઈ
જસેં ! પછી ધીરે ધીરે હિામસ અંવસાં વળી પંછં અં રહસ્યેંત્ઘંટન કરવં
દૈં ચચર્ં કરસાં ને પેંસપેંસંની બુદ્ધિ પ્રમંણે એ ચીદનુા અથ્ર્ંઘટન કરસાં ને
પછી નિઃદંદેં નંખસાં ધીરે ધીરે છૂટાં પડસાં. એમાં સ્ત્ર્ીં, પુરુષ્ંેં, યુવંનેં,
અંઘેડેં ને વૃધ્ધેં ય હેંય.
પણ થ્ંેંડં તિવદ પછી હવેલીની દંમેનં ખંલી મકંનમાં એક
પત્ર્ંકંર ભંડે રહેવં અંવ્યેં. બંજુનં શહેરનં એક તૈનિકપત્ર્ંમાં એ નેંકરી
કરસેં હસેં. પણ શહેરેંમાં મકંનેંની સાગી અને મેંંઘવંરીને કંરણે નજીકનં
ગંમમાં એ મકંન ભંડે રંખી રહેવં અંવ્યેં હસેં. લેંકેંને થ્ંયુા : ‘બિચંરેં
અજાણ્યેં છે મંટે હવેલી દંમે રહેવં અંવ્યેં છે, પણ બે ત્ર્ંણ વંર રંસની
ચીદ દાંભળશે એટલે ગભરંઈને ભંગી જશે.’ અંમ થ્ંવુા સ્વંભંવિક
પણ હસુા.
રેંજ રંત્ર્ેં બંરનં અરદંમાં પત્ર્ંકંર ઘેર અંવસેં. જુવંન હસેં. હજી પરણ્યેં નહેંસેં, એટલે એકલેં જ હસેં. પ્રથ્ંમ તિવદે રંત્ર્ેં બંરનં ટકેંરે એણે પેલી ભયંનક ચીદ અને દંથ્ેં ‘નહિ....નહિ’ની અંર્જવવંણી દાંભળી. પહેલાં સેં એ દહજે ડરી ગયેં. પણ થ્ંેંડીવંરમાં સ્વસ્થ્ં થ્ંયેં અને દંમે કશુા અજુગસુા બન્યુા હશે. એમ લંગસાં બહંર ચેંકમાં નીકળી ઊભેં રહ્ય્ંેં. તૂર બેઠેલં લેંકેંનુા ટેંળુા કાંઈ ગુદપુદ કરસુા એણે જોયુા ! એમની
પંદે જઈને પૂછવંનુા મન થ્ંયુા, પણ હજી પહેલેં જ તિવદ હસેં, એટલે
સદ્દન અપરિચિસ હેંઈ વિચંર માંડી વંળ્યેં. થ્ંેંડી વંરે ટેંળુા ધીરે ધીરે
વિખરંયુા ને એ પેંસે ય કાંઈ, ‘કંલે સપંદ કરીશ’ એમ વિચંરી ઘરમાં
ગયેં.
પણ પછી બીજો તિવદ.... ત્ર્ીંજો તિવદ..... ચેંથ્ંેં તિવદ.... રંસે બંરનેં એ ઘટનંક્રમ નિયમીસ બનસેં. ‘શુા હશે અં ભયંનક ચીદનુા રહસ્ય?’ એ પત્ર્ંકંર હસેં, નીડર હસેં. અં ભેત ઉકેલ્યં વિનં એને ચેન
પડે ? એ ખણખેંતિયેં ધીરેધીરે લેંકેંમાં ભળ્યેં. ચીદનં રહસ્ય વિષ્ેં એણે
જુતં જુતં લેંકેંને ખંનગીમાં પૂછવં માંડ્યુા. પણ લેંકેં જાણે એ વિશે કશી
વંસ કરસાંય ડરસં હસં, એટલે અં વંસ ટંળસં હેંવં છસાં એક વંસ સેં
છસી થ્ંઈ જ ગઈ કે ઠંકેંરની હવેલીમાં કશુાક અઘટિસ બની ગયુા છે. પછી
અકંળે થ્ંયેલં દુરજીસનં અંકસ્મિક મૃત્યુની વંસ જાણીને સેં એને રહસ્યનાુ
મૂળ મળી ગયુા. ઠંકેંરની હવેલીમાં હવે અંવસં ભુવં જાગરીયંનેં ય એણે
દાપર્ક કયર્ેં ને એ રહસ્ય પંમસેં ગયેં. બનંવની કડીઅેં એક જોડી એણે
એક રહસ્યકથ્ંં રચી કંઢી ને એક તિવદ પેંસંનં તૈનિકમાં એણે
દનદનંટીભયર્ં દમંચંર પ્રગટ કરી તીધં : ‘ઠંકેંરની હવેલીની એ ભેતભરી
ચીદનુા રહસ્ય શુા?’ એ શીષ્ર્ંક નીચે એણે જે અહેવંલ પ્રગટ કયર્ેં એણે
દમંજમાં હલચલ મચંવી તીધી ! બીજા તિવદનં લેખમાં એણે પેંલીદ
ખંસંનેં ય ઉઘડેં લીધેં ને દુરજીસદિંહનં મરણનુા કંરણ અને મધરંસની
ચીદનુા રહસ્યેંત્ઘંટન કરંવવં દરકંરને અનુરેંધ કયર્ેં. હવે દંમંજિક
દાસ્થ્ંંઅેં પણ જાગૃસ થ્ંઈ. બધાંને દુરજીસદિંહનં કહેવંસં અંકસ્મિક
મૃત્યુમાં કાંઈ ભેત લંગ્યેં અને એ ભેત ઉકેલવં જુતી જુતી દાસ્થ્ંંઅેંએ
દરકંરને અનુરેંધ કયર્ેં. અં ઝુાબેશથ્ીં ‘લેંકવિજય’ તૈનિકની લેંકપ્રિયસં
પણ ઘણી વધી ગઈ. ઠંકેંરની હવેલીનં દમંચંર લેંકેં રેંજ અંસુરસંથ્ીં
વાંચવં ને ચર્ચવં લંગ્યં. ‘લેંકવિજય’ની નકલેં ચપેંચપ ખપી જવં લંગી
ને એની ગ્રંહક દાખ્યં ય વધી ગઈ ! લેંકેંને દત્ય કરસાં ય દનદનંટીમાં
વધુ રદ પડે છે. ઉપરં છંપરી પ્રગટ થ્ંસં અં ભેતી મૃત્યુનં રેંમાંચક લેખેંથ્ીં
ઉહંપેંહ સેં એવેં મચ્યેં કે દરકંરને અં કેદની સપંદ દી.દી.અંઈ(દેન્ટ્રલ
કમીશન અેંફ ઈન્વેસ્ટીગેશન)ને દેંંપવી પડી. ‘લેંકવિજય’ તૈનિકે સેં ઠંકેંર
ઈન્દ્રજીસની સંત્કંલિક ધરપકડની જોરશેંરથ્ીં મંગણી કરી, પણ
દી.દી.અંઈ. એ હજી ઠંકેંરની પૂછપરછ જ શરૂ કરી છે. કપટેં અને
કૈંભાંડેં વિરૂધ્ધનેં ઉહંપેંહ કેવી રીસે ઠાડેં કરવેં એ દરકંર બરંબર જાણે
છે. કતંચ એટલે જ એણે દી.દી.અંઈ.ને કેદ દેંંપ્યેં હશે !
શુા દી.દી.અંઈ. મધરંસની એ ચીદનુા રહસ્યેંતઘંટન કરશે ?
કે મેંટં ઘરની કેટલીય ચીદેંનાં રહસ્યેં વણઉકલ્યાં રહે છે સેમાં અં પ્રદાગ
એક વધંરેં કરશે ? અત્યંરે સેં અં પ્રશ્નનેં ઉત્ત્ંર પણ એક રહસ્ય જ છે.
રહસ્યેંને અકબાધ રંખીને જીવવં જ અંપણે ટેવંયેલં છીએ. અંથ્ીં જ મેંટાં મંથ્ંાંનં પંપંચંર ઢાકંયેલં રહે છે એટલુા જ નહિ, એ હંઈબ્રીડ થ્ંઈને બીજા દ્વંરં બમણં વેગે પ્રગટે છે, વિકદે છે ને પ્રદરે છે !
સેં ઠંકેંરની હવેલીની એ ભેતી ચીદનુા રહસ્ય જાણવં
દી.દી.અંઈ.નં અહેવંલની રંહ જોઈએ. એ દિવંય અંપણે કરીશુા
પણ શુા ? ખરુા ને ?
૧૩. ઘંયલકી ગસ
મનેંજનુા ગાંડપણ તરેક મંટે એક અંશ્ચર્ય હસુા. એને ડંહ્ય્ંેં કહેનંર
ગાંડુ ગણંય અને ગાંડેં કહેનંરને પેંસંનં જ ડહંપણમાં શાકં જાગે ! છેલ્લાં
પાંચ વષ્ર્ંથ્ીં એ ગાંડંનં તવંખંનંમાં છે, પણ એણે કતી ભંરે સેંફંન નથ્ીં
કર્યું કે કતી કેંઈને હેરંન પરેશંન નથ્ીં કયર્ંં. તવંખંનંમાં કેવાં વિચિત્ર્ં
પંગલેં હસાં ! કેંઈ ભંરે અટ્ટહંસ્ય કરસુા હેંય, કેંઈ મેંટેથ્ીં પેંક મૂકીને
રડસુા હેંય, કેંઈ મેંટં બરંડં પંડી કંન ફેંડી નંખસુા હેંય, કેંઈ બેંલી
બેંલીને હાંફી જસુા હેંય સેં કેંઈ અકંરણ ગંળેંનેં વરદંત વરદંવસુા
હેંય ! ઘણીવંર સેં અં બધાં વિરેંધંભંદી દૃશ્યેં એકીદંથ્ેં જોવં મળે !
રડવુા ને હદવુા, ગંળેં ને ગંયન, તુઃખ અને અંનાત, ઘૃણં ને સ્નેહ, સુચ્છકંર
ને પ્રેમ - અં બધાં વિરેંધી દૃશ્યેં એકી દંથ્ેં એક જ સ્થ્ંળે, એક જ દમયે
જોવં મળે ત્યંરે પંગલખંનંમાં કંમ કરસાં ડંહ્ય્ંં મંણદેંનુા ય મગજ ભમી
જાય, સેં પછી ગાંડંનુા સેં પૂછવુા જ શુા ? પણ ગાંડંનુા મગજ અંવી વિચિત્ર્ં
પરિસ્થ્િંસિને કેવી રીસે ગ્રહણ કરે છે. એની ડંહ્ય્ંં લેંકેંને શી ખબર પડે ?
વળી, પરિસ્થ્િંસિનં પડઘં સેં ડંહ્ય્ંં જનેંનં મન પર પણ એક દરખં
નથ્ીં પડસં, ત્યાં ગાંડંની શી વંસ ? મંનવીનુા મન ! એક અગમ્ય વસ્સુ
ઘડી છે ઈશ્વરે ! એ ક્યંરે શુા કરે, કાંઈ કહેવંય જ નહિં ને !
પણ મનેંજનુા ગાંડપણ સેંે ડંહ્ય્ંંને ય શરમંવે એવુા ડહંપણભર્યું હસુા. તવંખંનંમાં પગંર મેળવી કંમ કરસં નેંકરેં કરસાં એ વિશેષ્ં કંમ કરસેં, ફરજ સરીકે તર્તીઅેંની દાભંળ રંખસી નદર્ેં કરસાં એ તર્તીઅેંની વિશેષ્ં કંળજી રંખસેં અને મંનદશંસ્ત્ર્ંનં અભ્યંદી ડૅંક્ટરેં કરસાંય વિશેષ્ં સ્નેહ અને દમભંવ તરેક પંગલ મંટે મનેંજનં તિલમાં હસેં !
પછી એને પંગલ કેમ કહેવંય ? છસાં એને એક પંગલ સરીકે અં
તવંખંનંમાં તંખલ કરંયેં હસેં !
ડંહ્ય્ંં લેંકેંની ય ન હેંય એવી વ્યવસ્થ્િંસ તિનચયર્ં પંગલખંનમાં
અં પંગલ મનેંજની હસી. રેંજ દવંરે પાંચ વંગે એ નિયમિસ ઉઠી જસેં.
તંસણ-પંણી કરી સ્નંન કરી પ્રંસઃવિધિ પસંવસેં અને કપડાં પહેરસાં જ
એનં પ્રિય પતની ચંર પાક્સિઅેં - જેમાં એણે પેંસે જરૂરી ફેરફંર કરી
લીધં હસં સે - મેંટેથ્ીં ગંવં લંગી જસેં. કેવી મઝંની પાક્સિઅેં અં
પંગલે પદાત કરી છે :
પ્રેમપાથ્ં પંવકની જ્વંળં, ભંળી પંછં ભંગે જોને;
માંહી પડ્યં સે મહંદુખ મંણે, તેખનહંરં તંઝે જોને;
દુસ વિસ તંરં, શીશ દમરપે, સે પંમે રદ પીવં જોને;
દાધ્યંનં સ્વંમીની લીલં, સે રજની તિન નરખે જો ને !
દાધ્યંનં સ્વંમી - મનેંજનુા અં ભજન સેં હવે દૈંને મેંઢે થ્ંઈ ગયુા હસુા. અં સેં એનેં જીવનમાત્ર્ં હસેં. એમાં મનેંજનં જીવનનેં દંર અને દરવંળેં હસેં. અં દિવંય કેંઈએ કશુા ગંસેં એને દાંભળ્યેં નહેંસેં. અં
ભજન ગંસાં ગસાં જ એ તવંખંનંમાં પેંસંનુા રંઉન્ડ શરૂ કરી તેસેં. કેંઈ
પંગલને એ તંસણ કરંવસેં, સેં કેંઈને મેંં ધેંવં દમજાવસેં, કેંઈ રડસંને
એ શાંસ પંડસેં સેં કેંઈ બરંડં પંડનંરને દમજાવટથ્ીં ચૂપ કરસેં, કેંઈન
દુાતર ફૂલ અંપી ખુશ કરસેં સેં કેંઈ બેચેનીવંળંને દાંત્વન અંપી દુવંડી
તેસેં. અંમ કરસાં કરસાં છેવટે એ પહેંંચસેં દાધ્યંની અેંરડી પંદે. એ
એનુા છેલ્લુા અટકસ્થ્ંંન હસુા.
કેંઈ અેંછં ઉપદ્રવી પંગલેંને તવંખંનંમાં છૂટં રંખવંમાં અંવસં એટલુા જ નહિ, એમની પંદે દંફદૂફી, બંગ કંમ કે કપડાંની ધુલંઈ જેવાં નંનાં કંમ કરંવી એમની શક્સિ અને એમનં મનને યેંગ્ય
મંર્ગે વંળવંની પ્રવૃત્ત્િં પણ થ્ંસી. મનેંજ અંવં ડંહ્ય્ંં - પંગલેંનેં નેસં હસેં. દંમંન્ય રીસે પંગલ સ્ત્ર્ીંઅેંનં વિભંગમાં સેં કેંઈ પુરુષ્ંને જવંની છૂટ જ ન હસી, પરાસુ મનેંજનેઅં નિયમ લંગુ નહેંસેં પડસેં. તવંખંનંમાં
ગમે ત્યાં ફરવંની એને છૂટ હસી. કંરણ એ જયાં જાય ત્યાં કેંઈ ઉપકંરક
કંમ જ કરસેં હેંય એની પાંચ વષ્ર્ંનં અનુભવથ્ીં દૈંને ખંત્ર્ીં હસી. રંત્ર્ેં
લગભગ બંર વંગે એ દૂસેં અને દવંરે પાંચ વંગે ઉઠસેં. એ દિવંય
દવંરથ્ીં દાંજ દુધી તવંખંનંમાં જુતં જુતં સ્થ્ંળે ફરી એ તર્તીઅેં, ડૅંક્ટરેં,
નદર્ેં અને નેંકરેં એ દૈંને મતત જ કરસેં હેંય.પંગલની મતત મંટે કેંઈપણ
કંમ કરવંમાં એને ચીડ કે દાકેંચ ન થ્ંસાં. હં, પ્રમંણમાં વધુ દમય એ
પેંસંની પત્ની દાધ્યં, પંદે જરૂર પદંર કરસેં હશે. છસાં જ્યાં જરૂર
પડસી ત્યાં એ અવશ્ય પહેંંચી જસેં. પંગલખંનંમાં સેં કતી એક ખૂણે સેં
કતી બીજી ખૂણે વંરાવંર બૂમ પડસી. કતી કેંઈનં કરૂણ રુતનથ્ીં વંસંવરણ
ગમગીનભર્યું બની જસુા, કતી કેંઈનં બૂમ બરંડંથ્ીં ભયંનકસં ખડી થ્ંઈ
જસી. અરે, રંત્ર્ેં ય કયાં શાંસિ રહેસી ? પણ હરપળે અંવં પંગલેંને
દમજાવવં મનેંજ તેંડી જસેં. એની વંણીમાંથ્ીં એવેં સ્નેહ નિસરસેં,
એની દમજુસીમાં શ્રધ્ધંનેં એવેં રણકેં દાભળંસેં, એની અાંખેંમાં એવી
અંત્મીયસં વરસંસી કે ગાંડંનં મનની ઉગ્રસં શમી જસી અને મેંટે ભંગે
સેં એ શાંસ થ્ંઈ જસુા. અંમ ડૅંક્ટરેં કે નદર્ેંને મનેંજ બહુ મતતરૂપ થ્ંઈ
પડસેં. એ કેંઈ બીજી જગંએ હેંય અને તર્તી શાંસ ન પડે સેં ડૅંક્ટર કે નર્દ
ઘણીવંર એને બેંલંવવં પણ મેંકલસાં. બધાં પંગલેં મનેંજને એવેં સેં
અેંળખી ગયાં હસાં, દૈંને એ એવેં સેં પ્રિય થ્ંઈ પડ્યેં હસેં કે એની વંસ
ટંળવંનુા કેંઈને જાણે ગમસુા નહેંસુા ! છસાં ડંહ્ય્ંં જનેં ય જયાં દંચી કે
દંરી વંસ નથ્ીં મંનસાં ત્યાં પંગલેંનુા શુા પૂછવુા ? એટલે મનેંજને કેંઈવંર
કેંઈની ગંળેં કે કેંઈનાં ધેંલધંપટ પણ ખંવાં પડસાં. છસાં એ કેંઈની
ઉપર ક્યંરેય ગુસ્દે થ્ંસેં નહિ. ગાંડંનુા ગાંડપણ જેટલુા ઉગ્ર સેટલી મનેંજને
સેનં પ્રત્યે વધુ મમસં રહેસી. તયં એનં તિલમાં હસી, અને સ્નેહ એનાં
નયનેંમાં વરસંસેં હસેં.
સેં પછી મનેંજમાં ગાંડપણ ક્યાં હસુા ? એ ગાંડંનં તવંખંનંમાં કેમ હસેંેે ? એ જ સેંેે અંશ્ચર્ય હસુા. અન્યને મતત કરસેં. શાંસ પંડસેંેે, સ્વસ્થ્ં કરસેં મનેંજ પેંસે જ ક્યંરેક કરુણસંપૂર્વક રડી ઉઠસેં, ક્યંરેક
અટ્ટહંસ્ય વચ્ચે જગસનં મિથ્યંત્ત્વની ઝાંખી કરંવસી અનેક વંસેં કરસેં
સેં ક્યંરેક શૂન્યમનસ્ક બની કલંકેં દુધી પડ્યેં રહેસેં. ડૅંક્ટરેં, નદર્ેં
અને નેંકરેં - દૈંને એને મંટે સ્નેહ અને દહંનુભૂસિ હસાં. એનં જેવં
યુવંન, બુધ્ધિમંન અને વિદ્વંનનુા જીવન વેડફંસુા જોઈ દૈંને ઘણુા તુઃખ
થ્ંસુા, દૈંને એની તયં અંવસી. એકવંર ડૅંક્ટરે એને કહ્ય્ુંા : ‘મનેંજભંઈ,
સમંરં જેવં શંણં યુવકને અં પંગલખંનંમાં રહેવંની શી જરૂર ? સમે
સેં અમંરં કરસાં ય વધંરે શંણં અને બુધ્ધિવંળં છેં. ઘેર જાવ અને.....’
‘અને ? અને શુા ડૅંકટર ?’ વચ્ચે જ અાંખ બતલી ક્રેંધંવેશમાં
મનેંજે પૂછયુા. એનંમાં અેંચિંસુા જ પંગલપન પ્રવેશ્યુા લંગ્યુાા ! એનુા
એ સ્વરૂપ જોઈને ડૅંક્ટરને જરં ડર સેં લંગ્યેં. છસાં હિંમસ રંખી એમણે
કહ્ય્ુંા :
‘અને ફરી લગ્ન કરી જીવન બંગને દુવંદિસ કરેં.’
મનેંજ અં દાંભળી એકતમ કૂતયેં અને બે હંથ્ેં ડૅંક્ટરનુા ગળુા
પકડી બરંડ્યેં : ‘લગ્ન?! ડૅંક્ટર, શુા કહ્ય્ુંા સમે ? મંરાં લગ્ન દાધ્યં દંથ્ેં
થ્ંયાં છે સેની ખબર નથ્ીં સમને ? એનં દહવંદમાં સ્વર્ગીય દુખ અનુભવ્યં
પછી હવે હુા ફરી બીજાા લગ્ન કરુા ?...ડૅંક્ટર, પહેલાં હુા ગાંડેં થ્ંઈ ગયેં
હેંસ સેં મંરી દાધ્યં શુા ફરી લગ્ન કરસ ? બેંલેં ડૅંક્ટર દંહેબ, દાધ્યં શુા
ફરી લગ્ન કરસ ? કેમ બેંલસં નથ્ીં ડૅંક્ટર ?’
મનેંજની અંવી પ્રસિક્રિયં છસાં ડૅંક્ટર જાણસં હસં કે એ પેંસંને કશુા જ નહિ કરે, બંકી એનં અં રૈંદ્ર રૂપને જોઈને ડૅંક્ટરે ક્યંરની ય ચીદ પંડી હેંસ.
અને ડૅંક્ટરની ધંરણં દંચી પડી. સરસ જ ડૅંક્ટરની ગરતનછેંડી
તેસાં મનેંજે કહ્ય્ુંા : ‘મંફ કરજો ડૅંક્ટર દંહેબ, મંરંથ્ીં અવિનય થ્ંઈ
ગયેં.’ એમ કહેસાં સેં એ છુટ્ટં મેંઢે રડી પડ્યેં. જીવનની કરૂણસં મનેંજનુા
તિલ વલેંવી નંખસી હસી. એ વલેંવંટે સેં એને પંગલ કરી તીધેં હસેં !
તયંળુ ડૅંક્ટરે એને દાંત્વન અંપી શાંસ પંડ્યેં. પણ એમ કરસાં
ડૅંક્ટરનુા પેંસંનુા હૃતય પણ ભરંઈ અંવ્યુા. નિઃશ્વંદ નંખી એ બેંલ્યં :
‘ભંઈ, સમંરેં અંતર્શ એજ સમંરં જીવનની કરૂણસં છે !’
તવંખંનંમાં મનેંજ દંથ્ેં દૈં સ્નેહ અને દમભંવથ્ીં જ વર્સસાં. એકવંર વદાસનં વંયરં અંમ્રવૃક્ષ્ંને વિંઝણેં તેસં હસં ત્યંરે ખરે બપેંરે એની મીઠી દેંડમ લેસેં મનેંજ ઝંડ નીચે અંડેં પડી એની પ્રિય પાક્સિઅેં
‘પ્રેમ પાથ્ં પંવકની જ્વંળં... ’ ગણગણસેં હસેં. એ વખસે ડૅંક્ટર ફરસં
ફરસં ત્યાં પહેંંચી ગયં.
‘મનેંજભંઈ, શુા કરેં છેં ?’સ્નેહથ્ીં એમણે પૂછયુા.
‘અંવેં ડૅંક્ટર દંહેબ.’ બેઠં થ્ંસાં મનેંજે કહ્ય્ુંા : ‘અં જરં અાંબંની હવં ખંઉં છુા. કેંયલનં ટહુકં દાંભળુા છુા.’
ડૅંક્ટર એની પંદે બેઠં. ઘણં વખસથ્ીં મનેંજને એક વંસ
કહેવંની એમને ઈચ્છં હસી. અંજે યેંગ્ય સક લંગી. સેથ્ીં એ બેંલ્યં :
‘ભંઈ, સમંરં જેવં ડંહ્ય્ંં ને લંયક મંણદે અં પંગલખંનંની હવં શં મંટે ખંવી જોઈએ?’
‘પણ ડૅંક્ટર, હુા ય ક્યાં ડંહ્ય્ંેં છુા, પંગલ સેં છુા,’ મનેંજે દસ્મિસ
કહ્ય્ુંા.
‘ભંઈ, સમને પંગલ કહીએ સેં પછી ડંહ્ય્ંં કેંને કહીશુા ? મંટે અમે નિર્ણય કયર્ેં છે મનેંજભંઈ....’ ઝીણી અાંખ કરસાં ડૅંક્ટર દંવધંનીપૂર્વક બેંલ્યં. પણ વચ્ચે જ મનેંજે અધિરંઈથ્ીં પૂછયુા.
‘શેં નિર્ણય કયર્ેં છે ડૅંક્ટર?’
‘કે સમને હવે ઘેર મેંકલી તેવં.’
‘ડૅંક્ટર,’ ચહેરં ઉપર ગમગીની અને કાંઈક ગુસ્દંનં ભંવ દંથ્ેં
મનેંજ ેકહ્ય્ુંા : ‘જે ઘડીએ મને અં તરવંજાની બહંર કંઢશેં એ જ ઘડીએ હુા
રેંડ પર કેંઈ તેંડસી મેંટર નીચે દૂઈ જઈશ.’
ડૅંક્ટર અં દાંભળી હીબકી ગયં ! ‘મનેંજભંઈ, શુા કહેં છેં
સમે?’
‘હં દંહેબ, ખરુા કહુા છુા. મંરી દાધ્યંનં દહંરે સેં હુા અહીં જીવી રહ્ય્ંેં છુા. એનંથ્ીં મને વિખૂટેં પંડશેં સેં હુા ઘડીય જીવી નહિ શકુા.’ કહેસાં દહેજ અટકી તયંમણં સ્વરે એણે ઉમેર્યું : ‘દંહેબ, હુા સમને અહીં શુા ભંરે
પડુ છુા ? ખંઉં છુા એટલુા કંમ સેં કરુા છુા ને ?’
‘ભંઈ, સમે અમને જરંય ભંરે નથ્ીં પડસં,’ ડૅંક્ટરે દમભંવથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘અને કંમ સેં સમે અનેક ગણુા કરેં છેં. પણ સમંરૂ જીવન અંમ વેડફંય છે એ અમંરંથ્ીં જોવંસુા નથ્ીં.’
‘દંહેબ, મંરુા જીવન મંરી દાધ્યંનં દહવંદમાં જ દમંયુા છે,’
મનેંજે કહ્ય્ુંા : ‘એનંથ્ીં અળગેં થ્ંસાં જ મંરં જીવનનેં આસ અંવશે. હુા
ધંરુા છુા કે સમે એટલં બધં ક્રુર સેં નહિ જ બનેં દંહેબ.’
ડૅંક્ટરે મનેંજનેં તયંમણેં ચહેરેં જોઈને અને એનં જીવનની કરૂણસં જાણીને નિઃશ્વંદ નંખ્યેં. ખૂબ દહંનુભૂસિ અને દમભંવ હસાં
મનેંજ મંટે તવંખંનંનાં દૈં કર્મચંરીઅેંને. મંટે જ સેં એની તુઃખત કહંની
દૈંને સ્પર્શી જસી હસી !
ત્યંર પછી ડૅંક્ટરે કતી મનેંજને તવંખંનંમાંથ્ીં છૂટં કરવંનેં વિચંર પણ નહેંસેં કયર્ેં. એનેં અંતર્શ પત્ની-પ્રેમ દૈંને મંટે પૂજ્ય બની
ગયેં.
કેટલેં સ્નેહ હસેં મનેંજને દાધ્યં પર ! અને કેમ ન હેંય ? મંસં પિસં સેં એને નંનેં મૂકીને જ વિતંય થ્ંયેલાં. એક વૃધ્ધ ફેંઈને દહંરે એ ઉછયર્ેં અને ભણી ગણીને ઠેકંણે પડ્યેં. ત્યાં જ જીવનનં ઉષ્ંંકંળમાં દાધ્યં દંથ્ેં એનાં લગ્ન થ્ંયાં.
દાધ્યં ! દાગેમરમરમથ્ીં કાડંરેલી દૈંન્તર્યમયી પ્રસિમં ! એનં ચાંત
શં મુખ પર બંલદહજ નિતર્ેંષ્ં સ્મિસ ફરક્યં કરસુા. સ્નેહ નિસરસાં એનાં
નયનેંમાં બંણની વેધકસં હસી. કુતરસે હળવી પિંછી ફેરવી એનં હેંઠને
એવી લંલી બક્ષ્ીં હસી કે જે કતી ન દૂકંસી, ન ભૂદંસી ! એની ઉડસી
અલકેં ટહુકેં દંથ્ેં ગેલ કરસાં પવન પણ શરમંઈને દરી જસેં ! સ્ત્ર્ીં
દહજ નંજુકસંથ્ીં એ ચંલે ત્યંરે જાણે ધરસી ધન્ય બની જસી ! અને જેવી
દુાતર હસી એવી જ શંણી અને સ્નેહભરી હસી દાધ્યં.
પસિનં નિરદ એકંકી જીવનમાં અંવી પ્રેમંળ પત્નીએ પ્રવેશ કયર્ેં અને વદાસની ફૂાક વંગસાં વેરંન વનમાં નવજીવન જાગી ઊઠે સેમ
મનેંજનેં જીવન-બંગ સ્નેહ, શાંસિ,દાસેંષ્ં અને દુખની દુવંદથ્ીં મઘમઘી રહ્ય્ંેં.બે જુવંન હૈયાં એકંકી મટી અવિભક્સ અંત્મં શાં બની ગયાં. ત્યંરે એ બાને યુવંન હૈયાં પૃથ્વી પર જ સ્વર્ગનુા દુખ મંણી રહ્ય્ંાં !
પણ દુખનાં વષ્ંર્ેં પંણીની જેમ વહી ગયાં. જાણે ગઈકંલની જ
સેં વંસ હસી. બે વષ્ર્ં.... ચંર વષ્ર્ં... છ વષ્ર્ં... લગ્નને કેટલેં બધેં
દમય થ્ંઈ ગયેં ! પરસ્પરનં સ્નેહભયર્ં દહવંદમાં જ પસિ પત્ની પરમ
દુખ અનુભવસાં હસાં. જીવનમાં કશી ઉણપ નહેંસી. પણ દમય જસાં
દાધ્યંનં હૃતયમાં એક ઝાખનં જાગી. ખેંળંનેં ખૂાતનંર સેને જોઈસેં હસેં.
હવે ‘પગલીનં પંડનંર’ની સેને ખેંટ વસર્ંવં લંગી. એ મંટે ઘણં નિષ્ણંસ
ડૅંક્ટરેંની દલંહ લીધી અને સેમણે કહ્ય્ંં સે ઉપચંર કયર્ંં. એમાં બીજાા બે
ચંર વષ્ર્ં દહેજે નીકળી ગયાં. પણ પરિણંમ શૂન્ય હસુા. મનેંજ સેં કહેસેં
ઃ ‘દાધ્યં, દાસંન ઈશ્વરની તેન જરૂર છે. પણ એ ન હેંય સેથ્ીં શુા થ્ંઈ ગયુા?
પરસ્પરનં સ્નેહનેં દથ્ંવંરેં હેંય સેં પસિ પત્ની અંનાતભેર અંયખુા પુરુા
કરી શકે. અંપણે પણ એમ જ પ્રેમભર્યું જીવન જીવીશુા અને દંરી
દમંજોપયેંગી પ્રવૃત્ત્િંઅેં કરસાં કરસાં લેંકેંનં સ્નેહ અને દત્ભંવ વચ્ચે
અંનાતપૂર્વક દમય વિસંવીશુા.... કતંચ શાંસિપૂર્વક જીવવં મંટે જ પ્રભુનેં
અં દાકેસ કેમ નહિ હેંય ? ... મંટે દાધ્યં, ઈશ્વરે અંપણને અેંછુા નથ્ીં
અંપ્યુા... એની એ તેનને મંણીએ ને જીવન દંરી રીસે જીવી જાણીએ.
વળી સુા છે પછી મંરે શુા જોઈએ? અને સુા છે પછી મને શંની ખેંટ છે?’
અંવી દમયે દમયે ઘણી રીસની દમજુસીથ્ીં મનેંજ પત્નીનેં અદાસેંષ્ં તૂર
કરવંનેં પ્રયત્ન કરસેં. પણ દાધ્યંનં તિલને શાંસિ નહેંસી. સે ઉનાં અાંદુ
દંરસી.... ઊાડં નિઃશ્વંદ નંખસી. કેંઈ નંનં બંળકને જોસાં જ એનં
હૃતયમાં જાગસં અગમ્ય ભંવ એ મનેંજને કેવી રીસે દમજાવે ? મંસૃત્વની
સિવ્ર ઝાખનંનેં ખ્યંલ એ પસિને કેવી રીસે અંપી શકે ? ડૅંક્ટરેંનં ઉપચંર
વ્યથ્ર્ં ગયં ત્યંરે વ્રસ, સપ, જોષ્ીં, જાગરિયં ને તેંરં ધંગંનં પ્રયેંગ પણ
દાધ્યંએ કરી જોયં. પણ ભગવંન અંપે સેને જ અંપે છે, અંપવુા હેંય એ
જ અંપે છે. બધાંને બધુા મળસુા હેંય સેં ભગવંનને મંને પણ કેંણ ?
દાધ્યંની ઝાખનં ન ફળી; એ મંસં ન બની.
અને અં ઝાખનંએ દાધ્યંનં શાંસ દુખમય જીવનમાં ઝાઝં જગંવી. અદાસેંષ્ં જેવાુ કેંઈ તુઃખ નથ્ીં. દતંની હદસી હદંવસી દાધ્યંનેં ગમગીન ચહેરેં મનેંજનુા હૃતય હચમચંવી નંખસેં. પત્નીને એ ઘણુા દમજાવસેં. તુઃખી લેંકેંનાં કે અંવં ેાજોગેંમાં ય દુખે રહેસં લેંકેંનં દૃષ્ટાંસેં અંપસેં, બેંધ અંપસેં; ત્યંરે એનં ખેંળંમાં મંથ્ુંા મૂકી દાધ્યં ધ્રુદકે ધ્રુદકે રડી પડસી. ત્યંરે પત્ની બરડે સ્નેહભયર્ેં હંથ્ં ફેરવી મનંેંજ એને શાંસ પંડસેં.
પણ દમયની દંથ્ેં દાધ્યંની પુત્ર્ૈંષ્ંણં સિવ્ર બનસી જસી હસી. એનં મનને બીજે મંર્ગે વંળવં એને લઈ કંશ્મિર સરફ ફરવં જવં મનેંજ વિચંરસેં હસેંેે. અરે, મે મંદમાં જવંનુા એણે નક્કી પણ કરી નંખ્યુા. પણ વિધિ નિમર્ંણ કાંઈ જુતુ જ હસુા. એક મધરંસે દાધ્યંની સીણી ચીદથ્ીં મનેંજ ઝબકીને જાગી ગયેં ! ‘શુા થ્ંયુા? દાધ્યં શુા થ્ંયુા સને ? ગભરંટથ્ીં એણે વંરાવંર પૂછયુા. ત્યંરે ‘જુઅેં, જુઅેં, અંપણં બંબંને કેંઈ લઈ ચંલ્યુાા...
મંરી પંદેથ્ીં કેંઈ એને ઝૂાટવીને ચંલી ગયુા.... તેંડેં સમે.... પકડેં
એને....’ કહેસી દાધ્યંએ મેંટેથ્ીં બૂમ મંરી : ‘બં... બં, તી..ક...રં...!’
મનેંજ દમજી ગયેં. એનેં ડર દંચેં પડ્યેં. દાધ્યંની ઝાખનં એનાં પંગલ બનંવીને જ જાપી !‘’
પત્નીને દંરી કરવં મંટે મનેંજે કેંઈ ઉપંય બંકી ન રંખ્યં. દાધ્યંથ્ીં એને કશુા અધિક ન હેંસુા, એનંથ્ીં એને બીજુા કશુા વધુ વહંલુા
નહેંસુા, એટલે જેણે જે કહ્ય્ંેં સે ઉપંય મનેંજે કયર્ેં. એક મંદની રજા લઈ એણે શક્ય સે બધી રીસે એની દંરવંર કરી. નિષ્ણંસ મંનદશંસ્ત્ર્ીંઅેંને એણે બસંવ્યુા. પણ વ્યથ્ર્ં. આસે, પેંસંની ઘણી અનિચ્છં છસાં ડૅંક્ટરની દલંહથ્ીં એણે પત્નીને પંગલખંનંમાં તંખલ કરી કતંચ મંનદિક દંરવંર અને દસસ નિરીક્ષ્ંણભયર્ં ઉપચંરેંથ્ીં એને દંરુા થ્ંંય એ અંશંએ સ્સેં.
પણ ઘેર મનેંજ એકલેં પડ્યેં. દાધ્યં વિનંનુા ઘર એને ખંવં ધંવં લંગ્યુા. એનં દહવંદનાં અનેક દુમધુર સ્મરણેં મનેંજની અાંખ અંગળ દંકંર થ્ંઈ એને દસંવી રહ્ય્ંાં. વળી ‘દાધ્યંને એકલી તવંખંને કેમ મૂકંય ? ત્યાં એની શી તશં થ્ંંય સે કેંણ જાણે?’ અંવં વિચંરેંથ્ીં એનુા આસર વલેંવંઈ જસુા. વિરહની અંગમાં સ્મરણનાં ઈંધણ દળગસાં અને એ તંવંનળનુા રૂપ લઈ એનં હૈયંને જલંવસાં. હિસેચ્છુઅેંએ મનેંજને ફરી લગ્ન કરવંની દલંહ અંપી, પણ એ ધુત્કંરી કંઢસાં એણે કહ્ય્ુંા : ‘હુા એવેં સ્વંથ્ર્ીં પસિ નથ્ીં.’
દાધ્યંનેં સ્નેહ મનેંજને દાંભરસેં. એનં વિનંનુા એકંકીપણુા એને અકળંવસુા, દસંવસુા. જેનં ગેંરં મુખ પર સ્મિસની રેખંઅેં દતંય આકંયેલી રહેસી એવી વ્હંલદેંયી પત્નીને તવંખંનંને હવંલે કરી એ પણ મનેંજને
સેં એનેં દ્રેંહ કયર્ં જેવુા લંગસુા. પત્ની વિનં મનેંજ ખેંવંયેં ખેંવંયેં
ફરસેં હસેંેે. એની તુનિયં લૂાટંઈ ગઈ હસી. એની દાધ્યંને જાણે કાંઈ ઝૂાટવી
ગયુા હસુ. એક પ્રેમંળ વિરહી પસિની અં વેતનં દમજવી દહેલી નહેંેેસી.
‘પંગલખંનંમાં દાધ્યંને એકલી રહેવં તેવંય નહિ, અને ડંહ્ય્ંંને
પંગલખંનંમાં કેંઈ રંખે નહિ. સેં શુા થ્ંંય ? દાધ્યંને પેંસંની નજર નીચે
કેવી રીસે રંખી શકંય ?’ અંવં બધં વિચંરેં રંસ તિવદ કરસં મનેંજનુા
હૃતય વલેંવંઈ જસુા હસુા. પણ થ્ંંય શુા ? છેવટે જે થ્ંવુા જોઈસુા હસુા એ જ
થ્ંયુા. મનેંજનં માથ્ંનમાંથ્ીં અમૃસ નીકળ્યુા કે ઝેર એ સેં દૈં દૈંની દમજ
પર અંધંર રંખે છે, પણ વ્યવહંર - ડંહ્ય્ંં વિશ્વે એક તિવદ મનેંજને પણ
પંગલ થ્ંયેલેં જાણ્યેં ! વિચિત્ર્ં વર્ચન કરસં પત્નીની પંછળ પંગલ થ્ંયેલં
એ પસિને ય લેંકેંએ પંગલખંનંને હવંલે કયર્ેં - ‘મૂખર્ેં’, ‘બિચંરેં’,
‘વહુઘેલેં’ જેવાં પેંસંની દમજ પ્રમંણેનાં વિશેષ્ંણેં દંથ્ેં સ્સેં !
પણ લેંકેં જેને ‘મૂખર્ેં’ કે ‘બિચંરેં’ કહેસં એ ‘વહુઘેલં’ને
પંગલખંનંમાં સ્વર્ગ મળી ગયુા. કંરણ એ તવંખંનંમાં જ સેં એની પ્રિય
પત્ની દાધ્યં હસી.
તવંખંનંમાં મનેંજે દેવંયજ્ઞ્ં શરૂ કયર્ેં. દાધ્યંની દંથ્ેં તવંખંનંમાં અન્ય પંગલેંની પણ એણે દેવં કરવં માંડી. એની દેવં એવી ડહંપણભરીને તયંપૂર્ણ હસી કે એ વિશ્વંદુ પંગલ બની રહ્ય્ંેં; ડૅંક્ટરેં અને નદર્ેં દહિસ દૈંને એ મતતરૂપ બની રહ્ય્ંેં. દૈંનેં એવેં સેં વિશ્વંદ એણે દાપંતન કયર્ેં કે એને મંટે ત્યાં કેંઈ બાધન ન રહ્ય્ુંા. પંગલેંની દેવં એ જ એક પંગલ પસિનેં ધર્મ બની રહ્ય્ંેં !
રેંજ દવંરે વહેલેં ઊઠી એ દાધ્યં પંદે જસેં. એને તંસણ કરંવસેં, ચં પંસેં, દાંજે એને એ સેંસીંગ તિવંલેંની વચ્ચે ખીલેલં બંગમાં ફરવં લઈ જસેં, એનં વંળમાં એક દુાતર નંનુા ફૂલ નંખી એને શણગંરી તેસેં. ક્યંરેક મનેંજ એને વર્સમંનપત્ર્ં કે વંસર્ં મંદિક વાંચી દાભળંવસેં અને મીઠી મીઠી વંસેં કરી એનુા તિલ બહેલંવસેં. ક્યંરેક એ રડી ઉઠે ત્યંરે એને સ્નેહથ્ીં શાંસ પંડસેં. એ હદસી ત્યંરે પસિ ખુશ થ્ંસેં. એને અંશં હસી : ‘એક તિવદ એની દાધ્યં જરૂર ડંહી બની જશે, અને એમનેં
સ્નેહભયર્ેં દાદંર ફરી ખીલી ઉઠશે.’
પંગલ મનેંજે એક તિવદ ડૅંક્ટરને કહ્ય્ુંા : ‘કેવી વિચિત્ર્ં છે અં ડંહ્ય્ંં લેંકેંની તુનિયં ડૅંક્ટર, રંમે દસી દીસંનેં ત્યંગ કયર્ેં હસેં છસાં એમને ‘અંતર્શ પસિ’ કહે છે અને હુા પત્નીને અનહત પ્રેમ કરુા છુા સેં મને
‘પંગલ પસિ’ કે ‘વહુઘેલેં’ કહે છે !
‘ભંઈ,’ ડૅંક્ટરે દમભંવથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘અમે સમને ય એવં અંતર્શ
પસિ ગણીએ છીએ.’
‘જુઠ્ઠં છેં ડૅંક્ટર દંહેબ સમે,’ મનેંજ કાંઈક અંવેશમાં અંવી બેંલ્યેં : ‘પંગલ પત્ની પંછળ અહીા અંવનંર મને સમંરી તુનિયં ‘પંગલ
પસિ’ કહે છે એ હુા જાણુા છુા.’ અને અટ્ટહંસ્ય દંથ્ેં સેણે ઉમેર્યું : ‘હં હુા
પંગલ પસિ છુા, ને એમાં જ મને અંનાત છે ડૅંક્ટર દંહેબ, પણ....’
દહેજ અટકી મનેંજે કટંક્ષ્ંમાં ઉમેર્યું : ‘અં સેં એવુા છે ને ડૅંક્ટર દંહેબ,
કે ઘંયલ કી ગસ ઘંયલ જાને.’
ત્યંરે ડૅંક્ટર દમભંવપૂર્વક મંથ્ુંા હલંવી અં પ્રેમંળ પસિને અંતરપૂર્વક જોઈ રહ્ય્ંં !
ૂ ૂ ૂ
૧૪. દાસ્કંરીઅેંની દિધ્ધિ !
દાધીનં દફેત વંવટં ફરફયર્ં સે પહેલાં ત્યાં એટમ બેંંબ ઝીંકંઈ
ગયેં હસેં. અનેક ગંમેંએ એથ્ીં અગ્નિસ્નંન કરી લીધુા હસુા. મંનવ
ખુવંરીનં અાંકડંનેં આતંઝ હજી આકંસેંે હસેંે. મંલ-મિલકસનં નંશનેં
મેળ હજી મેળવંયેં ન હસેં.
જ્યાં બેંંબ ફૂટ્યેં હસેં સે પ્રતેશમાં સેં હજી પ્રવેશ કરવેં એ જ અશક્ય હસુ. ધૂળ, ધુમંડંનં એ ગેંેેટંઅેંેેમાં મંનવ સેં શુા, હજી તંનવ
પણ ડગ તઈ શકે સેમ ન હસુા. એટલે અમંરી પત્ર્ંકંરેંની માડળી બેંાબની અેંછી અદરવંળં વિસ્સંરેંનેં પ્રવંદ ખેડી રહી હસી. છેલ્લં પાંચ તિવદથ્ીં અમંરં પ્રવંદનેં નિયમિસ હેવંલ અમે અમંરં તૈનિક પર મેંકલસં હસં.
સસ્વીરેં દંથ્ેં અમંરં પત્ર્ંમાં સે છપંસેં હસેં અને લેંકેંમાં રદપૂર્વક વાચંસેં હસેં. અંથ્ીં અમંરં પત્ર્ંની લેંકપ્રિયસંમાં અને એની પ્રસ દાખ્યંમાં પણ ઠીક ઠીક વધંરેં થ્ંયેં છે એવં હેવંલે અમને વધુ ઉત્દંહિસ કયર્ં અને અમે કાંઈક જોખમી વિસ્સંરેંની મુલંકંસેં પણ લેવં માંડી.
અંજે એક એવં જ વિસ્સંરમાં અમંરી માડળીએ પ્રવેશ કયર્ેં. ત્યાં કાઈક ઘરેં જમીન તેંસ્સ થ્ંયાં હસાં. કેટલાંક પડવંને વાંકે ઊભાં હસાં સેં
ઘણાંય અર્ધભગ્ન હંલસમાં પડવંની હં-નં કરસાં હસાં. અં વિસ્સંરમાં હજી રંહસકંર્ય શરૂ થ્ંયુા ન હસુા, એટલે કંટમંળ વચ્ચે મંનવ મૃસતેહેં
પણ કતી તેખં તેસં. વૃક્ષ્ંેં જમીન તેંસ્સ થ્ંયાં હસં. ખેસરેંમાં ઊભં પંકનેં
દર્વનંશ નિહળીને જ અમે અંવ્યં હસં. એક સ્થ્ંળે એક સ્ત્ર્ીંનેં તેહ ઢળી
પડેલેં જોયેં. સેનંથ્ીં થ્ંેંડે જ તૂર સેનુા પંણીનુા બેડુા પડ્યુા હસુા. પ્રદાગ અમે
પંમી ગયં. હેવંલ અને સસ્વીર લઈ અંગળ વધ્યં. છેલ્લં થ્ંેંડં તિવદેંથ્ીં
અંવં દૃશ્યેં જોઈ અાંખેં ટેવંઈ ગઈ હસી. સે પણ હવે કાજુદ થ્ંઈ ગઈ
હસી. અાંદુનુા ટીપુાય હવે એ ન ટપકંવસી ! હૃતય કઠણ થ્ંઈ ગયુા હસુા,
પણ સેંય એ બિચંરંથ્ીં સેં નિઃશ્વંદ નાખંઈ જસેં.
અનેક દૃશ્યેં સસ્વીરમાં લીધાં. દંરેં મદંલેં ભેગેં થ્ંયેં હસેં.
એક પણ જીવાસ મંનવીનેં અંજે અમને ભેટેં ન થ્ંયેં. જે જીવસાં રહ્ય્ંાં સે
પણ અહીંથ્ીં પ્રયંણ કરી ગયંનાં સ્પષ્ટ ચિહ્નેં તેખંસાં હસાં. શંરીરિક
થ્ંંક કરસાં મંનદિક ત્ર્ંંદથ્ીં અમે કાટંળ્યં અને મુકંમ પર પંછં ફરવંની
સૈયંરી કરસં હસં. છેલ્લુા દૃશ્ય જોઈ લેવંનં ઈરંતે મેા તૂરબીન પર દૃષ્ટિ
ફેરવી. તૂર કેંઈ મંનવીનુા હલનચલન મંલુમ પડ્યુા. કેમેરંમેનને તૂરબીન
અંપી મેં ખંત્ર્ીં કરવં કહ્ય્ુંા. એમ અમે ચંરેય જણે તૂરબીનથ્ીં જોયુા અને એ
મંણદ જ છે એમ દવર્ંનુમસે નક્કી થ્ંયુા. અં વિસ્સંરમાં જીવસં મનુષ્યનુા
અંજે અં પ્રથ્ંમ તર્શન હસુા. અંનાત, અંશ્ચર્ય અને અંસુરસંથ્ીં અમે સેની
પંદે પહેંંચ્યં.
અંવં દખસ સંપમાંય સે એક જમીનતેંસ્સ થ્ંયેેલં ઘરનેં કંટમંલ અંમસેમ ખદેડસેં હસેં. થ્ંેંડીવંરે મંટીનં ઢગલંને ખેંતસેં સેં વળી અસ્પષ્ટ, બેઠેલં સ્વરે કતીક કેંઈને બુમ પંડસેં. એનં મંથ્ંંનં વંળનુા ઠેકંણુા ન હસુા. શરીરે પરદેવંનં રેલં ચંલસં હસં. કપડાં મેલાં થ્ંઈ ગયાં હસાં અને શરીરનેં રાગ ઘઉંવણર્ેં હેંવં છસાં ધૂળ અને પરદેવે ભેગાં થ્ંઈ
સેનેં ચહેરેં બિહંમણેં બનંવ્યેં હસેં. મૂછેં હસી પણ બહુ મેંટી નહિ. છ- દંસ તિવદની વધેલી તંઢી હશે. થ્ંેંડીવંર અમે અને જોઈ જ રહ્ય્ંં ! હુા વિચંરમાં પડ્યેંઃ
“કેંણ હશે અં ? કેંઈ પંગલ હશે ? શુા શેંધસેં હશે ? એનુા ધન તટંઈ ગયુા હશે ? સંપનેં ય એને દાસંપ નથ્ીં ?” બે-ત્ર્ંણ મિનિટનં મૈંન બંત અં સ્મશંન શાંસિનેં ભાગ કરવંની મંરં એક દંથ્ીંતંરે હિંમસ કરીઃ
‘ભંઈ,’ સેણે ન દાંભળ્યુા.
‘શુા કરેં છેં ભંઈ?’ જરં મેંટં અવંજે ફરી અમે પૂછયુા. સેણે અમંરી દંમે જોયુા. તુઃખની મૂર્સિ દમેં સેનેં ચહેરેં કેમેરંમેને ઝડપી લીધેં,
પરાસુ અમંરં હૃતયમાં પણ દંથ્ેં દંથ્ેં સે જડંઈ ગયેં. મુખ શુષ્ક હસુા.
ગંલ પરનાં અાંદુ દુકંઈ ગયાં હસાં. એનં ચહેરં પરની એક એક રેખંમાંથ્ીં
તુઃખની છંપ ઉપદી અંવસી. નજર અમંરી દંમે નંખી ન નંખી અને સે
પંછેં એનં કંમે લંગ્યેં. પણ એ નજર ઘણુા કહી ગઈ !
‘અંમ છાંયડે અંવેં ભંઈ,’ છત્ર્ીંમાં અંવવં ઈશંરેં કરી મેં કહ્ય્ુંા.
પણ ત્યંરે એણે જે ભયાકર નજરથ્ીં અમંરી દંમે જોયુા સેનંથ્ીં ઘડીભર
અમે બધં જ ડરી ગયં. ત્ર્ંંદ, ભૂખ અને સરદનં ત્ર્િંવિધ સંપથ્ીં સે પીડંસેં
હસેં એ અમે જોઈ શક્યં. હંથ્ંમાં કેંતંળી રંખી અગ્નિ વરદંવસી અાંખેં
વડે સે અમને સંકી રહ્ય્ંેં. મંનવશંસ્ત્ર્ંનેં મંરેં અભ્યંદ મેં કંમે લગંડ્યેં.
‘વંટર બેગ’માંથ્ીં પંણી કંઢી મેા સેનં સરફ પ્યંલુુા ધર્યું . થ્ંેંડં ફળ પણ
બહંર કંઢવં મંરં દંથ્ીંતંરને કહ્ય્ુંા. કેંતંળી નીચે નંખી સેણે મંરં સરફ
ડગ માંડ્યં. સેની અાંખેં સેં વધુને વધુ અગ્નિ વરદંવસી હસી. પંદે અંવી
મંરં હંથ્ંમાંનુા પવંલુા લઈ સેણે જોરથ્ીં એ જમીન પર ફેંકી તીધુા ! અમે
સ્સબ્ધ બની ગયં. સરદ કરસાં ભૂખ વધુ લંગી હશે એમ સેનં ફીક્કં ચહેરં
પરથ્ીં અનુમંન કરી મેં ફળ ધરવંની હિામસ કરી. તાંસ કચકચંવી સેણે
ફળ લીધાં અને બને સેટલી સંકંસથ્ીં એ તૂર ફેંકી તીધાં ! જ્યાં પંણીનુા ટીપુા
કે અન્નનેં કણ પણ ન મળે સેવં રણ જેવં પ્રતેશમાં ફળ અને પંણીનેં
અંટલેં વ્યય કરનંરને શુા કહેવુા? પરાસુ મંરં અં વિચંરે સરસ વળાંક
લીધેં. ‘ન ભૂખ, ન સરદ, અંનુા તુઃખ ત્ર્ંંદ છે. પત્ર્ંકંર, જરં દહનશીલસં
રંખશેં સેં અં જાગલી જેવેં લંગસેં મંણદ સમંરં દાસ્કંર સ્વંમીઅેંનં
સ્વાંગ ચીરી સમને એનં દંચાં સ્વરૂપનાં તર્શન કરંવશે !’ અં વિચંરથ્ીં
મેં ધીરજ ધંરણ કરી. પેલં મંણદને અનેક રીસે શાંસ પંડવં અમે પ્રયત્ન
કયર્ં. મંરી સેં ઈચ્છં હસી કે ગમે સવુા પણ એ કાંઈક બેંલે સેં દંરુા.
એકવંર પણ જો એની વંચં ઉઘંડે સેં સે સેનં તિલનુા બધુ જ તુઃખ ઠંવલી
કંઢશે, અને ત્યંરે સેનુા હૃતય હળવુા બની જશે. પછી શાંસ ચિત્ત્ેં સે બધાુ જ
કહેશે. અંમ વિચંરી અમે અમંરં પ્રયંદ ચંલુ રંખ્યં. અનેક પ્રયત્નેં
બંત સેણે અેંચિંસી ત્ર્ંંડ નંખીઃ
‘સમે રંક્ષ્ંદ છેં, ખૂની છેં.’
‘સમંરી વંસ દંચી છે, પણ સમે શાંસ સેં થ્ંંઅેં.’ અમંરે અંરેંપ
કબૂલ કરે જ છૂટકેં હસેં!
‘મનેય મંરી નંખવેં હેંય સેં જલતી મંરી નંખેં.’ મેંસથ્ીં ન બીનંર એ મંનવીએ કહ્ય્ુંા. સેનં અં વંક્યથ્ીં સેનુા કેંઈ સ્વજન મરી ગયુા છે એનેં ખ્યંલ અમને અંવી ગયેં. સેનેં ક્રેંધ દકંરણ હસેંે. દુધરેલં કહેવંસં રંજ્યકસર્ંઅેંએ સેનુા દર્વસ્વ લૂાટી લીધુા હેંય સેં નવંઈ નહિ ! એટલે અમંરં જેવં પંટલુનધંરીઅેં - દાસ્કંરીઅેં - સરફ સે ગુસ્દે થ્ંંય
સેમાં શી નવંઈ ? કેંઈ પણ વંસે લૂાટંઈને બરબંત થ્ંઈ ગયેલેં મંણદ
મંરવં - મરવં મંટે જ જીવસેં હેંય છે.
‘ભંઈ, અમે મંરનંરં નથ્ીં. મતત કરનંરં છીએ.’ મેં દહંનુભૂસિપૂર્વક કહ્ય્ુંા. સે કાંઈક શાંસ પડવં લંગ્યેં.
‘સમે કેમ અંવ્યં છેં?’ સેનં પ્રશ્નમાં હજીય કાંઈક સિરસ્કંર હસેં.
‘સમને બનસી મતત કરવં.’ મેં જણંવ્યુા.
‘સમંરં દંહેબેંની અંટલી મતત અેંછી છે?’ દંમેનં ઘરનં
ભાગંર સરફ અાંગળી ચિંધી સેણે કહ્ય્ુંા. અભણ ગણંસં ગ્રંમજનેંની
અંહમાંથ્ીં પ્રગટ થ્ંસાં બંણ હૃતય વિંધીને જ રહે છે. સેનં અં વંક્યે અમને
અમંરી જાસ મંટે દંચે જ શરમ ઉપજાવી.
‘અં કરનંર-કરંવનંર જુતં છે ભંઈ.’ મંરં દંથ્ીંએ જણંવ્યુા.
‘સમે અહીં શુા કરેં છેં એ સેં કહેં. સમંરી હકીકસ અમને બહુ ઉપયેંગી થ્ંઈ પડશે.’ મેં પૂછયુા. ‘વળી અં ગંમમાંસમે જ પ્રથ્ંમ મળ્યં છેં. અં બનંવ વિષ્ેં કાઈક કહેં સેં ખરં.’ ‘સમે અહીં શુા શેંધેં છેં ?’ અમે એક પછી એક પ્રશ્નેં પૂછયં.
‘જાણીને શુા કરશેં?’ નિરંશ વતને સે બેંલ્યેં.
‘દાસ્કંરીઅેંનં અં દુકુત્યેં જગસને જણંવીશુા.’ મેં પણ ભાગંર
સરફ હંથ્ં લાબંવી કહ્ય્ુંા. મંરેં કટંક્ષ્ં સે કળી ગયેં. અમે સેનં તુઃખનં
દમભંગી છીએ એમ સે દમજી શક્યેં. અને નિઃશ્વંદ દંથ્ેં સેણે વંસ શરૂ
કરીઃ
‘એ વંસને વધુ તિવદ નથ્ીં થ્ંયં. હુા અને મંરી પત્ની દુખેથ્ીં અહીં રહેસાં. અમંરુા નંનુા, દુાતર ઘર હસુા. દુખેથ્ીં જીવન જીવી શકીએ એટલી જમીન હસી. બે સાતુરસ્સ બળત અમંરં અાંગણે શેંભસં. એક ધેંળી તૂધ જેવી ગંય દંકર જેવુા મીઠુા તૂધ તેસી. મંરી પુત્ર્ીં રંધંને સેં એનં
પર અપંર પ્રેમ હસેં. અને રંધં ઉપર પણ અમંરેં - મંસ - પિસંનેં ક્યાં અેંછેં સ્નેહ હસેં ? અમંરુા એ એક મંત્ર્ં દાસંન હસુા. અમંરી અંશં, અમંરં જીવનનેં અંનાત એનંમાં દમંયેં હસેં. પસિ-પત્નીનં સ્નેહંળ જીવનની પ્રેમધંરં છેલ્લાં તશ વષ્ર્ંથ્ીં વહેસી હસી. સમંરી મંફક હુા બહુ
ભણેલેંય નથ્ીં. મંત્ર્ં દંસ ચેંપડી ભણેલં મંરં જેવં પસિ પર મંરી પત્ની અપંર સ્નેહ રંખસી. હુા ખેસી કરસેં. બપેંરે મંરી પત્ની ભંસ લઈ ખેસરે અંવસી. સેની દંથ્ેં રંધં ય અંવસી. અમે ત્ર્ંણે જણ ખેસરમાં ઝંડનં છાંયડે
ખંઈ એકંત કલંક અંનાત કરસાં. પછી રંધં અને સેની મં ઘેર જસાં અને હુા મંરં કંમે વળસેં. તૂર જસાં દુધી રંધં સેનં નંનં હંથ્ં ઉંચં કરી મને
‘અંવજો’ કહેસી. હુા પરેંણેં, રંદ ઉંચં કરી વળસેં જવંબ અંપસેં. મને બરંબર યંત છે’ કહેસાં સેની અાંખમાં અાંદુ ઉભરંઈ અંવ્યાં. ક્ષ્િંસિજમાં ઊાડે ઊાડે નજર નંખી કાંઈક જોસેં હેંય સેમ સે બેંલવં લંગ્યેં : ‘ખેસરને
ખેંળે બેદી સે તિવદે અમે ત્ર્ંણે જણ ખંસાં ખંસાં અંનાતથ્ીં વંસેં કરસાં હસાં.ઃ’
‘અંજે રંસે શુા ખંઈશુા, રંધં.’ મેં પૂછયુા હસુા.
‘બંપં, અંજે સેં હુા મંરી બં પંદે ઢેબરાંમાં કરંવવંની છુા. અંજે
વલેંવ્યુા છે, એટલે ઢેબરાંને સંજી છંશ ખંવંની મજા પડશે, નહિ બંપં?’
રંધં બેંલી હસી.
‘હં, બહુ મઝં પડશે.’ રંધંને વધુ ખુશ કરવં મેં કહ્ય્ુંા હસુા :
‘મિષ્ટંન્ન જેવુા ખંવંનુા લંગશે.’
‘બંપં, અંજે સમે બહુ મેંડુા નં કરશેં. બળત મંટે ઘંદ અમે જ કંપસાં જઈશુા.’ દામસિ મેળવવં પેંસંની મંસં સરફ જોઈ રંધંએ મને કહ્ય્ુંા હસુા.
‘નં બેટં, અંજે સેં વહેલુા જ અવંશે. જોને ખેસર પણ થ્ંેંડુાક જ બંકી છે.’ મેં ખેસર સરફહંથ્ં કરી કહ્ય્ુંા હસુા.
‘સેં સેં બંપં, મંરં મંટે થ્ંેંડાં બેંર જરૂર લંવજોે. કેટલંય
તિવદથ્ીં સમે બેંર નથ્ીં લંવ્યં.’ રંધંની વંસ દંચી હસી. એટલે એને
મંટે હુા સે તિવદે બેંર જરૂર લઈ જવંનેંેે હસેં.
‘જરૂર, અંજે સેં ખંત્ર્ીં પંળીશ.’ મેં ખંત્ર્ીં અંપસાં કહ્ય્ુંા હસુા અને
તૂર તૂર ગઈ ત્યાં દુધી પંછં ફરી રંધંએ બૂમેં પંડી મને કહ્ય્ંં જ કર્યું હસુાઃ
‘બંપં, બેંર લંવવંનાં નં ભૂલેં હેંં.’ અને હળ હાંકસાં હંથ્ં
ઊાચેં કરી હુા લાંબે દંતે કહેસેં હસેં :
‘એ હં, નહિ ભૂલુા બેટં!’
‘ધંયર્ં પ્રમંણે ખેસર વહેલુા પુરુા થ્ંયુા. બળતને શેઢે ચરવં છેંડી હુા બેંર વીણવં ગયેં. બહુ પંકાં બેંર રંધંને ન ભંવસાં. દંરાં દંરાં ખટમધુરાં બેંર વીણી મેં ફંળિયંને છેડે બાંધી લીધાં અને હળ જોડવં બળત વંળવં જવં લંગ્યેં. ત્યાં તૂર અેંચિંસેં મેંટેં ઘડંકેં દાભળંયેં ! અંકંશમાં ધૂળ અન ધુમંડંનાં વંતળ છવંઈ ગયાં ! અમંરં ગંમ સરફથ્ીં ભયાકર ચીદેં દાભળંવં લંગી. બળત ચમકીને ભંગ્યં. મને ફંળ પડી.હુા ગંમ સરફ તેંડ્યેં. પણ રસ્સંમાં જ રડસાં-કકળસાં ગંમ લેંકેં દંમે મળ્યાં ! મેં પૂછયુાઃ
‘અં શુા થ્ંયુા ?’ કેમ બધાં તેંડે છેં ને રડેં છેં?’
‘ખબર નથ્ીં બંપલં. ધરસી મંસં રૂઠી લંગે છે. અેંચિંસી ધરં
ધ્રુજી ઊઠી છે. બધાં ઘરેંનેં ઘંણ કંઢી નંખ્યેં.’ એક વૃધ્ધે રડસાં રડસાં કહ્ય્ુંા.
પહેરે લૂગડે, અાંદુભરી અાંખેં દંથ્ેં દહુ ગભરંટમાં નંદસાં હસાં. કેંઈ પેંસંનં મં-બંપને સેં કેંઈ પસિને, કેંઈ પત્નીને કેંઈ બંળકેંને, કેંઈ બેનને સેં કેંઈ ભંઈને દાભંળી રડસાં હસાં અને છસાં પંછળ નજર
નંખી તૂર નંદસાં હસાં. હુા ય ગભરંયેં. રંધંને અને સેની મંને શેંધસેં હુા
ગંમ સરફ અંગળ વધ્યેંેે. થ્ંેંેેડેક તૂર ગયેં ત્યાં મંરેં પંડેંશી મળ્યેં. સે થ્ંેંડુા
આગ્રેજી પણ ભેણલેં હસેં. શહેરમાં જાય ત્યંરે સમંરાં છંપાં પણ સે વાંચસેં.
‘મગનભંઈ, અં શુા થ્ંયુા?’મેં ગભરંસં સ્વરે પૂછયુા!
‘દરકંરે બેંંબ ફેંક્યેં છે. અંપણં ઘર પડી ગયાં છે. હુા બહંર હસેં સે બચ્યેં.’ ઉસંવળથ્ીં મગને કહી નંખ્યુા.
‘રંધં અને સેની મં....’
“ભગવંન જાણે ભંઈ”, મને વચમાં જ અટકંવી સે બેંલ્યેં,
‘મંણદને સેની જાસનુા ય ભંન ન રહે એવં ભયાકર અવંજથ્ીં ગંમ ગંજે
છે. ઈશ્વર કરે સે ખરુા. સમે પંછં વળેં.’ સેને પુરેં દાંભળસાં પહેલં જ હુા
અંગળ વધ્યેં. થ્ંેંડે દુધી ગયેંે પણ હવે અંગળ વધવુા અશક્ય હસુા. ધૂળથ્ીં
અાંખેં પુરંઈ જસી, ધુમંડંથ્ીં શ્વંદ રૂાધંસેં. હુા ત્યાં જ બેદી પડ્યેં.
તુઃખી ખેડૂસનેં શબ્તે શબ્ત હુા ટપકંવસેં હસેંે. અંશ્ચર્યથ્ીં મંરી
માડળી સેની સરફ સંકી રહી હસી.
‘પછી અહીં ક્યંરે અંવ્યં?’ સેની અટકેલી વંણીને વેગ અંપવં
મેં થ્ંેંડીવંરે પ્રશ્ન કયર્ેં.
‘અંખી રંસ હુા ત્યાં જ પડી રહ્ય્ંેં. દવંરમાં અાંધિ કાંઈક શાંસ
પડી અને હુા અહીા અંવ્યેં. અંવીને અં જોયુા.’ ભાગંર સરફ હંથ્ં કસાં સે
બેંલ્યેં. સેની અાંખમાંથ્ીં અશ્રુ દરી પડ્યાં. છસાં સે અટક્યેં નહિ :
‘મેં રંધંને બૂમ મંરી. બેટં, સંરં મંટે બેંર લંવ્યેં છુા. સુા કયાં
છે? ઢેબરાં કયર્ં છે બેટં ? સંરી મં ક્યાં રંધં ?’ અને છેવટે સેણે એક
ભયાકર બૂમ પંડી,
‘રં...ધં...’
વર્ણન કરવુા ભૂલી જઈ સે દંચે જ રંધંને બેંલંવી રહ્ય્ંેં ! સેની અાંખેં અાંદુથ્ીં છલકંઈ ગઈ. પેંસંનં ભાગંર ઘરસરફ સે તેંડ્યેં અને રંધંને બેંલંવસેં, અાંખમાંથ્ીં અશ્રુ છલકંવસેં, કેંતંળી લઈ કાંઈક શેંધવં કંમે વળ્યેં. અમંરં અનેક પ્રયત્નેં છસાં સે દમજ્યેં નહિ, અમંરી દંથ્ેં અંવ્યેં નહિ. સેણે ન ખંધુા, ન પીધુા. સેનુા મગજ હવે બીજુા કાંઈ દમજવં જ અદમથ્ર્ં હસુા. ન છૂટકે, ભંરે હૈયે, ધીમે પગલે અમે પંછં વળ્યં. તિવદ ડૂબવંની અડધેં એક કલંકની વંર હશે, એટલે ઉસંવળ કરવી જરૂરી હસી, છસાં અમે સેમ ન કરી શક્યં. થ્ંેંડે તૂર ગયં. ત્યાં એક ભયાકર ચીદ દાભળંઈ. ચમકીને અમે પંછળ જોયુા. સે મંણદ નીચે પડેલેં લંગ્યેં. તેંડસં અમે પંછં અંવ્યં અને જે દૃશ્ય જોયુા સેનંથ્ીં અત્યંર દુધી રેંકીરંખેલાં અાંદુ અમંરી અાંખમાંથ્ીં દરી પડ્યાં ! મંટી ખેંતી તીકરી અને પત્નીને ઢૂાઢસં એ ગ્રંમીણની કેંતંળી રંધંનં પેટમાં ખૂાપી ગઈ હસી અને ચીદ પંડી સે ધરસી પર પડ્યેં હસેં.
છેંકરીનં હંથ્ં પર ‘રંધં’નુા છુાતણુા હસુા. પિસંનં હંથ્ેં વ્હંલદેંઈ
મૃસ પુત્ર્ીંનં પેટમાં અજાણસાં કેંતંળી ખૂાપી ગઈ અને પુત્ર્ીં દંથ્ેં પિસં પણ
ચિર શાંસિમાં પેંઢી ગયેં ! ફંળિયંમાંથ્ીં વેરંયેલાં દૂકાં બેંર રંધંની બંજુમાં
પડ્યાં હસાં ! એ અમંનસ રંધં મંટે હસી. અાંદુ લૂાછી છબીકંરે છેલ્લી
છબી ખેંચી અને ડૂબસં દૂર્યે અમને પંછં વળવંની ફરજ પંડી !
બીજા તિવદની દવંરે મંરં ટેબલ પર બે વર્સમંનપત્ર્ંેં પડ્યાં હસાં. દરકંર પક્ષ્ંનં પત્ર્ંનં પહેલં પંન પર વડંપ્રધંનનં ફેંટંનેં બ્લેંક
હસેં. અને મેંટં અક્ષ્ંરે મથ્ંંળુા બાંધેલુા હસુા :
‘એટમ બેંાબની મહંન દિદ્ધિ ! યુદ્ધનેં સંત્કંલિક આસ....
પંલર્ંમેન્ટમાં વડંપ્રધંનનુા નિવેતન.’
મંરં વર્સમંનપત્ર્ંનં પ્રથ્ંમ પંન પર ઘણી છબીઅેં વચ્ચે ખેડૂસ
પિસં-પુત્ર્ીંનાં મૃત્યુ મિલન દમયની મેંટી છબી ગેંઠવંયેલી હસી. સે છબીને
મથ્ંંળે મેંટં અક્ષ્ંરે લખ્યુા હસુા
‘દાસ્કંરીઅેંની દિદ્ધિ’ *
અને ત્યંરે પેંસંને જગસનં દુધરેલં, પ્રગસિશીલ અને દાસ્કંર- સ્વંમીઅેં ગણનંરંઅેંની દિદ્ધિઅેંએ દર્જેલી નિતર્ેંષ્ં મંનવેંની કરૂણ હંલસની છબીઅેં જોસેં હુા શેંક દંગરમાં દરી પડ્યેં !!
*લેખનનં પ્રંરાભનં તિવદેંમાં લખેલી, ‘લેંકદત્ત્ંં’માં પ્રગટ થ્ંયેલી વંસર્ં.
ૂ ૂ ૂ
૧પ. શિલુભંઈની અમીરી
થ્ંેંડં વિચંરમાં હસેં, એટલે મંરી ‘ઝેન’ ગંડી હુા મધ્યમ ગસિથ્ીં ચલંવસેંેે હસેંેે. અંગળ કેંઈ વયેંવૃધ્ધ વ્યક્સિ ધીમી પણ દૃઢ ચંલે ચંલસી હસી. મને અચંનક કશેં અણદંર અંવ્યેં એટલે નજીક જસાં મેં ગંડી એકતમ ધીમી કરીને એ વ્યક્સિને ધંરીને જોવંનેં પ્રયત્ન કયર્ેં. પેલં ભંઈને
પણ મંરં સંકીને જોવંથ્ીં નવંઈ લંગી એ હુા જોઈ શક્યેં. પણ મંરી ધંરણં વધુ દૃઢ થ્ંઈ ને મેં દહેજ અંગળ જઈ, ગંડીને રસ્સંની ડંબી સરફ તબંવી ઊભી રંખી. ઈશંરંથ્ીં પેલી વ્યક્સિને નજીક બેંલંવી પૂછયુા :
‘ક્યાં જાવ છેં વડીલ?’
‘ઘેર,’ પેલં ભંઈએ પણ અંશ્ચર્ય અનુભવ્યુાઃ ‘પણ અંપ....?’
‘શંમળંજીની પેંળમાં જ ને?’મેં સ્મૃસિ ઢાઢેંળી પૂછયુા.
‘જી હં, ત્યાં જ,’ ગુાચવંસં પેલંભંઈ બેંલ્યંઃ ‘પણ...’
‘અંવેં, બેદેં’ ગંડીનેં તરવંજો ખેંલસાં મેં કહ્ય્ુંાઃ ‘સમને ઘેર છેંડી
તઉં.’
‘પણ હુા સેં અંપને.....’
‘બેદેં સેં ખરં,’ મેં અંગ્રહપૂર્વકનં અંપંથ્ીં કહ્ય્ુંા ને એ થ્ંેંડં
દાકેંચ દંથ્ેં મંરી બંજુમાં બેઠં. મેં દહેજ મરકસાં ગંડી સ્ટંર્ટ કરી. પેલં
ભંઈ પ્રશ્નદૂચક નજરે મને જોઈ રહ્ય્ંં હસં. એમની સ્વંભંવિક મુાઝવણ
હુા દમજી ગયેં. મેં પૂછયુા.
‘સમે શિવલંલભંઈ?’ અને એમની મુાઝવણ અંશ્ચર્યમાં પલટંઈ
ગઈ !
‘હં,’ દહેજ અકળંસં એ બેંલ્યં : ‘પણ સમે સમંરં વિષ્ેં સેં કશુા કહેં.’
મેં ગંડી ઊભી રંખી ને અાંખેથ્ીં ગેંગલ્દ ઉસંરી નંખસાં પૂછયુા :
‘હવે અેંળખંણ પડે છે શીવુ?’
મંરં ‘શીવુ’ દાબેંધનથ્ીં એ ભંઈની મુાઝવણ અેંર વધી. ધંરીને
મંરી દંમુા જોઈ જ રહ્ય્ંં. પછી દહેજ વંરે દંશાક ભંવે પૂછયુા : ‘સમે
મ..નુ...ભં...ઈ!?’
‘હં બરંબર અેંળખ્યેં, હુા સમંરેં મનીયેં’ કહેસાં મેં સ્નેહથ્ીં શિવુભંઈનેં હંથ્ં પકડી લીધેં ! એમનેં અંનાત પણ અવ્યક્સ નહેંસેં રહ્ય્ંેં.
પછી મંરં પ્રશ્નેંનં જવંબમાં શિવુભંઈએ કહેલી વંસેંનેં દંર એ હસેં કે - શંળંમાં એક દંચં અને પ્રમંણિક વિદ્યંથ્ર્ીંની એમની જે છંપ હસી સે જીવનભર અકબાધ રહી હસી. પ્રંથ્ંમિક શિક્ષ્ંકની નિષ્ઠંભરી
નેંકરીમાં એમણે એકનં એક તીકરંને માંડ ગ્રેજયુએટ કયર્ેં હસેં, જે શહેરમાં જેમ સેમ ગુજરંન ચલંવસેં હસેં, અને એક તીકરીનાં લગ્ન કરી દંદરે વળંવી હસી, સે ઠીક ઠીક દુખી હસી. પેંસે અને પત્ની બે જ હવે ઉત્ત્ંરંવસ્થ્ંંમાં પરસ્પરની હૂાફ હસાં. થ્ંેંડી બચસ હસી સે તીકરંને
ભણંવવંમાં અને તીકરી તીકરંનાં લગ્નેંમાં વપરંઈ ગઈ હસી. હવે થ્ંેંડુા
પેન્દન મળસુા હસુા, જેમાં બે જીવનુા પુરુા કરવંમાં ય અગવડ પડસી હસી.
એટલે શીવુભંઈ બે ત્ર્ંણ ટયુશન કરી ગંડી ગબડંવસં હસં. સેં ય એમનં
કહેવં પ્રમંણે : ‘તયં છે ભગવંનની, પ્રસિષ્ઠંભેર જીવી શકીએ છીએ.’
અં જૂનં મિત્ર્ંને અને એની દંત્વિકસંને મનેંમન નમન કરી મેં
ગંડી સ્ટંર્ટ કરી. કહ્ય્ુંા : ‘ભંઈ, પહેલાં મંરી ફેકટરી પર જઈએ... પછી
સમને ઘેર મૂકી જઈશ.’
પણ ‘નં નં મનુભંઈ, મંરે જરં...’ કહેસં શિવુભંઈને મેં કહ્ય્ુંા
ઃ ‘થ્ંેંડીજ વંર. સમને દમયદર ઘેર પહેંંચંડી તઈશ. ભંભીને ચિંસં થ્ંંય
એવુા મેંડુા નહિ કરુા.’ શિવુભંઈએ દસ્મિસ દામસિ અંપી.
રસ્સે મેં કહ્ય્ુંા : ‘શિવુભંઈ, છેંડેં ટયુશનની મંથ્ંંકૂટ, બહુ ભણંવ્યુા,
હવે શાંસિથ્ીં જીવેં. મંરી ફેકટરીમાં કંલથ્ીં જ અંવેં. સમને મહિને છ
દંસ હજાર રૂપિયં અને રીક્ષ્ંં ખર્ચ સેં હુા દહેલંઈથ્ીં અંપી શકીશ.’
એટલંમાં ફેકટરી અંવી. મેં ગંડી ઊભી રંખી. બંરણુા ખેંલી
નીચે ઉસયર્ેં ત્યાં જ નેંકરે અંવી મંરં હંથ્ંમાંથ્ીં ફંઈલ લઈ લીધી. અમે
ફેકટરીમાં તંખલ થ્ંયં. મંરી અેંફીદમાં જસં દુધીમાં ઘણં કર્મચંંરીઅેંએ
ઊભં થ્ંઈ મંરુા (અમંરુા) સ્વંગસ કર્યું. મંરી એ.દી. અેંફીદમાં બેદસાં
શિવુભંઈનં મુખ પર દુખત અંશ્ચર્યનં ભંવ હુા જોસેં હસેં. પટંવંળેં બે
ચં મૂકી ગયેં. જેમાંથ્ીં ઘૂાટ લેસાં મેં પૂછયુા : ‘બેંલેં શિવુભંઈ, ક્યંરથ્ીં
અંવેં છેં અહીં? દાકેંચ ન રંખશેં. હુા સમંરી પર ઉપકંર નથ્ીં કરસેં....
મંરે સમંરં જેવં વિશ્વંદુ મંણદની જરૂર છે.’ મિત્ર્ં સરફ દંચં ભંવની
લંગણીથ્ીં મેં કહ્ય્ુંા.
‘પણ મંરે અહીં કંમ શુા કરવંનુા રહેશે?’ શિવુભંઈએ મુદ્દંનેં
પ્રશ્ન કયર્ેં.
‘બદ, જનરલ દુપરવીઝન.’ મેં હળવંશથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘બધં કર્મચંરીઅેંનં કંમ પર જરં નજર રંખસં રહેવંનુા.’
એટલંમાં ફેંન રણક્યેં. મેા વંસ શરૂ કરી.
‘હાં બેંલેં....ધંર્મિકલંલજી? ... અરે ભંઈ, સમંરેં મંલ બે ચંર તિવદમાં સમને પહેંંચશે.... બરંબર છે... પણ હમણાં સમે જુઅેં છેં ને..... દરકંરની ઘેંંદ કેવી છે.... જરં બચીને ચંલવં જેવુા છે યંર.... અં રંજમાં સેં હંથ્ીં નીકળી જાય ને પૂછડી પકડંઈ જાય... ત્યંરે અંપણુા કર્યું કરંવ્યુા સેં ધૂળમાં જ મળી જાય ને ? ... એટલે જરં ધીરજ રંખેં ધંર્મિકલંલજી.... ઉપલં લેવલે વંસ ચંલે છે.... બધુા
ગેંઠવંઈ જસાં જ મંલ માગંવી મેંકલી તઈશ.... લંખેંનેં મંમલેં છે
યંર.... અને બધાંનાં ગજવાં ભરવાં પડે છે... ઠીક છે...?’
પણ અંશ્ચર્ય ? મેં રીદીવર મૂક્યુા એટલંમાં સેં શિવુભંઈ એક
પણ શબ્ત બેંલ્યં વિનં ઉભં થ્ંઈ ગયં હસં. મેા બેદવંનુા કહ્ય્ંં છસાં બેંલ્યંઃ
‘નં, મંરે અંટલંમાં જ જરં બીજુા કંમ છે. એ પસંવીને હુા જસેં રહીશ મનુભંઈ,’ કહેસં એ ચંલવં ય માંડ્યં. મેં ઘેર મૂકી જવંનુા કહ્ય્ુંા છસાં ‘મંરે બીજુા કંમ છે’ કહેસં બહંર નીકળી ગયં. હુા સ્સબ્ધ બની જોઈ જ રહ્ય્ંેં. ફેંનની વંસચીસ પરથ્ીં શિવુભંઈને મંરં બે નાબરી ધાધંની ગાધ અંવી ગઈ હસી એ હુા દમજી શક્યેં. મેં જોયુા સેં શિવુભંઈનં કપમાં અડધી ચં પણ અકબાધ હસી ! દંચી વંસ જાણ્યં પછી એમને ગળે એ ચં
પણ કેમ ઉસરે ? પણ ત્યંરે શુા બન્યુા એ કહુા ? ત્યંરે....
હજીય એવં જ પ્રમંણિક, દત્યનિષ્ઠ, વફંતંર અને તેશતંઝવંળં શિવુભંઈની અમીરીએ મંરી નજર દમક્ષ્ં મંરી ગરીબી છસી કરી તીધી!
ૂ ૂ ૂ
૧૬. મેંટં ઘરની વહુ
પંકેં ગંમડિયેં હસેં જુવંન ચીમનલંલ. ભલેં પણ ભેંટ નહિ ને
ભેંળેં પણ મૂરખ નહિ. ખંધે પીધે દુખી હસેં ને સ્વભંવે કાજૂદ નહેંસેં.
મનનેં મેંજી હસેં ને જીવનમાં બનસં બનંવેંને હળવે હૈયે લેનંરેં હસેંે.
‘ચંલ્યં કરે એ સેંં’ એ એનુા જીવનદૂત્ર્ં હસુા. અત્યંરદુધી સેં પાડે એકલેં
હસેંેે. પણ થ્ંેંડં મંદ પહેલાં જ લગ્ન કયર્ં હસેં. પરણ્યં પછી ય પત્ની
દંથ્ેં એ એવી જ મસ્સીથ્ીં રહેસેં હસેં. પત્ની ય ખુશ હસી એનંથ્ીં. અંનાતમાં
રહેસી ને પસિનુા મન ને મંન દંચવસી. દુખી હસાં બાને.
પણ તદ મંદનં લગ્નજીવનમાં ચાપંને ઉતંદ અને મૂાઝંયેલી અંજે પહેલી વંર જોઈ ચીમનલંલે, એટલે ખંટલંમાં લાબંવસાં લાબંવસાં
પૂછયુા :
‘સુા હમણાંની ઉતંદ ઉતંદ કેમ ફરે છે ? સબિયસ સેં દંરી છે ને
સંરી?’
‘હં, દંરી છે ને,’ કશં જ રદ વિનં ચાપં બેંલી. ત્યંરે રંત્ર્િંનં
નવેક વંગ્યં હશે. હવે સેંેે ગંમડંમાં ય લંઈટ અંવી ગઈ હસી. પણ કરાટ
ગયેં હસેં. એટલે કેંડિયંનેં અંછેં ઉજાદ અેંરડંને અજવંળસેં હસેં.
‘સેં પછી હવે તિવંળીનં વીદ પચીદ તિવદ રહ્ય્ંં છે ત્યંરે હેંંશે હેંંશે ઘરની દંફદૂફી કરવંની કે તિવેલ પીધં જેવુા ડંચુા લઈને ફરવંનુા!’ અંખંબેંલં ચીમનલંલે કહ્ય્ુંા : ‘સંરી સેં અં પહેલી તિવંળી છે દંદરીમાં. એટલે ઊલટેં વધંરે ઉત્દંહ હેંવેં જોઈએ સને. લેંકેં સેં ખંઈ ખપુચીને દંફદૂફી કરવં માડ્યં છે ને સુા સેં હજી હંલસી ય નથ્ીં.’
‘તિવંળી અંવી છે એ જ સેં મુદીબસ છે ને.’ ચાપંએ મૂાઝવણ જણંવવં પ્રયત્ન કયર્ેં.
કહ્ય્ુંા : ‘ઘરમાં કેંઈ ચીજવસ્સુની ખંમી છે? તિવંળીનુા ઊજળુા ટંણુા ઊજવવં
જે જોઈએ સે લંવનંરેં હુા બેઠેં છુા ને બંર વરહનેં !’
‘સમે હેં વરહનં થ્ંંવ ભલં, પણ હંચુા કહુા?’ ચાપં જરં ગૂાચવંસી બેંલી : ‘થ્ંેંડં તં’ડં પહેલાં મેં કથ્ંંમાં હાંભરેલુા કે તિવંળીનં તં’ડંમાં
ઘરની હંરે મનને પણ દંફ કરવુા જોઈએ.’
‘મનને દંફ કરવુા જોઈએ?’ અંશ્ચર્યથ્ીં ચીમનલંલે પૂછયુા : ‘કેંનં
મનને?’ અને ગૈંરવપૂર્વક ઉમેર્યું : ‘ક્યંરેય કશુા ખેંટુા નહિ કરવંનેં નિયમ
છે અંપણેં. હેંય સે વંપરવુા ને હંચુા લંગે સે કે’વુા.
‘સે સેં હુા જાણુા જ છુા સેં,’ પસિની વંસ સ્વીકંરસાં પત્નીએ કહ્ય્ુંા :
‘હુા સમંરેં નહિ, મંરેં વિચંર કરુા છુા. ’
‘સંરે વળી સંરેં શેં વિચંર કરવંનેં છે?’ પત્નીને દંરુા પ્રમંણપત્ર્ં અંપસાં ચીમનલંલ કહ્ય્ુંા : ‘સે વળી અહીં અંવ્યં પછી ક્યાં કેંઈને તુભવ્યુા છે ? સુા સેં મંરી ભલી ભેંળી, પ્રેમંળ પત્ની છુા. પછી બીજુા શુા જોઈએ?’
‘ભલં, ભેંળં સેં સમે છેં’ પસિને દર્ટીફિકેટ અંપસાં ચાપં બેંલી : ‘એટલે જ સેં મને મંરી જાસ પર વધંરે ધિક્કંર છૂટે છે.’ ચાપં સ્વહૃતય પરીક્ષ્ંંમાં પડી હસી.
‘સંરી જાસ પર સને ધિક્કંર છૂટે છે?’ અંશ્ચર્યથ્ીં ચીમનલંલે
પૂછયુા : ‘પણ છે શુા એવુા?’
‘એવુા છે સંરે જ ને!’ કહેસાં ચાપંની અાંખ ભીની થ્ંઈ !
‘પણ હવે મગનુા નંમ મરી પંડીશ કે પછી ગેંળગેંળ જ બેંલ્યં કરીશ?’ અકળંસાં ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘સેં કેંનેં બંપ મંરી નંખ્યેં છે? અહીં અંવીને થ્ંેંડં જ વખસમાં સુા ગંમ અંખંને વહંલી વહંલી થ્ંઈ ગઈ
છુા. સંરં ગુણ ગંસાં સેં પેલાં ગાગંમં થ્ંંકસાં નથ્ીં.’
‘દંચી વંસ છે સમંરી,’ ચાપં બેંલી : ‘સમંરી દંથ્ેં પરણીને સેં
લીલંલહેર થ્ંઈ ગઈ છે મંરે, પણ...’ ચાપં જરં ગૂાચવંસાં બેંલી : ‘પણ
મંરે સેં અંપણાં લગ્ન પહેલાંની એક વંસ કહેવંની છે સમને.’
‘સે કહી નંખને. એમાં અંટલી ગૂાચવંય છે શુા?’ ચીમનલંલે નિખંલદસંથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘અને લગન પહેલાં સંરે ને મંરે લેવં તેવં ય શી હસી કે એ વખસની વંસ મંરે જાણવી પડે. જે હેંય સે ભૂલી જા બધુા.’
‘પણ ભુલંસુા નથ્ીં એનુા જ સેં તુઃખ છે,’ અાંખમાં ઝળઝળિયાં
દંથ્ેં ચાપં બેંલી : ‘વંવેલુા સેં ગમે ત્યંરે ઊગ્યં વગર થ્ંેંડુા જ રહે.’
‘કહેવંથ્ીં મનનેં બેંજ હલકેં થ્ંઈ જાય ગાંડી,’ ચીમનલંલ પત્નીને
દમજાવસાં બેંલ્યં : ‘મંટે જે હેંય સે કહી નંખ.’
‘પણ કહેવંથ્ીં હુા હંથ્ેં કરીને મંરં પગ પર કુહંડેં મંરુા છુા ને
મંરં દુખી દાદંરમાં અંગ ચાંપુા છુા એવેં ઘંટ થ્ંવંનેં છે’, ગભરંસી ચાપં
બેંલી.
‘હવે અંપણં દાદંરમાં અંગ ચાંપનંરે ફરી જનમ લેવેં પડશે!’ અવગણનંપૂર્વક ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘સુા સંરે કશી ચિંસં કયર્ં વગર જે હેંય સે કહી નંખ એટલે વંસ પસે.’
‘મંરુા સેંે ઠીક.’ પસિ સરફ દહંનુભૂસિ બસંવસી ચાપં બેંલી :
‘પણ વંસ કહીને મંરે ભગવંન જેવં મંરં ભલં પસિને તુઃખી કરવંનં
છે એનુા મને વધંરે તુઃખ છે.’
‘અરે રંમ રંમ,’ ખંટલંમાં બેઠં થ્ંઈ જસાં ચીમનલંલ બેંલ્યં :
‘હિન્તુસ્સંનનુા રંજ ચલંવનંરેં ય સંરં જેટલેં કતી ગૂાચવંયેં નહિ હેંય.
હવે જે કહેવુા હેંય સે કહી નંખ એટલે મન હળવુા થ્ંંય.’
‘કહુા ?’ દંશાક ભંવે ચાપંએ પૂછયુા : ‘પણ પછી સમે મને કંઢી
સેં નહિ મૂકેં ને ?’
‘લે કર વંસ,’ મરકસં મરકસં ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘કેંઈ ચમન
પેંસંની ચાપીને કંઢી મૂકસેં હશે?’ ચીમનલંલ પાડની મશ્કરી પણ કરી
શકસં.
‘પણ વંસ જ કાઈક એવી છે કે......’ ચાપં ફરી ગુાચવંઈ.
‘હવે સંરંથ્ીં નં કહેવંસી હેંય સેં મૂક વંસ પડસી,’ ચીમનલંલ
નિઃસ્પૃહ ભંવે બેંલ્યં : ‘મંરે એ દાંભળવી ય નથ્ીં, બદ? ભૂલી જા
ભૂસકંળને. એમ કરેલુા બધુા યંત રંખીએ સેં જીવંય પણ નં.’
‘પણ મંરેં માંહ્ય્ંલેં ડાખે છે મને,’ ચાપં તુઃખત સ્વરે બેંલીઃ ‘સમંરં જેવં ભલં ને પ્રેમંળ પસિને છેસરવંનુા પંપ હુા વેંઢંરીને ફરી શકસી નથ્ીં.’
‘સેં હવે ચિંસં કયર્ં વગર કહી નંખ જે હેંય સે,’ ચીમનલંલે
પત્નીનેં વિશ્વંદ વધંરવં કહ્ય્ુંાઃ ‘મંરં સરફથ્ીં સને અભે વચન છે. સુા
જેવી હેંઈશ સેવી મંરી જ છે ને મંરી જ રહીશ, બદ!’
ચાપંમાં હવે હિંમસ અંવી. પેંસંનં તિલને ઢાઢેંળસી સે ક્ષ્ંેંભ દંથ્ેં બેંલીઃ
‘છે ને... લગન પહેલાં હુા મંરં પિયરમાં.... છે ને એક જવંનિયં....’ પણ અંગળ એક અક્ષ્ંરે ય બેંલે એ પહેલાં સેં ચાપં ધ્રુદકે ધ્રુદકે રડી પડી ! ઈચ્છં હેંય સેં ય પંપનેં સ્વીકંર કરવંનુા દહેલુા નથ્ીં !
‘પિયરમાં એક જવંનિયેં.... ?’ એ શુા સૂસ છે વળી? ચીમનલંલે જરં નવંઈ પંમી પૂછયુા. :
‘અેંહેં, સંરં પિયરમાં એક જુવંનિયંએ સને...’કહેસં
ચીમનલંલે વંસનેં મરમ પંમસાં પૂછયુા : ‘એ જુવંનિયેં એટલે પેલેં પરભુડેં
સેં નહિ ? એની જ વંસ સુા કરે છે ને?’
‘સમે અેંળખેં છેં એ નફફટને?’ અાંદુ લૂછસી ચાપંએ અંશ્ચર્યથ્ીં
પૂછયુા.
‘એને નં અેંળખે સે નંસ બં’ર, ચીમનલંલે હદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા :
‘વંગસેં ઘાટ છે એ સેં’
‘પણ સમે એની કાંથ્ીં અેંળખેં?’ દંશાક ભંવે ચાપંએ પૂછયુા :
‘એ જ સેં ચાપં ચીમનલંલને ભળંવી ગયેં!’
‘એ ભળંવી ગયેં?!’ ડરપૂર્વક ચાપંએ પૂછયુા : ‘એટલે?’
‘એટલે કે એણે જ અંપણાં લગન કરંવ્યાં’, સ્વંભંવિકસંથ્ીં
ચીમનલંલ બેંલ્યં.
‘હેં!’ એક ડગ પંછી ખદી જસાં ચાપં બેંલી : ‘એણે લગન
કરંવ્યાં? કેવી રીસે ? એ સેં મૂઅેં...’
‘એ મૂઅેં સુા ધંરે છે એટલેં ખરંબ નથ્ીં,’ વચ્ચે જ ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘એને ગંળેં નં તઈશ. જો દાંભળ’ પત્નીની નજીક દરકસં ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘વંસ જાણે એમ છે કે...’
ગભરંસી ચાપં વચ્ચે જ બેંલી પડી : ‘સમે...?’ એનં પ્રશ્નમાં
ગભરંટ હસેં.
‘કે ગંમની રીસે સેં અંપણે દીમં પડેંશીઅેં છીએ.’ ચીમનલંલે વંસ માંડી.
કહેંે’ ચિંસંસુર ચાપં બેંલી : ‘મને સેં અંવુા અધકચરુા દાંભળીને ફડક
ઊપડે છે.’
‘સુા જાણે છે કે પરભુડંનુાગંમ - એટલે સંરુા પિયર - મેંટં બજારવંળુા છે. મંરં - એટલે કે હવે અંપણં - ગંમમાં સેં હુા ભણસેં સેં ત્યંરે નિશંળ પણ નહેંસી, એટલે સંરં ગંમની નિશંળમાં હુા ભણવં અંવસેં.ત્યંરે હુા ને પરભુડેં ભેગં ભણસં. સંરની અમંરી અેંળખંણ.’
‘પણ...પણ...’ ગૂાચવંસી ચાપંને દમજ ન પડી કે શુા ને કેમ
પૂછવુા!
‘અમંંરુા ગંમ સેં નંનુા’, ચીમનલંલે અંગળ ચલંવ્યુા. એકેય તુકંન નં મળે ગંમમાં. એટલે સંરં ગંમનં બજારમાંથ્ીં બધુા ખરીતીએ એ
સેં હવે સુા જાણે છે ને?’
‘હં.’
‘બદ, ભણી રહ્ય્ંં પછી ય કેંઈ તં’ડેં બજારમાં હટંણુા કરવં અંવ્યેં હેંઉં ને ત્યાં એ પરભુડેં ને હુા કેંઈ વંર ભેગં થ્ંઈ જઈએ ત્યંરે ‘કેમ છે’ કહેવં જેવેં દાબાધ અમે જાળવસં.
‘એમ કે?’
‘હં, પણ એક તિવદ અચંનક એ મંરે ઘેર અંવ્યેં. કતંચ પહેલી વંર. અને એક નવંઈ ભરી વંસ કરી.’
‘નવંઈ ભરી એટલે કઈ?’ અંસુરસંથ્ીં ચાપંએ પૂછયુા.
‘સંરી દંથ્ેંનં લફરંની વંસ સ્સેં!’ ચીમનલંલે સ્વંભંવિકસંથ્ીં કહ્ય્ુંા.
‘હેં,શુા કહેં છેં?’ ગભરંસી ચાપં ફંટી અાંખે પૂછી રહી : ‘સમે
લગન પહેલાં...!’
‘હં, હુા લગન પહેલાં જ પરભુડંનં સંરી દંથ્ેંનં કુકર્મની વંસ
જાણુા છુા. એણે પેંસે જ મને બધુા કહ્ય્ુંા હસુા.’
‘બંપ રે !’ ધડકસં તિલે ચાપં બેંલી : ‘અં મૂઅંએ મને બધી
બંજુથ્ીં ફદંવી મંરી છે.’
‘ચિંસં ન કર,’ ચીમનલંલે દાંત્વન અંપસાં કહ્ય્ુંા : ‘એણે સને
ફદંવી નથ્ીં, પરણંવી છે.’
‘એણે મને પરણંવી છે ? એટલે?’ ‘એણે’ શબ્ત પર ભંર મૂકસાં
ચાપંએ પૂછયુા.
‘દાંભળ, ટૂાકમાં કહુા.’ પત્નીને ખભે હંથ્ં મૂકસં ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘સંરેં પગ એની દંથ્ેં કૂાડંળંમાં પડી ગયેં છે એ વંસ એણે મને કરી. પણ એમાં સંરી પૂરેપૂરી નંમરજી અને એની જબરજસ્સીની દંચી હકીકસ પણ કહી. પછી મને કરગરીને એ કહે : ‘ચીમન, ચાપં સેં કેંઈ દંરં ઘરમાં શેંભે એવુા ઘરેણુા છે, મેં એને એક વંર જબરજસ્સીથ્ીં પંપમાં
પંડી છે. એમાં એનેં વાંક નથ્ીં. મંરં પર જ ભૂસ દવંર થ્ંયુા’સુા. સે મેં
જબરજસ્સી કરી’સી એનં પર. પણ જો સુા ઉતંર તિલે એનેં - ખરેખર સેં
મંરેં - તેંષ્ં મંફ કરી એની દંથ્ેં પરણી જાય સેં એનેં જનમ સેં દુધરે જ.
પણ સને ય એક દંચી ‘ભવની ભેરુા’ મળશે. એનાં રૂપ અને ગુણને જેટલાં
વખંણુા એટલાં અેંછાં છે તેંસ્સ, કેં’ક ભંગ્યશંળીને જ અંવી પત્ની મળે.
મંરે પંપે એનેં ભવ નં બગડે મંટે જ સને વીનવુા છુા. એને પરણીશ સેં
દુખી થ્ંઈશ.’
‘સે સુા કેમ એની ભલંમણ કરવં અંવ્યેં છુા ભઈલં?’ મેં કહેલુા :
‘મને મૂરખ બનંવવં નીકળ્યેં છુા?’
‘નં તેંસ્સ, મંરં પંપનુા પ્રંયશ્ચિસ કરવં’, અાંખમાં અાંદુ દંથ્ેં
પરભુડેં ત્યંરે બેંલેલેં : ‘ચીમન, જ્યંરથ્ીં મેં એને પંપમાં નંખી છે ત્યંરથ્ીં
એની અાંખમાંથ્ીં અાંદુ દુકંસાં નથ્ીં. હદસી કૂતસી એ ચપળ હરણી
કરમંયેલી વેલની જેમ ઢળી ગઈ છે. એની અં તશં જોઈને મને મંરેં
માંહ્ય્ંલેં કેંરી ખંય છે ચીમન.’
ચાપં ફંટી અાંખેં પસિની વંસ દાંભળી રહી હસી ! પૂછયુા :
‘પછી?’
‘પછી મેં કહ્ય્ુંા કે એમ જ છે સેં સુા કેમ...?’
પણ વચ્ચે જ પરભુડેં બેંલેલેં : ‘હુા સેં ગંમનેં અને વળી એનેં
તૂરનેં કુટુાબી. બંકી હુા જ પરણી જાસ. મંટે જ સને કરગરુા છુા. તેંસ્સ, એને
પરણીને મંરેં, એનેં ને સંરેં ભવ દુધંર ભઈલં.’
‘સે સમે એની વંસ મંની ગયં?’ અંશ્ચર્યથ્ીં ચાપંએ પૂછયુા : ‘મંરં જેવં પિત્ત્ંળને સમે....’
‘સુા સેં દેંનંની છે ગાંડી’ વચ્ચે જ વ્હંલપૂર્વક ચીમનલંલ બેંલ્યં
ઃ ‘દંચી વંસ એ છે કે દેંમંકંકંની જદીનં લગનમાં સુા અમંરં ગંમમાં
અંવેલી સંરે મેં સને જોયેલી. સંરથ્ીં જ સુા મંરી અાંખમાં વદી ગેયલી.
પણ વંસ કેમ ચલંવવી ? એટલંમાં પરભુડંએ દંમેથ્ીં ખંત્ર્ીંપૂર્વક
ભલંમણ કરી. જાણે ભગવંને મંરી વંસ દાંભળી મેં વિચંર્યું કે પરભુડંએે
તુઃખી કરેલી એક નિતર્ેંષ્ં છેંકરીને પરણીને એનેં ભવ દુધંરુા ને મંરેં ભવ
શણગંરુા. એથ્ીં પરભુડંનેં ય જીવ ઠરશે. અંમ વિચંર કરી બદ પરણી
ગયેં સને. પછી સેં અંજની ઘડી ને કંલનેં તં’ડેં. પરભુડંની વંસ દંચી
નીકળી. સંરં ગુણ એવં છે કે તદ મહિનંથ્ીં જાણે સંરી દંથ્ેં સ્વર્ગનુા દુખ
ભેંગવુા છુા. એ સ્વર્ગમાંથ્ીં સો વળી અંજે વગર કંરણે ધરસી પર અંણી
તીધેં.’ કહેસં ચીમનલંલે પત્નીનં ગંલ પર હળવી ટપલી મંરી લીધી.
‘કંરણ વગર નહિ,’ પેંસંની દંડીનેં પંલવ રમંડસી ચાપં બેંલી : ‘તિવંળીમાં ઘર દંફ કરસાં પહેલાં મન દંફ કરવં સમને ધરસી
પર લંવી. પંપનેં ભંર લઈને નથ્ીં ફરંસુા મંરંથ્ીં.’
‘સે હવે સેં મન દંફ થ્ંઈ ગયુુ ને?’ પત્નીની પ્રશાદં કરસાં ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘સંરં મનમાં પંપ નથ્ીં મંટે જ સુા અંવુા વિચંરી શકે છે. મંટે હવે હળવી બની જા અને કતી અંવી વંસ ફરી યંત કરી તુઃખી નં થ્ંઈશ.’ ચીમનલંલની ગંમડિયં ભંષ્ંંમાં અનેક વંર શહેરી ઝલક પણ અંવી જસી.
‘સમે મને ખરેખર મંફ કરી તીધી છે?’ પસિની દેંેડમાં લપંસી
ચાપંએ પૂછયુા.
‘પણ સંરેં કશેં વાંક ગુનેં જ નથ્ીં પછી સને મંફ કરવંની વંસ જ કયાં અંવી?’ ચીમનલંલે નિખંલદસંથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘એથ્ીં જ સેં જાણવં છસાં અંજ લગી ક્યંરે ય સંરી અંગળ એ વંસનેં ઈશંરેં દરખેં ય કયર્ેં છે મેં?’
‘નં હેંં,’ મરકસી ચાપં બેંલી : ‘સમે કેટલં બધં મેંટં મનનં
છેં! મંરં પંપની સમને ખબર છે એવુા ય સમે મને કતી જણંવં તીધુા
નથ્ીં.’
‘પેંસે મંનેલ પંપને પેંસંની જાસે પસિ અંગળ છસુા કરવંનુા જોખમ ઉઠંવનંર સંરં જેવી પત્ની કરસાં સેં હુા ઘણેં નંનેં છુા હેંા ચાપં,’ હવે ચીમનલંલે પત્ની અંગળ તિલ ઉઘંડવંનેં પ્રયત્ન કરસાં કહ્ય્ુંા : ‘બંકી
મંરી વંસ સુા દાંભળેને સેં સેં...’
‘જાપેં હવે,’ પસિને મેંઢે હંથ્ં તેસી ચાપં વચ્ચે જ બેંલીઃ ‘મંરે
હવે સમંરી કશી જ વંસ નથ્ીં દાંભળવી. સમે છેં એવં જ મંરે મન દંરં
છેં. તેવ છેં મંરં તિલનં, ભગવંન છેં મંરં ભવનં...’ કહેસી ચાપં
એવી સેં ભંવંવેશમાં અંવી ગઈ કે પસિનં ખેંળંમાં મંથ્ુંા મૂકી મેંકળં
મને રડી પડી !
‘પણ મંરી વંસ સેં દાંભળ, ગાંડી’, પત્નીની પીઠ પર હંથ્ં ફેરવસાં ચીમનલંલ બેંલ્યં : ‘મંરુા મન પણ મને દંફ કરવં તે ને. હુા ય કાંઈ તેવનં દ્વંરેથ્ીં નથ્ીં અંવ્યેં.... હુા ય પેલં પરભુડંની જેમ...!’
‘જુવંનીનં જોમમાં સમે ય ભૂલં પડી ગયં હશેં કતંચ,’ દાંભળવંની તરકંર કયર્ં વિનં ચાપં વચ્ચે જ બેંલી : ‘પણ હવે એ બધુા જાણીને મંરે કંમે ય હુા છે ? અને વગર કહે ય સમે મને કહી સેં તીધુા જ
ને ? હવે સમંરાં બધાં ય કૂાડંળાં ભૂદંઈ ગયાં, બદ?’
‘પણ...’
‘મંરં હૈયં પર છપંયેલી સમંરી છબીને હવે છાંટં ઉડંડી ગાતી
નં કરશેં એટલી જ વિનાસી છે,’ પસિને પગે લંગસી ચાપં બેંલી.
‘સુા સેં ધંયર્ં કરસાં ય ઘણી મેંટી નીકળી ચાપં.’ ચીમનલંલ
ભંવપૂર્વક બેંલ્યં : ‘સંરી ભૂલ વગર પૂછે કહી તીધી, ને મંરી ભૂલ
જાણવંની તરકંર કયર્ં વગર જ એ મંફ કરી તીધી ! પરભુડેં દંચુાજ
કે’સેં’ સેં : ‘સુા સેં કેંઈ મેંટર ઘરમાં શેંભે એવુા ઘરેણુા છે.’
‘સે મંરુા ઘર વળી ક્યાં નંનુા છે ?’ ચાપં કૃસજ્ઞ્ં ભંવે બેંલી :
‘મંરં જેવં કથ્ીંરનુા કાચન કરનંરનુા ઘર સેં મહેલ જેવુા મેંટુા ને માતિર જેવુા
પંવનકંરી કહેવંય.’
‘અરે વંહ,’ ખુશ થ્ંસં ચીમનલંલ બેંલી ઊઠ્યં : ‘બહુ મેંટંઈ
અંપી તીધી મંરં નંનં ઘરને!’
‘અરે, પણ હવે સેં ઘર સમંરુા ક્યાં છે ? મંરુા જ સેં ઘર છે !’
ગૃહિણીનાં અરમંનભયર્ં હક્ક દંથ્ેં ચાપં બેંલી : ‘એ ઘરની મેંટંઈનેં મને
ગર્વ છે. મનેય મેંટં ઘરની વહુ થ્ંવંનં કેંડ હેંય ને ?’ કહેસી ચાપંએ મંથ્ેં
અેંઢ્યુા. જાણે નમણી નવેંઢં!
ત્યંરે રાગમાં અંવી ગયેલં ચીમનલંલે ‘વંહ રે મંરં મેંટં ઘરની વહુ’ કહેસાં પત્નીનેં ઘૂાઘટ ખેંલી નંખ્યેં, ને...
ને એ દંથ્ેં જ કેંડિયુા અેંલવંઈ ગયુા ! પછી એ સેં ઘૂાઘટની હવં
લંગી સેથ્ીં હેંય કે પછી ચીમનલંલે ફૂાક મંરી હેંય કતંચ !
ૂ ૂ ૂ
૧૭. પંરકે પંતરે
મરઘંભંઈએ પેંસંનં ગંમડંમાં પેંસ્ટમેન સરીકે જિંતગી કંઢી, એટલે એકનં એક તીકરં ભગવંનને દંરુા ભણંવી ‘દંહેબ’ બનંવવંની એમને હેંંશ હસી. બે અક્ષ્ંર ભણે સેંે વધંરે નહિ સેં તીકરેં પેંસ્ટમંસ્ટર
સેં બને એવી એમને મહેચ્છં હસી. પેંસંનં દંહેબ ચીમનલંલનેં બધં
‘વીલેજ પેંસ્ટમેનેં’ વચ્ચે કેવેં વટ પડસેં હસેં ! ભગવંનને પણ એવેં
વટ મંરસેં જોવંનુા એમનુા દપનુા હસુા !
પણ એ મંટે ભગવંન અેંછંમાં અેંછુા મેટ્રિક પંદ સેં હેંવેં જ જોઈએ. એટલુા થ્ંંય સેં પેંસ્ટમંસ્ટર દંહેબે મતત કરવંનુા કહ્ય્ુંા જ છે. ગમે
સેમ કરીને એને ખંસંમાં ઘુદંડી તેશે. પછી બેડેં પંર ! પણ પેંસંનં
ગંમમાં સેં ગુજરંસી પાંચ ધેંરણથ્ીં જ ભણસરની પૂણર્ંહુસિ કરસી ગંમઠી
નિશંળ હસી, એટલે તીકરંને અંગળ ભણંવવંની મુાઝવણ હસી. પણ
ઈશ્વર દૈંનેં બેલી છે. બનેવી નંનંલંલ મરઘંભંઈની મતતે અંવ્યં.
પત્નીને સેડવં દંદરીમાં ગયેલં નંનંલંલે દંળંને કહ્ય્ું :
‘ચિંસં નં કરેં, અમંરં ગંમમાં મેટ્રિક દુધી ભણંવે એવી હંઈસ્કૂલ છે. મેંકલી તેં અમંરે ઘેર. પાંચ હંસ વરહમાં સેં ભગવંન
ભણીને પંર ઉસરશે. એની ફઈને ય અંનાત થ્ંશે ભત્ર્ીંજાને ભણંવવં રંખ્યંનેં. કેમ ખરુા ને?’
ફુઅં ભત્ર્ીંજાને ભણંવવં રંખવંનુા કહેસં હેંય સેં ફેંઈ થ્ંેંડાં જ વિરેંધ કરે? મરઘંભંઈની બેને પણ પસિની વંસને હરખભેર વધંવી
લેસાં કહ્ય્ુંા : ‘હં ભંઈ, સમે જરંય ચાત્યં નં કરસં, અને નરબતં, સુા ય
નચાસ રે’જે, હુા ભગવંનને જીવની પેઠ હંચવે.’ અંમ એમણે ભંઈ-
ભંભી બાનેને અંગ્રહ કયર્ેં.
પણ એકનં એક તીકરંને નજર અંગળથ્ીં અળગેં કરસાં
નર્મતંનેં જીવ ચંલસેં નહેંસેં. ‘એને એક રંસેય મંરંથ્ીં જાુતેં રંખ્યેં નથ્ીં’
એમ કહેસી મંસંની અાંખેં અશ્રુભીની થ્ંઈ ગઈ. પણ મરઘંભંઈએ પત્નીને
દમજાવસાં કહ્ય્ુંા : ‘જીવ સેં મંરેંય ચંલસેં નથ્ીં ભગવંનને મેંકલસાં, પણ
તીકરંનુા ભવિષ્ય દુધરશે ને મંરી જેમ ગંમડે ગંમડે ફરી ટપંલ વહોચવં
જેવી મજૂરીથ્ીં છૂટશે ને ‘દંહેબ’ થ્ંઈ ખુરશીમાં બેદશે. મંરે લીધે પેંસ્ટમાં
એનેં ચંનદ લંગી જશે, ભૂાડી જરં હમજ. જોજે, જોસ જોસંમાં એ પેંસ્ટ
મંસ્ટર બની જશે ને એનં હંથ્ં નીચે બે ચંર ટપંલી કંગળને દિક્કં મંરસં
‘જી હં’ કરસં હશે. સુા પણ મંરી જેમ જીવ કઠણ કર.’
ત્યંરે નરબતંએ કંળજુ કઠણ કરી કંળજાનં કટકં દમં એકનં એક તીકરંને અાંખથ્ીં અળગેં કયર્ેં. મંસં પિસં અને ઘર ગંમને છેંડીને જવંનુા સેં ભગવંનને નહેંસુા ગમસુા, પણ ભણવંની હેંંશ હસી એટલે એ હરખભેર ફેંઈને ત્યાં ગયેં.
તેંઢ બે મહિનં પછી મરઘંભંઈ અને નર્મતં તીકરંની ખબર લેવં
પણ જઈ અંવ્યાં. ત્યંરે ભગવંન થ્ંેંડેં દુકંયેલેં લંગ્યેં, પણ ‘સે સેં શરૂમાં
હેંય’ એમ વિચંરી મન મનંવ્યુા.
પણ મંસં પિસં અને વસનનં વિયેંગથ્ીં મનમાં દેંરસેં હેંય સેથ્ીં કે ગમે સે કંરણે પણ એ પછી ભગવંન માંતેં પડ્યેં. ફેંઈ ફુઅંની કંળજીભરી મંવજસ અને બે ત્ર્ંણ ડૅંક્ટરની તવંઅેં કંરગસ નહેંસી નિવડસી. ત્યંરે એક અનુભવી ડૅંક્ટરે દલંહ અંપી : ‘થ્ંેંડં તિવદ એને
મં બંપ પંદે મેંકલી તેં. કતંચ ત્યાં એ વગર તવંએય દંરેં થ્ંઈ જશે!’
ત્યંરે નંનંલંલે નં છૂટકે દંળંને પત્ર્ં લખી જાણ કરી. દાંજે ટપંલ
મળી. દવંર વગર જવંની ગંડી સેં મળે એમ નહેંસી. એટલે મરઘંભંઈ
અને નર્મતંએ ચિંસંમાં અંખી રંસ પંદાં ફેરવી પદંર કરી. નર્મતંએ સેં
કેટલીય બંધંઅેં રંખીને તીકરંનુા મેંં જોયં વિનં પંણી ય ન પીવંની અંકરી
મંનસં મંની.
ફફડસં તિલે બીજે તિવદે દવંરે પસિ પત્નીએ ગંડી પકડી. રસ્સેય
અનેક ખેંટં વિચંરેં નર્મતંની નજર અંગળ ભૂસંવળ ખડી કરસં.
મરઘંભંઈને ય કાંઈ અેંછી ચિંસં નહેંસી થ્ંસી.
પણ એ નેરેંગેજ ગંડી પણ ‘ઠચુક ઠચુક’ ચંલસી જાણે કલંકે
મંઈલ કંપસી હેંય એમ ચિંસંસુર મંસં પિસંને લંગસુા હસુા. નર્મતંને સેં
એક એક મિનીટ વરદ જેટલી લાંબી લંગસી ! એને થ્ંસુા : ‘નીચે ઉસરીને
અં ગંડીને અંપણે ધક્કેં મંરીએ...?’ પ્રેમમાં અધીરંઈ સ્વંભંવિક હેંય
છે. એમ કરસાં અંખરે સ્ટેશન અંવ્યુા. બાને જણ નીચે ઉસયર્ંં. ત્યાંથ્ીં તેંઢેક
ગંઉ ચંલીને જવંનુા હસુા. બાને જણ ઝટ રસ્સે પડ્યાં. પણ ચેંમંદંનેં
ખંબેંચિયાં ભરેલેં ઉબડખંબડ કંતવિયેં રસ્સેં ને મંથ્ેં શ્રંધ્ધપક્ષ્ંનેં
વંતળિયેં સંપ અને એમાંય પંછુા ઊાચં જીવે ચંલવંનુા ! બાને જણને ‘ડગલે
ગંઉા’ લંગસુા હસુા. છસાં એકબીજાને હિંમસ અંપસાં બાને જણ બને એટલી
ઝડપથ્ીં ચંલસાં હસાં. પરદેવે રેબઝેબ થ્ંઈ ગયાં હસાં બિચંરાં !
છેવટે તૂરથ્ીં ગંમની ભંગેંળનેં કૂવેં તેખંયેં. પણ ત્યંરે સેં બાનેનં હૃતયનં ધબકંરં ઉલટં વધી ગયં : ‘કેવુા હશે અંપણં ભગવંનને?’ ની અધિરંઈ ને ફીકર એમને કાંઈ અેંછાં નહેંસાં. પરિણંમની સૈયંરી હેંય ત્યંરે ઉચંટ અેંર વધી જાય છે !
ત્યાં જ અેંચિંસુ દંમેથ્ીં જે દૃશ્ય એમની નજરે પડયુા એનંથ્ીં સેં એમનં હેંશકેંશ જ ઊડી ગયં !
કેંઈની નનંમી ઉંચકીને ગંમ સરફથ્ીંડંઘુઅેં ઝડપી ચંલે અંવસં હસં ! બાનેને ફંળ પડી. વળી થ્ંેંડં નજીક અંવસાં મંલુમ પડ્યુા કે એમાં
મરઘંભંઈનં બનેવી નંનંલંલ સેં ખભે ટુવંલ નંખીને દૈંની મેંખરે ચંલસં હસં ! જીવ પડીકે બાધંઈ ગયં બાને પસિ-પત્નીનં ! નૂર ઊડી ગયુા એમનુા ! મરઘંભંઈનુા હૃતય એક ધબકંરેં ચૂકી ગયુ, પણ નર્મતં સેં લગભગ બેભંન થ્ંઈ ફદડંઈ જ પડી! મરઘંભંઈને ગળે શેંષ્ં પડ્યેં ને અાંખે
આધંરાં અંવી ગયાં. અમાગળ શાકંઅેંનેં બેંજ અદહ્ય્ં હસેં. ‘હે પ્રભુ,
અમંરેં ભગવંન સેં દંરેં.....!’ અંગળ કશુા એ વિચંરી ય ન શક્યાં.
એટલંમાં નજીક અંવી પહેંંચેલં નંનંલંલ મરઘંભંઈની મુાઝવણ
પંમી ગયં, એટલે એમની પંદે દહેજ અટકીને બેંલ્યં : ‘અં સેં અમંર
કટાબી ગેમલકંકં... અંપણં ભગવંનને હવે ઘણુા દંરુા છે હેંં...ચિંસં નેં
કરસં, શાંસિથ્ીં ઘેર જાવ.’ અને અંગળ નીકળી ગયેલં ડંઘુઅેંને પકડવં
નંનંલંલ મેંટં ડગે ચંલી નીકળ્યં. પણ મરઘંભંઈને એ બનેવી ત્યંરે
કેંઈ તેવતૂસ લંગ્યં. ડૂબસંનેં હંથ્ં પકડ્યેં એમણે !
ત્યંરે અજાણ્યં ગંમની ભંગેંળે પરદેવે રેબઝેબ મરઘંભંઈ
પેંસંનં ધેંસિયંનં છેડે અભંન જેવી પત્નીને પવન નંખી કહેસં હસં :
‘અંપણં ભગવવંને હવે હંરુા છે હાંકે? અં સેં નંનંલંલનં કટાબી ગેમલ
ડેંહં ગયં !’
ત્યંરે એ પંરકં ગંમની પંતરે પરસ્પરને સ્વસ્થ્ં કરવં મથ્ંસાં પસિ-
પત્ની પર અંકંશમાંથ્ીં એક વંતળી ઝરમરી રહી - જાણે મંસંપિસંનં
પ્રેમને એ વધંવસી હસી !
ૂ ૂ ૂ
૧૮. પ્રભુની પ્રદંતી
કેંણ જાણે કેમ પણ લેંકેંમાં હવે ભણવંની ધૂન દવંરથ્ંઈ છે.
ભણવંનેં ઉદ્દેશ શુા છે, ભવિષ્યનેં કંર્યક્રમ શુા છે એવં પ્રશ્નેંનેં બહુ અેંછં
લેંકેં વિચંર કરે છે. યેંજનંબદ્ધ રીસે કેંઈ અંતર્શને પંમવંની દૃષ્ટિ ઘણં
અેંછંમાં છે. ‘અં જગસમાં જીવવુા હેંય સેં ગમે સેમ કરીને એકંત ડીગ્રી
મેળવી જ લેં; રહી ગયેં સે ગયેં જ જાણવેં !’ કાઈક અંવી દમજથ્ીં લેંકેં
ભણે રંખે છે. અહીં ભંગ્યે જ જ્ઞ્ંંનની ભૂખ કે ભવિષ્યની ભૂમિકં છે.
સેથ્ીં જ સેં અંજે શંળં અને મહંશંળંઅેંમાં પ્રવેશ મેળવવેં એ પણ
દત્ભંગ્ય ગણંય છે ! જો કે જગતીશનુા ભણવુા એ કતંચ ભંગ્યનેં ખેલ
હશે. કંરણ, જે દમયે શહેરમાં પણ આગ્રેજી ભણેલં અેંછં હસં એવં
દમયમાં એક નંનકડં ગંમડંમાં જન્મેલેં જગતીશ ભણ્યેં. ગંમઠી શંળંનુા
શિક્ષ્ંણ પુરુા થ્ંસાં જ મંમંએ એને પેંસંને ત્યાં ભણવં બેંલંવ્યેં. ‘દુધરેલં’
ની અંધુનિક વ્યંખ્યંમાં ન અંવે સેવાં સેં પણ દાસ્કંરી મં-બંપે વિચંર્યું કે
શહેરમં બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ં રહેશે સેં છેંકરેં હેંંશિયંર થ્ંશે. વળી જગતીશ ને
પણ શહેરમાં રહેવંની અને ભણવંની હેંંશ હસી. એટલે સેણે પણ થ્ંેંડી
હઠ કરી અને સે મંમંને ઘેર ભણવં ગયેં. પેંસંની જેટલી વયનેં મંમંનેં
તીકરેં હેંવંથ્ીં અને મંમં-મંમીનં પ્રેમંળ સ્વભંવને કંરણે જગતીશને
ત્યાં ઠીક ઠીક ફંવ્યુા,પરાસુ શહેરનેં સેનેં મેંહ માત થ્ંઈ ગયેં. ગંમડંનં એ
મિત્ર્ંેં, સળંવની પંર, ભંગેંળ પર રમંસી ગાડી-તડં કે અાંબલી-
પીપળીની રમસેં, કૂવં પરથ્ીં અંવસેં કેંશનેં કિચૂડ કિચૂડ અવંજ-અં
અને અંવુા ઘણુા સેને યંત અંવવં લંગ્યુા. એકલેં પડસેં ત્યંરે અંવં
વિચંરેંમાં સે લીન થ્ંઈ જસેં. ઘણીવંર સેને પેંસંને ઘેર પંછં જસં રહેવંનુા
મન થ્ંઈ જસુા. પરાસુ સ્વભંવ શરમંળ હેંવંથ્ીં સે કેંઈને કહેસેં ન હસેં.
એણે અભ્યંદમાં ચિત્ત્ં પરેંવ્યુા. ત્ર્ંણ મંદિક અને છ મંદિક પરીક્ષ્ંંનં
પરિણંમેંએ દંબિસ કરી અંપ્યુા કે જગતીશ એક સેજસ્વી વિદ્યંથ્ર્ીં છે.
(અંશંનેં પંર કેંેેણ પંમ્યાુ છે?) બે-ત્ર્ંણ વષ્ર્ં
મંટે જ શહેરમાં મેંકલેલં જગતીશનાં મંસં-પિસંને લંગ્યુા કે છેંકરેં ભણે
એવેં છે, એને ભણવુા છે અને મંમં પણ ભણંવવં સૈયંર છે સેં ભલે
ભણસેં. અને એમ જગતીશનેં અભ્યંદ અંગળ વધ્યેં. દમય વહેસેં ગયેં.
એક પછી એક ફંટી કલેન્ડરનાં અગિયંર વષ્ર્ંનાં પત્ત્ંાં પુરાં થ્ંઈ ગયાં. અને
એક નંનંકડં ગંમડંમાં જન્મેલેં જગતીશ ગ્રેજ્યુએટની ઉપંધિ મંનભરી
રીસે મેળવી બહંર પડ્યેં!
‘ભણેલાં છેંકરાં ઉદ્ધસ, અને અંછકલાં સથ્ંં અવિનયી થ્ંઈ જાય છે, સ્વચ્છાતી અને શેંખીન બની જાય છે.’ ગંમડંનાં લેંકેંનાં મગજમાં ઘર કરી રહેલં અને ઘણે આશે દંચં ખ્યંલેં જગતીશનં ઉતંહરણથ્ીં તૂર થ્ંઈ
ગયં. ગ્રેજયુએટ થ્ંયં છસાં જગતીશ કેટલેં નમ્ર અને વિવેકી હસેં ! શાંસ અને હજીય કાંઈક શરમંળ જગતીશને જોઈ લેંકેં પેંસંનાં છેંકરાંને સેને તંખલેં અંપી શિખંમણ અંપસં. અંપણં ભણસરની બીજી પણ એક ફળ
પ્રંપ્તિ છે. ભણસં કે ભણેલં છેંકરાં મં-બંપને કહે છે, “મંરે પરણવુા
નથ્ીં!” અને એટલી હતે ન જાય સેં ‘હજી વંર છે, મંરે અંગળ ભણવુા
છે.’એમ સેં કહેવંનેંેેેેેેેેેેે જ. પછી ભલે કેંલેજની કંમિનીઅેંને જોઈ મનમાં ને
મનમાં રેંજ નવી કન્યંઅેં દંથ્ેં લગ્ન કરી નંખે ! મેંહની મંયંજાળમાં
ફદંઈ કેટલંક સેં પ્રેમ-લગ્ન કરી નંખે છે. વખસ જસાં મેંહ તૂર થ્ંઈ જાય
છે અને પેલેં કહેવંસેં પ્રેમ પલંયન થ્ંઈ જાય છે. આસે જીવન પ્રેમમય
નહિ, તુઃખમય બની રહે છે.
જગતીશમાં અંવુા કેંઈ તૂષ્ંણ પ્રવેશ્યુા ન હસુા. હં, કેંઈકવંર
કલ્પનંનં ઘેંડં સેણેય તેંડંવ્યં હશે. ક્રાંસિકંરી વિચંરેંય સેને થ્ંયં હશે.
પરાસુ સે અલ્પ દમય પુરસં જ. લગ્નની જૂની પ્રથ્ંંમાં અને મંસં-પિસંની
પદાતગીમાં સેને વિશ્વંદ હસેં. વળી સેમની ઈચ્છંને અનુકૂળ થ્ંઈ શકંસુા
હેંય ત્યાં દુધી દંરુા, એવુ સેનં દાસ્કંર સેને કહેસં. સેથ્ીં જ સેં સેણે મંસં-
પિસંની ઈચ્છંને મંન અંપી ગ્રેજયુએટ થ્ંસાં પહેલાં લગ્ન પણ કરી નંખ્યાં?
રમંને સેણે અનંયંદે પહેલાં જોઈ હસી. સેનાં વખંણ દાબાધીઅેંનં મુખેથ્ીં
દાંભળ્યાં હસાં. અને ખંદ કરીને મંમંનં મુખેથ્ીં. સેથ્ીં સેનંમાં દાસ્કંર
છે એવી જગતીશને શ્રદ્ધં હસી. અંટલી મંહિસી સેને પુરસી હસી. વળી સે
વિચંરસેં,પરિચયમાં અંવ્યં બંત લગ્ન કરવંમાં શેં અંનાત ! લગ્નની
એક મીઠી મુાઝવણ સેં એ છે કે એક અજાણી વ્યક્સિ દંથ્ેં અંપણે પરિચયમાં
અંવવંનાં છીએ. સેની અંશં, ઈચ્છં અને વિચંરેં જાણવંનં છીએ અને
અંપણાં હૃતયની ઊર્મિઅેં જણંવવંનં છીએ. સેને જીવન દેંંપવંનં છીએ
સથ્ંં સેનં અંત્મંની ભેટ સ્વીકંરવંનં છીએ.’ અંવં વિચંરેંથ્ીં સે મંનસેં
કે પ્રેમ-લગ્ન કરસાં લગ્ન-પ્રેમમાં જ દંચેં અંનાત છે. વળી દંહિત્યનેં એ
ભંરે શેંખીન હસેં. સેણે ઘણુા વાંચ્યુા હસુા, વિચંર્યું હસુા અને થ્ંેંડુા લખ્યુા પણ
હસુા. દંમયિકેંમાં કેંઈકવંર સેની વંસર્ં કે નંનકડાં કંવ્યેં ઝબકી જસાં.
‘લગ્ન પ્રંણ વિકંદનુા પગથ્િંયુા છે.’ એવં કવિ શ્રી નંનંલંલનં કથ્ંનને
સે દંચુા જ મંનસેં અને સેથ્ીં અભ્યંદકંળ તરમિયંન થ્ંસુા લગ્ન સેનેં
વિકંદ રુાધે નહિ પરાસુ વ્યંપક કરશે એવી સેને ખંત્ર્ીં હસી. અંવં
વિચંરેંથ્ીં રમં દંથ્ેંનં લગ્નનેં જગતીશે વિરેંધ ન કયર્ેં, ત્યંરે સેં મંસં-
પિસં કેટલાં ખુશ હસાં !
ગ્રેજયુએટ થ્ંસંમાં જ દત્ભંગ્યે જગતીશને શહેરમાં કલેકટર અેંફિદમાં દંરી ગણંય સેવી નેંકરી પણ મળી ગઈ. મંમંની અેંળખંણે
અહીં પણ અગત્યનેં ભંગ ભજવ્યેં. અંમ જગતીશ અને રમંનં ગૃહદાદંરે
‘શ્રી ગણેશંય નમઃ’ કર્યું. જગતીશનં ધંયર્ં પ્રમંણે રમં પણ દંચેજ દાસ્કંરી
હસી. પાંચ આગ્રેજી દુધી પહેંંચી હસી, પરાસુ ગૃહકંર્યની સેં ગ્રેજ્યુએટ જ
ગણંય. શાંસ હસી, સ્નેહંળ હસી, સેથ્ીં દંદરિયાંનેં પ્રેમ સેણે દાપંતન
કયર્ેં હસેંે. ભંવિ જીવનની કલ્પનંમાં વિહરસાં કન્યં કંળે જ કેંઈ અતીઠ,
અજાણી વ્યક્સિએ રમંનં તિલમાં અનેંખુા સ્થ્ંંન મેળવ્યુા હસુા. જગતીશને
જોયં બંત સે વ્યક્સિ અજાણી મટી ગઈ. સ્નેહનેં દંગર જગતીશને હવંલે
થ્ંઈ ગયેં ને એનં વિનંનુા જીવન વન જેવુા વેરંન લંગવં માંડ્યુા. છસાંય
જગતીશ ભણી રહ્ય્ંેં અને સેને નેંકરી મળી ત્યાં દુધી એ વેરંન વનમાં
વિયેંગીની થ્ંઈ રમંને રહેવુા પડ્યુા. પરાસુ નેંકરી મળસાં જ સપસ્વીનુા સપ
ફળ્યુા અને જીવનનં માગલમય તિવદેં બે સ્નેહંળ પાખીઅેં પેંસંનં મંળંમાં
અંનાતથ્ીં પદંર કરવં લંગ્યાં.
જગતીશ અને રમં દુખી હસાં. સેમનં જીવનમાં વિચંરેંનેં મેળ હસેં અને સ્નેહની દુવંદ હસી. અંમ તિલ અને તિમંગની એકરૂપસં હસી, એટલે દાદંરમાં શાંસિ સ્વંભંવિક જ હેંય. અંથ્ીં વિશેષ્ં જીવનમાં જોઈએ
પણ શુા ?
સેમનેં દાદંર રથ્ં ચંલસેં હસેં. બાને ચક્રેં સ્વંભંવિક દુમેળથ્ીં ફરસાં હસાં. મંર્ગમાં ચઢંણ-ઉસરંણ કે ખંડં - ટેકરં સેં અંવેજ. અંવં દમયે કેંઈ ચક્ર કેંઈકવંર દહેજ ખેંટકંસુા, પરાસુ બીજુા ચક્ર દહેજ અંઘુ
પંછુા થ્ંઈ રથ્ંને રસ્સે પંડસુા.
દુખી તાંપત્ય-જીવનનં ચંર વષ્ર્ં વીસી ગયાં. જાણે એક મધુર સ્વપ્ન
પુરુ થ્ંઈ ગયુા ! અંજે સેં રમંનં ખેંળંમાં બંર મંદની દુાતર બંળકી રમસી
હસી. દાસંન પર કેંને સ્નેહ ન હેંય ? દુાતર અને સાતુરસ્સ બંળકી કલ્પનં
જગતીશ અને રમંનં હૃતયમાં જાણે જડંઈ ગઈ. એ નંની બંળં સેનં
મંસં-પિસંનં સ્નેહ ઝરણંનુા દાગમ સ્થ્ંંન બની. જીવનની એક નવી જ
બંરી ઉઘડી અને પસિ-પત્નીએ જાણે એક નવંજ પ્રકંરનં પ્રેમંળ જીવનનેં
પ્રવંદ શરૂ કયર્ેં. જગતીશ અેંફિદમાં જસાં છેલ્લી અને અંવસાં પહેલી
મુલંકંસ રમંનં એ રમકડાંની જ લેસેં !
‘અેંહેં, હવે અમંરેં સેં ભંવ પણ નથ્ીં પૂછંસેં. શુા તીકરી પર હેસ!’ અેંફિદમાંથ્ીં અંવસાં પુત્ર્ીં દંથ્ેં વંસેં કરસં જગતીશને પત્નીએ કહ્ય્ુંા.
‘સને ખબર છે રમં, દૃષ્ટિનેં નિયમ છે કે કેંઈપણ વસ્સુની
પ્રંપ્તિમાં જેમ વધુ કષ્ટ સેટલી સે વસ્સુ વધુ પ્રિય !’ જગતીશનં મુખમાંથ્ીં
દત્ય દરી પડ્યુા.
‘જરં દંતી ભંષ્ંંમાં વંસ કરેં મંરં દંહિત્યસ્વંમી,’ વિનેંત
અંગળ વધ્યેં.
‘હુા એમ કહુા છુા કે અં કલ્પનં મેળવસાં કેટલુા તુઃખ વેઠવુા પડ્યુા છે એનેં સને ખ્યંલ છે ? એનં જન્મ વખસે સંરેં છ મંદનેં વિયેંગ છ યુગ જેટલેં લંગેલેં એમ મેં સને નહેંસુા કહ્ય્ુંા ?’ જગતીશે પ્રશ્નરૂપે સ્પષ્ટસં કરી.
મુખ પર સ્મિસ અને કૃત્ર્િંમ ગુસ્દંની ભેગી રેખંઅેં દંથ્ેં રમંનં
નયનેંએ સ્નેહંળ ઠપકેં ઠંલવ્યેં, સે જોઈ હદસેં હદસેં જગતીશ કપડાં
બતલવં ચંલ્યેં ગયેં. રમંની અાંખેંએ જાણે કહ્ય્ુંા : ‘અં બંળકની સેં જરં
શરમ રંખેં.’ ત્યંરે હદસં જસં જગતીશે‘એ શુા દમજે’ કહી મનની
શરમને તૂર કરવં પ્રયત્ન કયર્ેં હશે.
• • •
’નઇેંઅબ્થ્ગષ્ટર્ગિંશ્વ ઘ્ળ્ઃધ્બ્ઌ ન ળ્ધ્બ્ઌ ન ત્ન‘ દાદંરમાં દુખ અને તુઃખ
ચન્કની મંફક ફરે છે. પરાસુ રમં અને જગતીશનં જીવનમાં સેં ભંગ્યે જ
તુઃખની છંયં ય જણંસી. સ્નેહંળ તાપસી પર પ્રભુનં એવં અંશીવર્ંત જ
હશે. હંસ્સેં, જ્યાં સ્ત્ર્ીંઅેં પૂજાય છે ત્યાં તેવસંઅેં રમે છે. સ્ર્શ્ધ્ ઌધ્સ્ર્ષ્ટજીગળ્
ઠ્ઠપસ્ર્ર્ગિંશ્વ થ્ૠધ્ર્ગિંશ્વ ઌગ ઘ્શ્વગધ્ઃ ત્ન‘ જગતીશનં ઘરમાંય રમંનુા પ્રેમ પૂજન થ્ંસુા જ
હસુા ને ? પરાસુ મહંપુરુષ્ંેંનં કથ્ંન કાંઈ મિથ્યં થ્ંેંડાં જ હેંય છે ? ફરસં
ચક્રમાં એક તિવદ કશુાક ખેંટકંયુા !
એક નંની બંબસમાં પસિ-પત્નીમાં કાંઈક મસભેત પડ્યેં. શરૂઅંસમાં બાનેએ સ્નેહભયર્ં રુદણાં લીધાં. રમંને અંજે એવં જ કેંડ જાગ્યં કે જગતીશ સેને પહેલી બેંલંવે ! ‘તરેક વખસે હુા જ એમને મનંવુા છુા, ત્યંરે એ મને મનંવે એવેં લ્હંવેંય કેંઈ તિવદ લેવેં.’ એવં વિચંરથ્ીં
સેણે અબેંલં ચંલુ રંખ્યં. જગતીશને સેં ખંત્ર્ીં જ હસી કે રમં તરેક વખસની જેમ અંજે પણ મનંવશે જ. પણ રમંનં હૃતયમાં જાગેલં કેંડની એને બીચંરંને શી ખબર ? એટલે પેંસે જમવં બેઠેં ત્યંરે પણ રમં કાંઈ બેંલી
નહિ ત્યંરે સેને લંગ્યુા કે પત્ની દંચે જ રીદંઈ છે. દાયમી અને દાસ્કંરી
છસાં અંવં પ્રદાગનં બીનઅનુભવી જગતીશને અંમાં પેંસંનુા સ્વમંન
ઘવંસુા લંગ્યુા. સેથ્ીં યાત્ર્ંવસ્ એ જમ્યેં, રમંએ જમંડ્યેં. કેંઈ કાંઈ બેંલ્યુા
નહિ. મંત્ર્ં થ્ંેંડી થ્ંેંડી વંરે બાને એકબીજા દંમુા ત્ર્ંાંદી નજરે જોઈ લેસાં
અને હરીફની શક્સિનુા મંપ કંઢસાં. કતી તષ્ટેં દૃષ્ટ મળી જાય સેં પર પુરુષ્ં
કે પર સ્ત્ર્ીં દંથ્ેં નજર મળી હેંય સેમ બાને એકતમ દૃષ્ટિ ફેરવી નંખસાં !
તરરેંજની ગરમ રેંટલી હૃતયને ઠાડક અંપસી, અંજે એ રેંટલી જગતીશનં
મગજને વધુ ગરમ કરસી હસી.
જમીને અેંફિદ જવં મંટે કપડાં બતલવં જગતીશ ઉપર ગયેં.
રમંએ નક્કી જ કર્યું હસુા કે જસી વખસે જો જગતીશ ન બેંલંવે સેં પેંસે
જરૂર સેને બેંલંવી, મનંવી ખુશ કરશે અને પછી જ અેંફિદે જવં તેશે.
કપડાં બતલી જગતીશ નીચે અંવ્યેં. સેણે નિયમ સેંડ્યેં. પંરણંમાં ઊાઘસી
કલ્પનં સરફ પણ નજર નંખ્યં દિવંય સે દડદડંટ તંતરેં ઉસરી ગયેં !
અંટલેં ઝડપી બનંવ બનશે એવી રમંને કલ્પનં જ ન હસી. સે જગતીશને
બેંલંવવં તંતર સરફ તેંડી, ત્યાં સેં સે રસ્સે પણ પડી ચૂક્યેં હસેં !
રમંથ્ીં રડંઈ ગયુા. જગતીશ દંથ્ેં અબેંલં ! અં વિચંર જ સેને
મંટે ભયાકર તુઃખતંયક હસેં. સેને પેંસંનેં જ તેંષ્ં જણંયેં. પેંસંની જાસને
સે ઠપકેં તેવં લંગી. અને એ તિવદે સેને ઉપવંદ થ્ંયેં. જેમ સેમ કરી
તિવદ કંઢ્યેં. અેંફિદમાં જગતીશ કંમમાં પરેંવંયેલેં હસેં, પરાસુ અં
પ્રદાગ વંરાવંર સેને યંત અંવી દસંવસેં. સેને રમંની તયં અંવી. કલ્પનં
યંત અંવી, પેંસંની ભૂલ દમજાઈ.
દાંજે જગતીશ ઘેર અંવ્યેં ત્યંરે રમં અંસુરસંથ્ીં સેની રંહ જોસી અગંદીમાં ઊભી હસી ! અંખરે સેં સ્ત્ર્ીં હસી. પુરુષ્ં કરસાં સ્ત્ર્ીંનુા હૃતય કેંમળ હેંય છે, છસાં અપમંનેંનાં ઘં દહન કરીને પણ સે પેંસંનં પસિને
ખુશ કરવં પ્રયત્ન કરે છે. પુરુષ્ં કરસાં સે વધુ ક્ષ્ંમંશીલ, વધુ સ્નેહંળ અને વધુ ઉતંર હેંય છે. જગતીશ અંજે રેંજનં દમયે જ અંવ્યેં હસેં, છસાં રમંએ વંસની શરૂઅંસ કરવં પૂછયુા :
‘કેમ અંજે મેંડુા થ્ંયુા?’
મંણદનુા મન કેવુા છે ? રમંએ પેંસંને ન બેંલંવ્યેં હેંસ સેં જગતીશ જ સેને બેંલંવસ. એણે એમ વિચંર્યું જ હસુા. પણ રમંએ બેંલંવ્યેં ત્યંરે સેને શુા ય થ્ંયુા. પત્નીનં પ્રશ્નનેં કાંઈ જવંબ અંપ્યં વિનં સે ઉપર ચંલ્યેં ગયેં !
રમં પંછળ ગઈ - જાણે પરવશ પંરેવડુા !
‘જુઅેં, કલ્પનં નીચે પંરણંમાં રમે છે.’
‘હા,’ ટૂાકમાં જ પસિએ પસંવ્યુા.
‘અંજે એને લેવી નથ્ીં?’
‘નં’
પડ્યાં. સે હજીય રડસુા હસુા. જગતીશે ચમચંમાં ‘ગ્રંઈપ વંટર’ કંઢી અંપ્યુા
અને સે પંવંમાં રમંને મતત કરી. અંમ દંરવંરમાં પાતરેક મિનિટ દહેજે
પદંર થ્ંઈ ગઈ. ધીરે ધીરે બંળક શાંસ થ્ંયુા. બંળકેં અંમ પત્નીનં મં-
બંપ પંદે કાંઈ કાંઈ નવં પ્રયેંગ કરંવે છે સેનેં અં તાપસીને અનુભવ જ
નહિ !
‘કેમ? એનં ઉપર પણ રીદંયં છેં?’
કેંણ જાણે કેમ નીચે બંળકે રડવંની શરૂઅંસ કરી !
‘જુઅેં, સમે ન બેંલંવી સેથ્ીં સે રડે છે.’
‘ભલે.’
અને જગતીશ રીઝે સે પહેલાં સેં બંળકે મેંટેથ્ીં રુતન કરવં માંડ્યુા. રમં કેંને પહેલુા રંજી કરે ? બંળકનુા રુતન વધસુા જ ગયુા. પસિ - હઠ અને બંળ - હઠે હરીફંઈ માંડી. રમંનં પૂજનમાં ભાગ પડ્યેં. તેવને રીઝવ્યં વિનં જ પૂજારીને પંછં ફરવુા પડ્યુા !
રમં નીચે અંવી. કલ્પનંને સેણે લીધી. સેને ધવડંવવં પ્રયત્ન કયર્ેં. કાંઈ અવંજો કયર્ં, પણ બધુા જ વ્યથ્ર્ં ! કલ્પનંનં રડવંનં કંરણની કલ્પનં જ ન થ્ંઈ શકી ! સે વધુને વધુ રડસી હસી ! અત્યંર દુધી હૃતય કઠણ કરી
મેડં ઉપર રહેલેં જગતીશ પણ હવે નીચે અંવ્યેં અને પત્નીનં પ્રયત્નેંમાં
દંથ્ં અંપી, કાંઈક નવં પ્રયેંગેં દ્વંરં સેમાં પૂર્સિ કરી કલ્પનંને શાંસ કરવં
પ્રયત્ન કરવં લંગ્યેં.
‘પેટમાં તુઃખસુા હશે?’ જગતીશે પૂછયુા.
‘શી ખબર, ઝંડેં પણ થ્ંયેં છે,’ રમંએ કહ્ય્ુંાા.
પસિ-પત્નીનં અબેંલં સૂટયં ! બાને જણ બંળકની મંવજસમાં
કલ્પનંનેે લઈ રમં હિંચકે બેઠી. જગતીશ પણ દંથ્ેં બેઠેં અને
હજીય થ્ંેંડી થ્ંેંડીવંરે ડૂદકાં ભરસી પેંસંની વ્હંલી બંળકીને હદંવવં
પ્રયત્ન કરવં લંગ્યેં. એમ કરસાં કરસાં થ્ંેંડીવંરમાં કલ્પનં રમંનં
ખેંળંમાં ઉંઘી ગઈ. પસિ-પત્ની બાને સેનં નિતર્ેંષ્ં મુખ દંમાુ જોઈ રહ્ય્ંાં
હસાં. થ્ંેંડીવંરે જગતીશે નજર ફેરવી રમંની દંમે જોયુા. રમંએ પણ
જગતીશ સરફ નજર કરી અને બાને જણે સ્મિસ કર્યું-જાણે એકબીજાને ઠપકેં
ન તેસાં હેંય ! જગતીશ પ્રેમથ્ીં રમંની વધુ પંદે ગયેં અનેે રમંની
અાંખમાંથ્ીં હષ્ર્ંનુા એક અશ્રુબિંતુ ટપક્યુા.
‘રમં’, જગતીશે વ્હંલથ્ીં કહ્ય્ુંા.
અાંદુનુ ટીપુા પેંસંનં ગંલ પર પડવંથ્ીં કલ્પનંએ અાંખ ઊાચી કરી. પિસં દંમુા જોઈ, સ્મિસ કરી સે અંનાતથ્ીં પગ પછંડવં લંગી.
‘જુઅેં, સમને બેંલંવે છે’, રમંએ સ્નેહથ્ીં કહ્ય્ુંા.
રમંનં ખેંળંમાંથ્ીં જગતીશે કલ્પનંને ઊાચકી લીધી અને કહ્ય્ુંાઃ
‘રમં, મેં સને નંનંલંલની પેલી પાક્સિ કહી હસી સે યંત છે?’
‘સમંરે મેંઢે નંનંલંલની પાક્સિઅેંની નવંઈ ખરીને પંછી. રેંજ કેટલીય કહેં છેં, સેમાંની કઈ દમજુા?’ પત્નીએ નિતર્ેંષ્ં અંનાતની શરૂઅંસ કરી.
‘એકંકી સેં ભંસ્કરે અધૂરેં છે,’ જગતીશે પાક્સિ કહી.
‘હં, યંત છે, પણ સેનુા શુા છે અત્યંરે?’ રમંએ પ્રેમથ્ીં પ્રશ્ન કયર્ેં.
‘પણ હુા સેં નંનંલંલથ્ીં ય અંગળ વધીને કહેવં મંગુા છુા....’
‘કે?’ રમંએ વચમાં જ પૂછયુા.
“તાંપત્ય યે અધૂરૂા છે ‘પ્રભુની પ્રદંતી’ વિનં” - વંક્ય પૂરુા કરસાં જગતીશે કલ્પનંને વ્હંલભર્યું ચૂાબન કર્યું.
‘હં, એણે અંપણી વચ્ચે દમંધંન કરંવ્યુા. કેમ?’ રમં બેંલી.
‘હવે દમજી, દાસંન વિનંનુા તાંપત્ય જીવન તેવ વિનંનં તેવળ જેવુા છે.’ જગતીશ કવિ બની ગયેં ! અરે, પણ ચંલ હવે ચં સેં મૂક.’ કલ્પનં-દૃષ્ટિમાંથ્ીં કવિ નીચે અંવ્યં. જગતીશની દાંજની ચં અંજે હજી બંકી હસી !
‘અંજે ચં નહિ મળે જાવ, રિદંયં કેમ?’ રમં રમસે ચડી.
‘જો ફરી ઝગડેં થ્ંશે હેં’, જગતીશે પ્રેમભરી ધમકી અંપી.
“સેં વિષ્ટિકંર છે ને સમંરી અં ‘પ્રભુની પ્રદંતી”, કહી જગતીશનં ખેંેળંમં ારમસી કલ્પનંનં ગંલમાં ધીરેથ્ીં પ્રેમભરી ટપલી
મંરી, રમંએ જગતીશનેં હંથ્ં ખેંચસં કહ્ય્ુંા. ‘સેં ચંલેં, હુા ચં કરુા ત્યાં સમે અને સમંરી અં ‘પ્રભુની પ્રદંતી’ બાને બેદેં !
ત્યંરે દાધ્યં દમયે દુવં જસં દૂર્યનંરંયણ પણ જગતીશ અને રમંની બંજુમાં કિલકિલંટ કરસી કલ્પનંને પેંસંનં મૂતુ કિરણેંથ્ીં ચૂમી રહ્ય્ંાં હસાં. ચં પીસાં જગતીશ અને રમં ઘડીમાં કલ્પનં દંમે સેં ઘડીમાં એકબીજાની દંમે જોઈ સ્મિસ કરસાં હસાં. દુખત તાંપત્યની એ દેંનેરી દાંજ હસી.
ૂ ૂ ૂ
૧૯. વધંમણાં !
એક, બે, ત્ર્ંણ...દંસ...તદ...બંર ! હં, પૂરં બંર ટકેંરં
ઘડિયંળે મંયર્ં ત્યંરે સેમને પલાગમાં લાબંયે થ્ંેંડી જવંર થ્ંઈ હસી.
એટલંમાં ઊાઘ સેં ક્યાંથ્ીં અંવે ? સેમાંય અંજે સેં ૧૪મી અેંગષ્ટની રંત્ર્ીં
! અંવસીકંલનં ભરચક કંર્યક્રમની રૂપરેખંને છેલ્લુા સ્વરૂપ અંપી હમણાં
જ દેવકલંલ પરવંયર્ં હસં. કેટલેં બેંજ હસેં સેમનં મંથ્ેં ! કંલે સેમને
કેટકેટલં કંર્યક્રમેંમાં હંજરી અંપવંની હસી !
દૂસાં દૂસાં દેવકલંલ કંર્યક્રમની રૂપરેખં પર ઊડસી નજર નંખવં
લંગ્યં. વહેલી દવંરે ઊઠવુા પડશે. પ્રંચિમાં દૂર્યતેવ લંલ વંવટેં ફરકંવે
સે દંથ્ેં એમને ત્ર્િંરાગેં લહેરંવવંનેં હસેંે ! અને દેવકલંલે સેં નક્કી કર્યું
હસુા કે લંલ કિલ્લં પર પાડિસ નેહરૂ ત્ર્િંરાગેં લહેરંવે સે પહેલાં પેંસે ધ્વજ
ફરકંવી તેવેં. અને તિવદેંની મહેનસ બંત પેંસે સૈયંર કરેલુા અને હવે સેં
મેંઢે કરી નંખેલુા ભંષ્ંણ ભંરસનં વડંપ્રધંનથ્ીં કેંઈ રીસે ઊસરે સેવુા ન
હસુા એનીય એમને ખંત્ર્ીં હસી ! લેંકેં કેટલં ધ્યંનથ્ીં કંલે એમની વંસ
દાંભળશે. કેટલં અહેંભંવથ્ીં પેંસંને જોઈ રહેશે એ વિચંરસાં સેં
દેવકલંલનં અંનાતની અવધિ અંવી ગઈ !
પેંેસંની બુદ્ધિ પર દેવકલંલ અંજે વંરી ગયં. અને કેમ ન વંરી જાય ? કેટલી દંમંન્ય સ્થ્િંસિમાંથ્ીં અંગળ વધસં વધસં સેઅેં અંજે એક રંજ્યનં મેંટં પ્રધંનનં હેંદ્દે પહેંંચ્યં હસં. શહેરમાં અંજે સેમનં મંન-
મેંભેં કેટલં હસાં ? અને અંર્થ્િંક લંભમાં યે પેંસે ક્યાં કચંશ રંખી છે ? થ્ંેંડં વષ્ર્ં પર ભંડંનં ઘરમાં રહેસં હસં સેને બતલે અંજે પેંસંનાં ચંર
ઘર સેં સેમણે ભંડે અંપ્યાં હસં ! અને એક અંલીશંન બાગલંમાં પેંસે રહેસં હસં એ સેં જુતુ. પગે ફરસાં ફરસાં એમને દ્વિચક્રી પ્રંપ્ત થ્ંઈ હસી
એય હવે સેં ભૂસકંળની વંસ બની ગઈ હસી. અંજે સેં દુાતર અંકષ્ર્ંક
‘ઝેન કંર’ સેમનં કાપંઉન્ડની શેંભં વધંરસી હસી ! થ્ંેંડં દમય પહેલાં
દંમંન્ય નેંકરી કરસં દેવકલંલની સહેનંસમાં અંજે અનેક દેવકેં તેંડંતેંડ
કરસં હસં. ઘરમાં ગુાજસેં રેડીયેં દાંભળવંની સેમને ફુરદત નહેંસી. સેમનં
ટેલીફેંનની ઘાટડી થ્ંેંડી થ્ંેંડી વંરે રણક્યં જ કરસી, જેનુા રીદીવર ઉપંડસાં
સેમને થ્ંંક લંગસેં ! અં અને અંવી સેં ઘણી દંહ્ય્ંબી દેવકલંલને ઘેર
હસી. અને અં બધુાય સેમણે જનદેવં કરીને, તેશ દેવં કરીને મેળવ્યુા હસુા,
એ અગત્યની વંસ હસી. દેવકલંલને થ્ંયુા : ‘દંચે જ ભગવંન દેવંનેંેે
બતલેં અંપે છે!’ ક્ષ્ંણવંર મંટે દેવકલંલની નજર અંજ દુધી જુતં જુતં
હેંદ્દે રહી સેમણે કરેલી દેવં પર પણ પડી ગઈ. પરમીટેં, કેંન્ટ્રેક્ટ,
લંયદન્દ, નેંકરી - અં સથ્ંં અંવાં બીજા કંમેંમાં સેમણે કેટલં લેંકેંને
મતત કરી હસી ! અને બતલંમાં શુા લીધુા હસુા ?’
‘લાંચ !’ નં, નં દંડંબંરનં પેલં ટકેંરે અંવેં પડધેં કેમ પંડ્યેં? એમણે સેં અંવુા કાંઈ જ લીધુા નથ્ીં. હં, લેંકેં અંગ્રહ અને પ્રેમપૂર્વક ભેટ અંપી જસાં ખરં ! પણ સેં બતલંમાં સેમણે સેમનાં કંમ પણ કરી તીધાં હસાં જ !
પરાસુ ગમે સે કંરણે અં વિચંરને દેવકલંલે વધુ ટકવં તીધેં નહિ.
પેંસે લાંચ ખંધં વિધં તેશની મહંન દેવં કરી છે અને હજી કરી રહ્ય્ંં છે,
એવં દાસેંષ્ં દંથ્ેંે સેમણે ૧પ અેંેેગષ્ટનં કંર્યક્રમ ઉપર ફરી પંછી નજર
ઠેરવી. ધ્વજવાતન... દભં.... ભંષ્ંણેં... પંર્ટીઅેં.... રેંશની.... !
અને રેંશની જોસાં જોસાં દેવકલંલની અાંખ ઠરી ગઈ !
‘અં શુા ? પેલં આધંરં ખૂણંમાંથ્ીં અં ટેંળુા રેંશની જોવં ધદી
અંવ્યુા શુા ? નં, નં, એ સેં પેંસંની પંદે અંવ્યુા !’
‘કેંણ છેં સમે?’ દેવકલંલે પૂછયુા.
‘હિન્તીઅેં’ જવંબ મળ્યેં.
‘કેમ અંવ્યં છેં? અંમ લુાટંયેલં જેવં કેમ છેં?’
‘ભૂખે મરીએ છીએ.’
‘ભૂખે મરેં છેં?’
‘હં’
‘સેં ખંસં કેમ નથ્ીં?’
‘શુા ખંઈએ?’
‘અનંજ !’
‘ક્યાંથ્ીં લંવીએ?’
‘દરકંરે સમંરે મંટે દસ્સં અનંજની તૂકંનેં ખેંલી છે ત્યાંથ્ીં’
‘પણ સે લંવવં પૈદં જોઈએને?’
‘હા, સેં કંમ કરેં. મહેનસ કરેં. પૈદં મળશે, અંરંમ હરંમ...’
‘કંમ?’ ખુશ થ્ંસુા અંશં ભર્યું બીજુા ટેંળુા ધદી અંવ્યુા જાણે. ‘હં,
હં, લંવેં અમંરે કંમ જોઈએ છે,પણ મળસુા નથ્ીં. અમે બેકંર છીએ.
કંમ અંપેં.’
‘બેકંર છેં?’
‘હં’
‘સેં એમ્પ્લેંયમેન્ટ એક્ષ્ંચેન્જમાં નંમ નેંંધંવેં. નેંકરી મંટે
બેંલંવશે.’
‘નંમ નોંધંવ્યે સેં બે વરદ થ્ંઈ ગયં દંહેબ,’ ટેંળંમાંથ્ીં કેંઈ
બેંલ્યુા : ‘મંરેં એક દંથ્ીં મરી ગયેં ત્યંરે હુા અેંફિદમાં સેનુા નંમ કઢંવવં
ગયેં હસેં ત્યંરે ત્યાંનં દંહેબે કહ્ય્ુંા : ‘અમથ્ંેં મરી ગયેં, હવે નેંકરી મંટે
સેનેં નાબર લંગસ!’
‘જુઅેં, અંજે પાતરમી અેંગષ્ટ છે.’ દેવકલંલ જાણે બધાંને
દમજાવવં લંગ્યં : ‘અંજે અંઝંતીની રરમી વષ્ર્ંગાંઠ છે મંટે બધં અંનાત
કરેં, રેંશની જુઅેં, ભંષ્ંણેં દાંભળેં અને દંરાં પકવંન્ન્ં ખંઅેં. હુા સમંરી
વંસ પર પછી વિચંર કરીશ હેંં!
બાને ટેંળાં કાંઈક ગણગણસં પંછાં વળ્યાં, ત્યંરે દંમેથ્ીં અંવસં, દમૂહમાંથ્ીં બૂમેં દાભળંઈ.
‘અધિક વેસન.... લેકે રહેંગે’
કેંણ જાણે શંથ્ીં, પણ દેવકલંલની અંજની નિંદ્રંનં નદીબમાં અંવં જ દૃશ્યેં જોવંનુા લખંયુા હશે સે અધિક વેસનની મંગણી કરનંર દાસ્થ્ંંનં નેસંઅેં દંથ્ેં વંટંઘંટેં કરી એમણે પડખુા ફેરવ્યુા, ત્યાં જ હડસંળીઅંઅેંની ફેંજ અંવી પહેંંચી ! સેઅેં કેમેય દમજ્યં નહિ, ત્યંરે દેવકલંલ ગુસ્દે થ્ંયં. એ સેં પ્રધંનનેં ગુસ્દેં ! પરિણંમમાં કાંઈ પૂછવંનુા હેંય ? સરસ જ સેમણે પેંલીદ બેંલંવી, પરિણંમે.....
દેંટી ચંર્જ ! ટેંળુા ન ખસ્યુા.
લંઠીમંર ! ટેંળંમાં થ્ંેંડી અસ્સ વ્યસ્સસં ! દિવંય કાંઈ નહિ. ટીયરગેદ ! ટેંળંની નંદભંગ અને વળી જમંવટ.
ગેંળીબંર !!! અં જુવંન પડ્યેં, પેલેં વૃદ્ધ પણ ઝડપંઈ ગયેં. હં હં હં ! પેંલીદનુા હંસ્ય; બીજા બે પંડ્યં. ‘શંબંશ પેંલીદ ! હવે કેવં નંઠં !’ હદસે મુખે જોસાં દેવકલંલ બેંલ્યં ! થ્ંેંડીવંરે ફેંજતંરે સેમની
પંદે અંવી કહ્ય્ુંા : ‘દંબ, અબ લંઈન ક્લીયર હેં ગઈ!’
‘શંબંશ !’ જાણે પ્રધંને પ્રમંણપત્ર્ં અંપસાં કહ્ય્ુંા : ‘સમે બહુ દમયદૂચકસં વંપરી. કંલે પાતરમી અેંગષ્ટની ખુશંલીમાં હુા સમંરં અં કંર્યની કતર કરી બઢસી અપંવીશ.’
‘જી, અંપનેં અંભંર....’ પેંલીદવંળેં બેંલ્યેં.
‘પણ જુઅેં, અંજે મંરં બાગલંની અંજુબંજુ દખસ બાતેંબસ્સ
રંખજો. જરૂર પડે બીજા એક બે જણને અહીં પંડજો, પણ....’
‘જી, એમાં કહેવુા ન પડે’ અને અંપ નિશ્ચિંસ રહેં’
દેવકલંલે પંછુ પડખુા ફેરવ્યુા. પાતરમી અેંગષ્ટ મંટે સૈયંર કરેલુા
ભંષ્ંણ ઊાઘમાં જ સેઅેં ગેંખવં લંગ્યં :
‘અંઝંતીની સેરમી વષ્ર્ં ગાંઠ... અંપણી દિદ્ધિઅેં... પહેલી
પાચવષ્ર્ીંય યેંજનં... બીજી.... અને ત્ર્ીંજી યેંજનં.... ભંકરં નાંગલ....
ચિત્ત્ંરાજન લેંકેંમેંટીવ.... ખાભંસનુ સેલ, ટ્રંમ્બે...’
પણ વળી પંછં પેલાં ટેંળાં બૂમેં પંડસાં અંવ્યાં જાણે : ‘ભૂખ... બેકંરી, પગંર વધંરેં... હડસંળ...’
અને દંમે જ જાણે બાતૂકમાંથ્ીં ગેંળી છૂટસં અવંજ અંવ્યં. ઠન...ઠન...ઠન...! એ દાંભળસાં દેવકલંલની અાંખ ઉઘડી ગઈ ત્યંરે
સેમણે જાણ્યુા કે એ અવંજ ગેંળીબંરનં નહિ પણ ઘડિયંળમાં પાંચનં ટકેંરં
પડ્યંનં હસં ! અને ત્યંરે પ્રંચીમાં આધકંરની દેનં પેંસંની હંર કબૂલ
કરી પીછેહઠ કરસી હસી, ઉષ્ંં પાતરમી અેંગષ્ટનં વધંમણાં તેસી ગુલંલ
છાંટસી હસી. પણ ત્યંરે દેવકલંલનં હૃતયનેં ઉત્દંહ કેંણ જાણે કેમ જસેં
રહ્ય્ંેં હસેં !
અંઝંતીનાં કડવાં ફળ ખંનંરંઅેંની દાખ્યં અં તેશમાં કરેંડેંની હશે એવેં અહેદંદ કતંચ હવે એ કરી રહ્ય્ંં હશે.
ૂ ૂ ૂ
ર૦. અંપની અંમન્યં !
નંનપણથ્ીં જ દુરેશ અને અંભં એકબીજાને ઘણાં ચંહસાં. બંળપણમાં જ્યંરે દુરેશ રજાઅેંમાં પેંેસંનં મેંદંળ જસેં ત્યંરે અંભં દંથ્ેં બહુ રમેલેં. અંભં રજાઅેં પડવંની અંસુરસંથ્ીં રંહ જોસી અને રજાઅેં પડે ત્યંરે દુરેશને અંવવંની રંહ જોયં કરસી. દુરેશ અંવસેં ત્યંરે સે બહુ ખુશ થ્ંસી અને બાને જણ નિતર્ેંષ્ં પ્રેમમાં રમસાં રમસાં અંનાતથ્ીં
પેંસંની રજાઅેં પુરી કરસાં. જ્યંરે રજાઅેં પુરી થ્ંસી અને દુરેશ પેંસંને
ઘેર જસેં ત્યંરે બાનેની અાંખેં અાંદુથ્ીં છલકંઈ જસી. છૂટં પડ્યં પછી
થ્ંેંડં તિવદ સેં બાનેને બીલકુલ ચેન નહિ પડસુા. અં રીસે નંનપણમાં સેમનં
નિર્મળ પ્રેમ પ્રવંહની શરૂઅંસ થ્ંઈ હસી.
પણ હવે સેં બાને જણ ઉંમરલંયક થ્ંયાં હસાં. નંનપણનેં નિર્મળ સ્નેહ હવે ગૃહદાદંર માંડવંનં કેંડમાં ફેરવંયેં હસેં. દુરેશનં મેંદંળમાં હવે કેંઈ રહ્ય્ુંા ન હેંવંથ્ીં છેલ્લાં થ્ંેંડાં વરદથ્ીં સે ત્યાં ગયેં ન હસેં અને અંભંને મળ્યેં પણ ન હસેં. બાને એકબીજાને મળવં ઘણં જ વ્યંકુળ હસાં,
પણ હવે એ દમય બહુ તૂર ન હસેં. સેઅેં દત્ભંગી હસાં. જો કે દુરેશ અને અંભં બાનેનં પિસં જૂનવંણી વિચંરનં હસં, એટલે છેંકરંની ઈચ્છં કે સેમની પરસ્પર યેંગ્યસંનં વિચંરે નહિ, પરાસુ કુળ પરસ્પરને યેંગ્ય હસુા એટલે સેમણે એ બેનેં વિવંહ કયર્ેં હસેં. વિવંહ થ્ંયેં અને થ્ંેંડં જ વખસમાં લગ્ન પણ નક્કી થ્ંઈ ગયાં. અંવસં વૈશંખમાં સેં દુરેશ અને અંભંનં લગ્ન હસાં. બાનેનં હૃતયેં અંનાતથ્ીં ઉભરંસાં હસાં.પેંસંને એક બીજાનં જીવનદંથ્ીં બનવંમાં કાંઈ અડચણ ન લંવવં બતલ બાને જણ ઈશ્વરનેં અંભંર મંનસાં અને ભંવિ દુખની કલ્પનંમાં વિહરસાં, ભવ્ય ઈમંરસેં ચણસાં અને અંનાત સથ્ંં અધીરંઈમાં તિવદેં વિસંવસાં હસાં.
પરાસુ...!? મનુષ્યની બધી અંશંઅેં કાંઈ અેંેેછી દફળ થ્ંંય છે?
એક તિવદ દવંરમાં અગંશીમાં બેદી દુરેશ કાંઈક વાંચસેં હસેં. હંથ્ંમાં પુસ્સક હસુા અને સેનુા ચિત્ત્ં ક્યાંય ફરસુા હસુા. અંભં દંથ્ેંનં પેંસંનં
ભંવિ દુખી જીવનની કલ્પનંમાં સે રંચસેં હસેં. અચંનક સેની નજર અંકંશ સરફ પડી. જે અંખં જગસને પ્રકંશિસ કરે છે સે દૂર્યને પણ ભરખી જાય સેવુા એક ભયાકર કંળુા વંતળ સેનં પર ધદી અંવસુા હસુા. દુરેશ ઘડીભર વિચંરમાં પડ્યેં : “પૃથ્વીને પ્રકંશનાં પય પંનંર દૂર્યને શુા ખબર હસી કે એની જ ગરમીથ્ીં સૈયંર થ્ંયેલાં વંતળ એક તિવદ અંમ એની જ ઉપર ચઢંઈ કરશે?” કલંપીની પેલી પાક્સિ દહેજ ફેર દંથ્ેં સે બબડ્યેં : ‘જે
પેંષ્ંસુા સેને મંરસુા એવેં તિદે ક્રમ કુતરસી.’ અં વિચંરે એનુા મન પણ દંશાક થ્ંયુા. ‘જે અંનાત-ભંનુા સેનં હૃતય - અંકંશમાં અત્યંરે પ્રકંશી રહ્ય્ંેં હસેં સેનં પર પણ કેંઈ વિષ્ંંતની ઘેરી ઘટં ચઢંઈ સેં નહિ કરે ને?’
પણ નીચે ‘ટપંલ’ એમ બૂમ પડી અને સેની સરાગમંળં સૂટી.
સે નીચે ગયેં. ટપંલ લીધી. ટપંલમાં સેનુા પેંસંનુા જ એક કવર હસુા. પેંસંનં નંમનુા કવર જોઈ સેને ઘણુા જ અંશ્ચર્ય થ્ંયુા. કેંઈક તિવદ
સેનં પર કેંઈ મિત્ર્ંનેં કંગળ અંવસેં, પણ કવર સેં કતી ન અંવસુા. વળી કવર પરનં અક્ષ્ંરેં પણ સેને અપરિચિસ લંગ્યં. પણ અં બધં વિચંર કરવં સે ન ઉભેં. સરસ જ ઉપર જઈ એણે અધીરંઈથ્ીં કવર ફેંડ્યુા અને
પત્ર્ં વાંચવેં શરૂ કયર્ેં :
‘દુરેશભંઈ,
અડવંડિયંથ્ીં અંભં ઘણી જ બિમંર છે. સમને મળવંની સેની
ખંદ ઈચ્છં છે. સેણે ઘણં જ અંગ્રહપૂર્વક કહેવંથ્ીં મેં અં પત્ર્ં લખ્યેં છે.
એક વખસ અંવી જરૂર સેને મળી જશેં. સમંરી રંહ જોઈએ છીએે.’- રેણુ
રેણુ અંભંની નંનપણની બહેનપણી હસી. બાને વચ્ચે ઘણેં જ
સ્નેહ હસેં. દુરેશ પણ એને દંરી રીસે અેંળખસેં હસેં.
પત્ર્ં વાંચી દુરેશનુા હૈયુા ભરંઈ અંવ્યુા. વિચંરેંમાંને વિચંરેંમાં સેેે ત્યાં જ બેદી રહ્ય્ંેં. અંભંને મળવં કેવી રીસે જવુા? મંસં-પિસંનં જૂનવંણી વિચંરેંથ્ીં એ પરિચિસ હસેં. હજુ દુધી પિસંની અંજ્ઞ્ંં એણે કતી લેંપી ન હસી. એમની અંગળ સેં મળવં જવંની વંસ થ્ંંય જ નહિ! એણે ઘણંય વિચંરેં ઘડ્યં, સુક્કં રચ્યં, પણ એકેય અમલમાં ન લંવી શક્યેં. એનેં શરમંળ સ્વભંવ પિસં પંદે અં વંસ મુકસાં એને રેંકસેં હસેં. સેથ્ીં વિચંરેંમાંને વિચંરેંમાં અત્યાસ નિરંશં વચ્ચે એણે બે તિવદ પદંર કયર્ંં. કાઈક દંરં દમંચંર અંવવંની અંશંએ એ તરરેંજ ટપંલની રંહ જોસેંે. અંજ ત્ર્ીંજે તિવદે પણ ટપંલની રંહ જોસેં, ચિંસં ભયર્ં વિચંરેંમાં સે બેઠેં હસેં. ટપંલ અંવી અને એની અંશં ફળી. એનં પર એ જ પરિચિસ અક્ષ્ંરવંળુા કવર અંવ્યુા. કવર લઈ દીધેં સે ઉપર ગયેં. સેેણે પત્ર્ં વાંચ્યેં. અને સેની અાંખમાં અાંદુ અંવ્યાં. સેમાંનં બે-ત્ર્ંણ વંક્યેં સેં સેનં કંન પર વંરાવંર અથ્ંડંસાં હસાંઃ “મંરં પત્ર્ંથ્ીં સમે અંવશેં એમ ધંરી સે અંસુરસંથ્ીં
સમંરી રંહ જોસી હસી. પણ સમે શંનં અંવેં? ગઈરંસથ્ીં સેં અંભં બેભંન છે. ડંકટર કહે છે : ‘કતંચ સે ન પણ બચે!” હંથ્ંમાં પત્ર્ં હસેં. અાંખમાં અાંદુની ધંરં હસી. સેણે ખંટલં પર પડસુા નંખ્યુા. સે ખૂબ રડ્યેં અને પછી વિચંરમાંને વિચંરેંમાં ઊાઘી ગયેં. સેને સ્વપ્ન અંવ્યુા. સ્વપ્નમાં અંભં ન હસી, રેણુા હસી. જાણે કે સિરસ્કંરયુક્સ હંસ્યથ્ીં એ સેને કહેસી હસી : ‘બદ અંટલેં જ સંરેં પ્રેમ ? નંનપણથ્ીં જેની દંથ્ેં રમ્યેં અને હવે જેની દંથ્ેં જીવન જીવવંનં કેંડ દેવસેં હસેં એનં મૃત્યુ વખસે સંરુા મુખ
પણ નથ્ીં તેખંડી શકસેં ? ક્યાં ગયાં પરસ્પરને મંટે પ્રંણ અર્પવંનં એ વચનેં ? બદ, અંટલંથ્ીં જ ડરી ગયેં ? સેં જીવનમાં સુા એને શુા દાસેંષ્ં
અંપસ ?’ ઠપકંભરી પ્રશ્નંવલિથ્ીં સે ઝબકીને જાગી ગયેં. ફરી સેની અાંખેં
અાંદુથ્ીં ઉભરંઈ, સેનં તિલમાં અકથ્ય તર્ત હસુા. પરાસુ હવે સેણે નિશ્ચય
કરી નંખ્યેં. ત્યાં જવંની પેંસંની ઈચ્છં પિસંજીને જણંવવંનેં સેણે નિધર્ંર
કયર્ેં.
પિસંજી ઘેર અંવ્યં ત્યંરે સેણે સેમને રેણુનેં પત્ર્ં અંપ્યેં. પણ
વાંચવંની શરૂઅંસથ્ીં દસસ રાગ બતલસી એમની અાંખેંનેં રાગ પત્ર્ં પુરેં
થ્ંસાં લંલઘુમ થ્ંઈ ગયેં હસેં !
‘રેણુ એની બેનપણી હશે?’ કરદન પટેલે કટંક્ષ્ંથ્ીં જ વંસની
શરૂઅંસ કરી.
‘હં.’ ધીરેથ્ીં દુરેશ બેંલ્યેં.
‘હા,’ વડીલની અતંથ્ીં ઉંકંરેં કરસં સેમણે કહ્ય્ુંા : ‘હવે સંરી શી
ઈચ્છં છે?’
‘હુા એકવંર ત્યાં જઈ અંવુા પિસંજી?’ દુરેશે પ્રશ્ન રૂપે જ પેંસંની
ઈચ્છં તશર્ંવી.
ગંમમાં ભલભલંને પેંસંનં તંબ નીચે રંખનંર કરદન પટેલ
દંમે ગંમનેં કેંઈ બીજો છેંકરેં પણ અંમ કહેવંની હિંમસ ન કરે સે અંજે
એમનં જ પુત્ર્ંનાં અં વેણ કેમ દાંખી શકે? ગંમમાં દર્વ કેંઈ એમની
અમંન્યં રંખસુા હસુા. એ ઈજારંતંરની અંમંન્યંનુા અંમ એમનં પુત્ર્ંનં
હંથ્ેં જ ખાડન ! પળમાં પાંચદેં વિચંરેં કરદન પટેલનં મગજમાંથ્ીં પદંર
થ્ંઈ ગયં. સેમની અાંખેં વધુ લંલ બની, ભવાં ઊાચં ચઢંવી, ગુસ્દંમાં સે
સડુક્યંઃ “નિર્લજ્જ, બંપની અંમન્યં સેંડસાં સને શરમ પણ નથ્ીં
અંવસી?’
‘પણ પિસંજી,’ ગભરંસે અને તુઃખી સ્વરે દુરેશ બેંલ્યેં : ‘સે
મર....ણ..’
‘અરે એ મરી જશે સેં એનં જેવી તશ લંવીશ. નંસમાં કાંઈ મંરી
જે સે શંખ છે?’ એમનં ગુસ્દંથ્ીં ડરી એમનુા કુળંભિમંન ભંગી ગયુા ન
હસુા !
પિસંનં છેલ્લં શબ્તેં દુરેશનં હૃતયમાં દેંંદરં ઉસરી ગયં. સે
સરસ જ ત્યાંથ્ીં ચંલ્યેં ગયેં. અત્યંર દુધી પિસં સરફ સેને જે મંન અને
પ્રેમ હસાં એ અેંદરી ગયાં. સેમનં વજ્ર હૃતયની પરંકંષ્ઠં સે હવે જ પંરખી
શક્યેં. વિચંરેંમાં ને વિચંરેંમાં સે બેભંન જેવેં પડી રહ્ય્ંેં. પરાસુ થ્ંેંડીવંરે
નીચે કેંેેઈએ સેનં નંમથ્ીં બૂમ મંરી. સે નીચે ગયેં. બૂમ પંડનંરને સેણે
અેંળખ્યેં અને પેંસે કાંઈપણ બેંલે સે પહેલાં અંવનંરે જ કહ્ય્ુંા : ‘દુરેશભંઈ,
સમંરેં સંર છે.’ યાત્ર્ંવસ્ દહી કરી દુરેશે સંર લીધેં, ફંડ્યેં, વાંચ્યેં અને
પુરપંટ સે ઉપર તેંડ્યેં. સેણે ઘડિયંળમાં જોયુા. ગંડીને હજી એક કલંકની
વંર હસી. સેણે ઝડપથ્ીં એક કંગળમાં કાંઈક લખી સે ટેબલ પર મૂકી તીધેં.
પેંસંની પેટી ખેંલી, સેમાંથ્ીં કાંઈ લઈ ગજવંમાં મૂકયુા અને દડદડંટ કરસેં
સે તંતરેં ઉસરી ગયેં. સે સ્ટેશન પર પહેંંચ્યેં ત્યંરે સેનં વંળનુા કે કપડંનુા
ઠેકંણુા ન હસુા. સેણે ટિકિટ લીધી, પણ એનીય સેને ખબર ન હસી ! જાણે
બધુા જ યાત્ર્ંવસ થ્ંસુા હસુા !
ગંડી અંવી અને ઉપડી. સે ગંડીનં ડબ્બંમાં હસેં, પરાસુ સેને
લંગસુા હસુા કે સે ગંડીનં પૈડાં નીચે કચડંસેં હસેં. કલંકેં પદંર થ્ંયં. એને
જવુા હસુા એ સ્ટેશન અંવ્યુા. અને દુરેશ ગંડીમાંથ્ીં ઉસયર્ેં. ઝડપથ્ીં સે ઝાંપં
બહંર નીકળ્યેં. કશંની પરવં ન કરસેં સે સેનં ગજવંમાંથ્ીં કેંઈ ચીજનુા
કંળજીપૂર્વક જસન કરસેં હેંય એમ સ્પષ્ટ મંલુમ પડસુા હસુા.ગાંડંની મંફક
ઝડપથ્ીં સે ગંમની ગલીઅેં વટંવસેં હસેં. એક ગલી અંવી અને સે જોઈ
દુરેશની અાંખેં અંગળ અંખેં ભૂસકંળ ખડેં થ્ંયેં. ‘અત્યંરે બીજાા બંળકેં
રમસાં હસાં ત્યાંજ નંનપણમાં અંભં અને બીજા મિત્ર્ંેં દંથ્ેં રમસાં સેણે
કેટલેં અંનાત મંણ્યેં હસેં ?’ વિચંરેંમાં ને વિચંરેંમાં સે દહેજ અંગળ
ચંલ્યેં અને થ્ાંભી ગયેં ! અં શુા ? સે દંચુા દૃશ્ય જોસેં હસેં ? અંભંનં
ઘરનં અાંગણંમાં રડંરેંળ થ્ંઈ રહી હસી. બૈરંનુા ટેંળુા પણ તેખંસુા હસુા !
ત્યંરે ‘દુરેશભંઈ?’ પંદેનં અેંટલં પરથ્ીં રડસી રેણુનેં અવંજ અંવ્યેં.
‘રે...ણુા...!’ પ્રશ્નભયર્ં અંશ્ચર્યથ્ીં દુરેશ બેંલ્યેં.
“હવે શુા કંમ અંવ્યં ? અંભંની ચિસંની જ્વંળંઅેં જોવંને ?”
રડસી રેણુા બેંલી.
દુરેશે કંને હંથ્ં તઈ તીધં. ‘અેંહ’, ચીદ દંથ્ેં સે પંછેં ફયર્ેં અને સ્મશંન સરફ તેંડ્યેં. રસ્સંમાં સેને ડંઘુઅેં દંમં મળ્યં. અંભંનં પિસંનં રડવંનેં અવંજ સેણે દાંભળ્યેં, અેંળખ્યેં... સે સ્હેજ અચકંયેં અને ફરી એ જોઈ સે વધુ ઝડપથ્ીં તેંડ્યેં. ચિસં પંદે ગયેં. સે હજીય બળસી હસી. એણે અશ્રુભરી અાંખે ચિસંને પ્રણંમ કયર્ંં. ગજવંમાંથ્ીં એક ચકચકિસ, દુાતર, દેંનંનેં હંર કંઢ્યેં. અને સે બબડ્યેં : ‘અંભં, કેટલં હષ્ર્ંથ્ીં અં હંર કરંવ્યેં હસેં ! ઈચ્છંહસી કે પરણ્યંની પહેલી રંત્ર્ેં મંરં જ હંથ્ેં સને
પહેરંવીશ. પણ સુા સેં મને મૂકીને ચંલી ગઈને ? પણ હુા સને હંર પહેરંવીને જ રહીશ. એટલે સેં અંજે સે લઈ સંરી પંદે અંવુા છુા. હવે ત્યાં સ્વર્ગથ્ીં કયાંય ન જઈશ હેંં. મને જરૂર મળજે અંભં. અને પિસંજી, સ્વર્ગમાં સેં અમંરી પર અંપની અંમન્યંનેં આકુશ નહિ મૂકેં ને?’ અંમ કહી સેણે હંથ્ંમાં હંર રંખી અંભંની ચિસંની અંગમાં ઝાપલંવ્યુા ! અં દૃશ્ય જોવંને અશક્સ દૂર્ય પંદે અંવેલી એક વંતળીમાં ભરંઈ ગયેં ! અગ્નિતેવે એને
પણ અંવકંયર્ેં અને અંભં દંથ્ેં દુરેશને પણ ભંવભીની વિતંય તીધી !
પણ દુરેશ ઘેર લખીને મૂકી ગયેલેં કંગળ વાંચસં વાંચસં રૂઢિચુસ્સ
કરદનકંકં બબડ્યં : ‘નંલંયક, જોઉં છુા, ક્યાં દુધી પંછેં નથ્ીં
અંવસેં...!’
પણ એમને શી ખબર કે જ્યાંથ્ીં કેંઈ કતી પંછુા નથ્ીં અંવસુા ત્યાં
દુરેશ એની પ્રિયસમં અંભં દંથ્ેં દતંને મંટે રહેવં પહેંાચી ગયેં હસેં ?!
લેખનનં પ્રંરાભ કંળની વંસર્ં
ૂ ૂ ૂ
ર૧. ભગવંનનુા મંણદ
અંમ સેં રંમજીભંઈ નીચલં મધ્યમ વર્ગનં મંણદ હસં, પણ હસં તિલનં રંજા. જાસમહેનસથ્ીં જીવસં હસં, છસાં ગજવંમાં પાંચ
પચ્ચીદ પડ્યં હેંય ને કેંઈને ખરેખરી જરૂર હેંય સેં પેંસંનેં જરંય વિચંર કયર્ેં વિનં રંમજીભંઈ જરૂરસવંળંને અંપી તે એ નક્કી. કાંઈ ભેંટ કે
મૂર્ખ નહેંસં રંમજીભંઈ. જે કરસં એ દમજીને કરસં, છસાં સ્વભંવ
પરગજુ ને તિલ ઉતંર એટલે ક્યંરેક સ્વંથ્ર્ીં લુચ્ચંઅેંથ્ીં છેસરંઈ જાય ખરં.
પણ કેટલંક લેંકેંનેં સેં ધાધેં જ છેસરપિંડીનેં હેંય છે. અને બીજાને છેસરીને
એ પંછં પેંસંને હેંંશિયંર પણ ગણંવસં હેંય છે. છસાં છેસરંવંનં અંવં
પ્રદાગે ય દજ્જન રંમજીભંઈ કહેસં : ‘હેંય એ સેં, ચંલ્યં કરે, કાંઈ બધં
લેંકેં થ્ંેંડં દજ્જન હેંય છે ? એ સેં અંવં તુર્જન ભટકંય ત્યંરે જ દંચં
મંણદની કિંમસ થ્ંંય.’ અને પછી અંવુા જાણીને જીવ બંળનંરંને કહે :
‘એમાં જીવ શુા બંળવંનેં?’ દૈં દૈંનાં કરમ, અંપણે સેં જે કર્યું હસુા એ
દંરં મંટે કર્યું હસુા.’
કેંઈ કશી પણ વંસમાં દલંહ મંગે સેં રંમજીભંઈ પૂછનંરનુા હિસ થ્ંંય એવી જ દલંહ અંપે.લગ્ન કે ઈસર દંમંજિક પ્રદાગે નંસવરં કરવંની દગવડ ન હેંય એવેં વખસ સેં ગંમનં નંનં ખેડૂસેંનં ઘેર ઘણીવંર અંવસેં. અંવં ધર્મદાકટનં દમયે ઘર કે ખેસર ગીરેં મૂકીને કે વેચીને પૈદં
લંવી ખર્ચ કરવંનેં જાણે નિયમ બની ગયેં હસેં. નંસવરંનં અંવં વ્યવહંરેં વગર લખે ય ફરજિયંસ જેવં જ હસં અને લેંકેં એનેં ચુસ્સપણે અમલ કરસં, કંરણ લેંકેંનં મહેણાં ટેંણાંથ્ીં બધં જ ગભરંસં,એટલે
સંણીસુદીને ય વરં સેં કરે જ ! અંવં પ્રદાગેંએ ખેસર કે ખેંરડુા વેચીને
નંસવરં જેવં ખેંટં ખર્ચ ન કરવં કે નંનેં વરેં કરી ખર્ચ ઘટંડવં
રંમજીભંઈ લેંકેંને દમજાવસં.મહેણાં મંરી કે પંણી ચઢંવી ખર્ચ કરવં
ઉશ્કેરસં લેંકેંને ય એ દમજાવીને કે તબંવીને અંવુા ખંઈને પંપમાં ન
પડવં કહેસં. અં વંસ રૂઢિચુસ્સેંને ગમસી નહિ. છસાં અંવં પ્રદાગેંએ
ગુાચવંયેલં લેંકેંની પડખે ઉભં રહી ગંમનાં કેટલાંય ખેસર કે ખેંરડાં રસન
શેઠને ત્યાં વેચંઈ જસાં રંમજીભંઈએ અટકંવેલાં. ‘અંપણે સેં એક ટાક
ખંઈને પૂઠ ખાખેરી ઊભં થ્ંઈ જઈશુા, પણ બિચંરંનાં છેંકરાં જીવનભર
ઘર વગરનાં કે ખેસર વિનંનાં થ્ંઈ જશે એનેં કશેં વચંર કયર્ેં છે કેંઈએ?’
એમ કહી રંમજીભંઈ મફસનુા ખંનંરાં મસલબિયાંઅેંને ટંઢાં પંડી તેસં.
જો કે રસન શેઠને પણ રંમજીભંઈનુા અં પ્રશાદનીય પગલુા ખટકસુા. કંરણ,
ગંમમાં જે ખેસર વેચંય સે રસન શેઠને ચેંપડે જ લખંય ને ? ગંમમાં એ
એક જ સેં મેંટં શંહુકંર હસં.
‘તેંઢ ડહંપણ કરી મંરુા એક ઘરંક ગુમંવ્યુા, રંમજીએ’ એમ કહી રસન શેઠ કેંઈની દમક્ષ્ં બબડીને હૈયંવરંળ પણ ઠંલવસં. જો કે એ બુધ્ધિશંળી વણિક મનમાં સેં દમજસં હસં કે રંમજીભંઈની દલંહ દંચી હસી. મંત્ર્ં પેંસંનં સ્વંથ્ર્ંને કંરણે જ એમનેે રંમજીભંઈનાં અંવં દુકૃત્ય
ખટકસાં હસાં. ‘બધં જ અંવં પરગજુ પંક્યાં હેંસ સેં તેંરી લેંટેં લઈને
ગંમમાં અંવેલેં હુા ગંતી સકિયે બેદસેં ક્યાંથ્ીં થ્ંયેં હેંસ ?’ એમ પેંસંની
વણિકબુધ્ધિથ્ીં શેઠ વિચંરસં. પણ ‘કેંઈનુા ભલુા થ્ંસુા હેંય સેં ઘરનં પાંચ
પાતર ખર્ચીને ય કરવુા’ એવુા મંનનંરં રંમજીભંઈ કયાં કશુા ય કેંઈની
ખુશંમત કે ઈષ્ંર્ં ભંવથ્ીં કરસં હસં ? એ સેં બને સેં મુરઝંસં છેંડને
પંણી પંવંની પ્રવૃત્ત્િંવંળં હસં, એટલે શુધ્ધ બુધ્ધિથ્ીં કરેલાં પેંસંનાં
કંયર્ેંનં પ્રત્યંઘંસને એ બહુ મહત્ત્વ અંપસં નહિ.
રસ્સે જસં રંમજીભંઈને કેંઈપણ સ્ત્ર્ીં કે પુરુષ્ં મુશ્કેલી હેંય સેં
પેંસંનુા કંમ બસંવી શકસાં. ‘જરં મંરુા અંટલુા કંમ કરી તેશેં
રંમજીભંઈ?’નં વિનયભયર્ં પ્રશ્નનેં રંમજીભંઈ ક્યંરેય નકંરમાં જવંબ
અંપસં નહિ. ‘હં...હં...ચેંક્કદ...એમાં શુા...?’ કહીને એમણે પેલુા
કંમ કર્યું જ હેંય ! પછી ભલે એમ કરસાં પેંસંનાં દમય શક્સિ બગડ્યાં
હેંય કે પેંસંનુા થ્ંેંડુા નુકશંન થ્ંયુા હેંય, પણ જે કંમ સ્વીકંર્યું હેંય સે
રંમજીભંઈ કરે જ !
‘ક્યંરેક સેં નરદિંહ મહેસં જેવુા થ્ંસુા : ઘેર અંવેલં મહેમંનને જમંડવં મંટે સપેલી લઈને ઘી લેવં નીકળેલં મહેસં રસ્સંમાં કેંઈ સ્થ્ંળે
ભગવંનનુા ભજન થ્ંસુા જોઈને કલંકેં દુધી એમાં બેદી ગયેલં, ને ઘેર અંવેલં મહેમંન સેં ભૂલંઈ જ ગયેલં ! રંમજીભંઈ પણ ક્યંરેક હંથ્ંમાં તંસરડુા લઈ ઘંદ કંપવં કે તંસરડી લઈ કપંદ નિંતવં જવં નીકળ્યં હેંય ત્યંરે ગંમનં કેંઈ માંતંની જરૂરિયંસ જાણી પેંસંને કંમે જવંને બતલે
માંતંને લઈ પડખેનં ગંમનં તવંખંને પહેંંચ્યં હેંય અથ્ંવં કેંઈની
તીકરીનં લગ્નની ખરીતી મંટે એનાં મં-બંપ જોડે બંજુનં ગંમનં બજારે
ગયં હેંય ! અંવં પરગજુ હસં રંમજીભંઈ ! ગંમનાં ઘરડાં દાસેંકમંનં
શબ્તેંમાં : ‘રંમજી સેં જાણે કળજગનુા મંણહ જ નઈ ! પુનશંળી ગંમમાં
જ અંવં પુત્ત્ંર પંકે.!’
અંવં - ‘દૈંનં મુખનં પંન જેવાં રંમજીભંઈ એકવંર અચંનક બિમંર પડી ગયં. છંસીમાં ડંબી બંજુ ભંરે તુઃખંવેં હસેં. ગંમલેંકેં એમને સંત્કંલિક નજીકનં શહેરનં દરકંરી તવંખંને લઈ ગયં. ડૅંક્ટરે
સપંદીને કંર્ડીયેંગ્રંમ લીધેં ને હંર્ટએટેકનુા નિતંન કર્યું. લેંકેંને નવંઈ
લંગી. ‘રંમજીભંઈ જેવં સ્વંશ્રયી અને સાતુરસ્સ મંણદને હૃતયરેંગનેં
હૂમલેં - અને સેય અેંચિંસેં - થ્ંંય !’ પણ એમને અવંરનવંર છંસીમાં
તુઃખી સેં અંવસુા જ હસુા, પણ પેંસે ગણકંરસં નહેંસં એમ રંમજીભંઈએ
કહ્ય્ુંા. ડૅંક્ટરે સંત્કંલિક ઈન્જેક્શન વગેરે અંપ્યાં એટલે રંહસ સેં થ્ંઈ.પણ
એ ભલં ડૅંક્ટરે દંચી દલંહ અંપસાં એક-બે અંગેવંનેંને ખંનગીમાં
કહ્ય્ુંા : ‘અં ભંઈને ગમે ત્યંરે ફરી પણ જીવલેણ હૂમલેં અંવી શકે છે ....
મંરુા મંનેં સેં ડૅંક્ટર અખિલેશનં તવંખંને તંખલ કરી ‘બંય-પંદ દર્જરી
કરંવી લેં...!’
ગંમ લેંકેંને બહુ ગમ સેં ન પડી, પણ ડૅંક્ટરનં દમજાવવંથ્ીં એમને એટલી સેં ખબર પડી કે ‘રંમજીભંઈને હૃતયનુા મેંટુા અેંપરેશન કરંવવંની જરૂર છે.... નિષ્ણંસ ડૅંક્ટરને હંથ્ં એ થ્ંંય સેં અેંપરેશન જોખમી સેં અેંછુા ગણંય, પણ ખચર્ંળ વધુ કહેવંય.’
છસાં ગંમ લેંકેંને મન સેં રંમજીભંઈ જેવં મંણદનં જીવનનેં દવંલ હસેં, એટલે એ સંત્કંલિક એમને ડૅં. અખિલેશનં તવંખંને ગયાં. એમ કરવં રંમજીભંઈએ ઘણી જ નં પંડી અને ભગવંન પર ભરોંદેં રંખવં કહ્ય્ુંા, પણ કેંઈએ એમની વંસ કંને ન ધરી. ‘સમે છંનંમંનં દૂઈ રહેં.... ભગવંન બધી વંસે દહંય કરશે....’ કહી એમણે ડૅંક્ટર અખિલેશની દલંહ લીધી.
ડૅંક્ટર અખિલેશે ‘બંયપંદ દર્જરી કરંવવી જરૂરી છે’ એવેં સ્પષ્ટ અભિપ્રંય અંપ્યેં અને સે પણ દમય બગંડ્યં દિવંય કરંવવુા જોઈએ એવી દલંહ પણ અંપી.
‘એ મંટે કેટલેં ખર્ચ થ્ંશે દંહેબ?’ એક વ્યવહંરુએ દચિંસ ચહેરે
પૂછયુા.
‘અેંછંમાં અેંછં એક લંખ રૂપિયં’, ડૅંક્ટરે જવંબ અંપ્યેં ને બધં તિગ્મુઢ થ્ંઈ ગયં ! લંખ રૂપિયં સેં એમની દંસ પેઢીમાં ય કેંઈએ
જોયં નહેંસં, ત્યાં તવં કે અેંપરેશન મંટે અંટલં રૂપિયં ખર્ચવંની સેં
વંસ જ ક્યાંથ્ીં હેંય ?
છસાં ગંમલેંકેં મક્કમ હસં. ‘ગમે સે કરીશુા, પણ પૈદંને વાંકે રંમજીભંઈ જેવં ભગવંનનં મંણદને અંટલી નંની ઉંમરે ભગવંન પંદે કેમ જવં તેવંય ?’ એમ કહેસં લેંકેં મથ્ંંમણંમા પડ્યં.
પણ ‘લંખ રૂપિયં લંવવં ક્યાંથ્ીં?’ બધંનં મુખે એક જ દવંલ
હસેં. એ રંત્ર્ેં ગંમ અંખંની ચચર્ંનેં ને ચિંસંનેં અં જ વિષ્ંય રહ્ય્ંેં. મથ્ીંને
પાંચ પચ્ચીદ હજાર સેં દૈં મળીને ભેગં કરી નંખે, પણ ગમે એટલુા જોર
બધં કરે સેં ય લંખે સેં કેમ પહેંંચંય ? દૈંની ચિાસંનેં પંર નહેંસેં.
ગંમમાં કતંચ અં પહેલેં પ્રદાગ હસેં કે જ્યંરે કેંઈપણ બંબસમાં બધં જ દામસ હેંય, અને એ દામસિ હસી :‘કેંેઈપણ ભેંગે રંમજીભંઈને બચંવવંની!’
જો કે એમાંય ગરબડભંઈએ સેં વિરેંધનેં દૂર કંઢ્યેં : ‘અલં
ભંઈ, જરં વિચંર સેં કરેં કે લંખ રૂપિયં કાંઈ રસ્સંમાં પડ્યં છે ? પછી
એ સેં રંમજીભંઈ મંટે ખર્ચવંનેં હેંય કે શંમજીભંઈ મંટે.’
પણ ત્યંરે બધાંએ એનેં એવેં સેં ઉધડેં લીધેં કે ગરબડ બિચંરેં બેંલસેં જ બાધ થ્ંઈ ગયેં. વળી મનદુખે સેં ઉપરથ્ીં ટેંણેં મંરસાં કહ્ય્ુંા :
‘ભૂલી ગયેં’લં ગરબડ? સંરં છેંકરંને મંથ્ંંમાં વંગ્યુા સુા સંરે રંમજીભંઈ
ઘરનુા ગંડુા જોડીને એને લેંહી નીસરસી તશંમાં તવંખંને લઈ ગયં હસં.
સુા સેં એ વખસે બેંેેનને ઘેર ભંઈબીજ કરવં ગયેંેે’સેં !’
ગરબડે કંનની બુટ પકડસાં મંફી મંગી. છેવટે દૈંએ વિચંર કરીને રસ્સેં કંઢ્યેં : અંઠ તદ જણ જે જરં દુખી હસં એમણે પેંસંની થ્ંેંડેં થ્ંેંડી જમીન વેચવં કંઢી. એમ કરસાં દંરી એવી રકમ થ્ંઈ જવંની ગણસરી
હસી. પછી થ્ંેંડીઘણી રકમ ખૂટશે સેં ‘પડશે સેવાં તેવંશે’ એમ
ઈબ્રંહીમચંચંએ દૈંને હિંમસ અંપસાં કહ્ય્ુંા. એ યંતીમાં ગરબડતંદે દૈંથ્ીં
પહેલાં પેંસંનુા તેંઢ એકર જમીનનુા ટૂકડુા લખંવી પેંસે થ્ંેંડીવંર પહેલાં
કંઢેલં વિરેંધી દૂરનુા જાણે પ્રંયશ્ચિસ કર્યું ! ઈબ્રંહીમચંચંએ પેંસંનુા
‘અાંબંવંળુા’ ખેસર વેચવં કંઢ્યુા. અંમ દૈંએ પેંસપેંસંનં ગજા પ્રમંણે
જમીન વેચવંની સૈયંરી કરી તીધી ને નિશ્ચાસ થ્ંઈ બીજે તિવદે ડૅંક્ટરને
મળવં મંટે ગયં. અંવીને જમીન હંટે પૈદં લંવવં રસન શેઠને મળવંનુા
નક્કી કર્યું. રંમજીભંઈની પૈદં ન બગંડવંની વંસને સેં કેંઈએ કંને જ
ન ધરી !
પણ બીજે તિવદ ગંમ લેંકેં તવંખંનંમાં ડૅં. અખિલેશને મળવં
ગયં ત્યંરે દૈંએ ભંરે અચરજ અનુભવ્યુા.
રંમજીભંઈનં વેંર્ડમાં જઈ ડૅંક્ટરે ગંમ લેંકેંેને કહ્ય્ુંા : ‘કંલે વહેલી
દવંરે છ વંગે સમંરં રંમજીભંઈની બંય-પંદ દર્જરી થ્ંશે.’
દાંભળનંર દૈં અંશ્ચર્યમાં પડી ગયાં!
‘અં શહેરી ડૅંક્ટર અંપણં ગંમડિયંની મજાક સેં નથ્ીં કરસં
ને ?’ એમ ઘડીવંર મંટે સેઅેં વિચંરી રહ્ય્ંાં.
‘પણ દંહેબ, હજી અમંરે લંખ રૂપિયં સેં....’ એક અંગેવંન
બેંલવં જસં હસં ત્યાં જ
‘એ લંખ રૂપિયં અમંરે ત્યાં તવંખંનંમાં જમં થ્ંઈ ગયં છે’
ડૅંક્ટરે હદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા.
‘જમં થ્ંઈ ગયં ?!’
‘કેંણે ભયર્ં એટલં બધં રૂપિયં ? જેવં અંશ્ચર્યભયર્ં પ્રશ્નેં વચ્ચે
ડૅંક્ટરે પૂછયુા :
‘સમંરં ગંમમાં કેંઈ રસન શેઠ છે?’
‘હં, છે ને એક વ્યંજખંઉં વંણિયેં,’ લેંકેંએ જુતં જુતં શબ્તેંમાં
લગભગ એકદરખેં જ પ્રત્યંઘંસ અંપસાં કહ્ય્ુંા : ‘પણ એમનુા શુા છે?’
‘રંમજીભંઈનં અેંપરેશન મંટે એમણે એક લંખ રૂપિયં ભરી
તીધં,’ ડૅંક્ટર ધડંકેં કયર્ેં !
‘હેં...એા...એ...!’ દૈંની અાંખેંેે અંશ્ચર્યથ્ીં પહેંેેળી થ્ંઈ ગઈ ને
મેંં ખુલ્લાં રહી ગયાં !
થ્ંેંડીવંર પછી અંશ્ચર્ય-સ્સબ્ધ ગંમલેંકેંની જરં ધવં વળી ત્યંરે
ગંમનં વડીલ ગુલંબકંકંએ થ્ંેંડં દાકેંચ દંથ્ેં પૂછયુા : ‘તંક્સર દંહેબ,
સમે મશગરી સેં નથ્ીં કરસં ને અમંરી?’
ત્યંરે ચીમનલંલેય હિંમસ કરી કહ્ય્ુંા : ‘ખરેખર દંહેબ, રસન શેઠે
રૂપિયં ભયર્ંં ? અને સેય એક લંખ રૂપિયં?!’
‘અને એય વળી રંમજીભંઈ મંટે?’ ત્ર્ીંજાએ અંશ્ચર્યયુક્સ દવંલ
કરસાં ઉમેર્યું : ‘અં રંમજીભંઈએ સેં શેઠને ચેંપડે લખંઈ જસાં ઘણાંનાં
ઘર ખેસર બચંવેલાં !’ એટલે શેઠને મન સેં એ અણગમસં મંણદ હસં.
‘કેંઈની કનેથ્ીં એક રૂપિયેં વ્યંજનેં ય જસેં નહિ કરનંર એ વંણિયેં રંમજીભંઈ મંટે એક લંખ રૂપિયં ભરી તે!’
‘અને એ પણ વગર મંગે?!’
‘રંમજીભંઈને ફદંવવં કાંઈ નવેં ફાંહલેં ગેંઠવ્યેં કે હુા મંરં બેટંએ?!’
અંવી અનેક શાકં કુશાકંઅેં અને ટીકંટીપ્પણી વચ્ચે બંજુનં
રુમમાંથ્ીં ખુત રસન શેઠ બધાંની વચ્ચે પ્રગટ થ્ંયં અને દૈંને માત્ર્ંમુગ્ધ કરી
તેસં હેંેેય સેમ બેંેેલ્યંઃ
‘ભંઈઅેં, મંરં વિષ્ેં સમંરી બધી શાકંઅેં કે ટીકંઅેં ખેંટી જ છે એમ સેં હુા નહિ કહુા.... પણ’
‘નં નં શેઠ, અં સેં...જરં....’ ગુલંબકંકં શેઠને મંઠુા લંગ્યુા હેંય સેં વંસ વંળી લેવં બેંલવં ગયં, એમને અધવચ્ચે જ અટકંવી રસન શેઠ બેંલ્યંઃ
‘કંકં, મંરી ટીકં કેંઈએ કરી હેંય એનેં મને કશેં વાંધેં નથ્ીં,
પણ હુા ય મંણદ છુા અને સમંરી વચ્ચે જ રહ્ય્ંેં છુા...’ લેંકેંએ દામસિદૂચક
નજરે એકબીજાની દંમે જોયુા, ત્યંરે નમ્રસંપૂર્વક શેઠે કહ્ય્ુંા :
‘ભંઈઅેં, અં રંમજીભંઈને સમે કેંઈ દંમંન્ય મંણદ દમજો
છેં ? અને એમને હુા મંરં વિરેંધી ગણુા છુા એમ મંનેં છેં?’
‘નં રે..નં....’ ત્ર્ંણ જણ એક દંથ્ેં બેંલ્યં, ત્યંરે શેઠે ઉમેર્યું :
‘મંરે મન રંમજીભંઈ અંપણં રાંક ગંમનુા રસન છે. એમનં જેવં પરગજુ થ્ંવં મંટે મંરે સેં બીજો જનમ લેવેં પડે... એવં ‘ગરીબનં
ઘરેણં જેવં’ રંમજીભંઈને કવેળં કેમ ગુમંવી તેવંય ? શેઠ દહેજ અટક્યં.
ત્યંરે જોઈસંરંમે કહ્ય્ુંા : ‘પણ શેઠ, સમે ખરેખર અં રંમજીભંઈ
મંટે એક લંખ રૂપિયં....!’
પણ એમને અધવચ્ચે જ અટકંવવસાં શેઠ બેંલ્યં : ‘અરે લંખ શુા, બે લંખ પણ ભરી તઉં એમનં મંટે... હુા વંણિયંનેં તીકરેં છુા. સક મળે ત્યંરે કમંઈ જાણુા ને વખસ અંવે ત્યંરે ખર્ચી પણ જાણુા, દમજ્યં?’
ગંમલેંકેંએ શેઠને અંજે કેંઈ નવં જ સ્વરૂપે જોયં ! વષ્ંર્ેંથ્ીં
એમનં મન પર આકિસ થ્ંયેલી એક સ્વંથ્ર્ીં વેપંરીની છંપ ઘડી બે ઘડીમાં
જ ભૂાદંઈ ગઈ અને એને બતલે એક પરગજુ, દજ્જન દંથ્ીંતંરની મૂર્સિ
દંકંર થ્ંઈ.
મંણદ મંણદને દંચી રીસે ક્યાં અેંળખી શકે છે ? અને કેંઈપણ
મંણદ ક્યંરે કેવેં રાગ બસંવશે એય અંપણંથ્ીં ક્યાં કળી શકંય છે ?
ખરેખર, મંણદ એટલે જીવ-જગસનુા એક અદ્વિસીય પ્રંણી ! રસન શેઠમાં
અંજે દૈંને અંવી અદ્વિસીયસંનાં તર્શન થ્ંસાં હસાં!
છેવટે ગંમલેંકેં દંથ્ેંની શેઠની વંચચીસ અહેંભંવપૂર્વક
દાંભળસં, પડતંની અંડશે બંજુનં પલાગમાં દૂસેલં રંમજીભંઈ બેંલ્યં :
‘પણ શેઠ, સમંરુા અં ઋણ હુા ક્યં જન્મંરે....’
પણ એમની વંસ અધવચ્ચે જ કંપસાં રસન શેઠ બેંલ્યં : ‘સમે શાંસિથ્ીં દૂઈ રહેં રંમજીભંઈ, ઋણ સેં અમંરે દૈંએ સમંરુા ફેડવંનુા છે. વળી, હજી સમંરી પંદેથ્ીં બહુ દેવં લેવંની છે અમંરે...’
‘હં, ખરી વંસ છે,’ લેંકેંએ વચ્ચે ટંપદી પુરી,’ ત્યંરે શેઠે પેંસંની વંસ પુરી કરસાં ઉમેર્યુંઃ
‘અને હુા વળી અં ગંમમાં હંથ્ં પણ અને હૈયં દિવંય શુા લઈને અંવ્યેં હસેં ? મંરી પંદે જે છે સે સમંરં લેંકેંનુા જ છે ને ?... ’
‘વંહ શેઠ....’ ગેંપંલકંકંએ કતરનુા વેણ ઉચ્ચંર્યું : ‘સમે ખરે જ
મેંટં મંણહ છેં.’
‘અને ગેંપંલકંકં,’ શેઠે કહ્ય્ુંા : “હુા કાંઈ સમંરં કેંઈની ઉપર કશેં ઉપકંર કરુા છુા એમ ન મંનશેં. ખરેખર સેં હુા અં પૈદં અંપી ગંમનં
ઉપકંરનેં ભંર થ્ંેંડેં હળવેં કરુા છુા એટલુા જ. અં રંમજીભંઈ જેવં
ભગવંનનં મંણદ મંટે મંરં બે પૈદં ખચર્ંશે સેં એ મંરં ત્યાંનં ખંસંમાં
જમં થ્ંશે.” ત્યાંનં શબ્ત બેંલસાં શેઠની અાંગળી ઊાચી થ્ંઈ હસી -
ભગવંનનં ઘરની તીશં ચિંધવંસ્સેં.
ગંમ લેંકેંને સેં રેંજ જેમાં યમરંજનાં તર્શન થ્ંસાં હસાં એમાં અંજે તેવતૂસની પંવનકંરી મૂર્સિ પ્રત્યક્ષ્ં થ્ંસી લંગી ! અરે, જાણે અંજ દુધી એમણે રસન શેઠને અન્યંય કયર્ેં હેંય એવેં અપરંધ-ભંવ લેંકેં અનુભવી રહ્ય્ંં !
‘દવંરે વહેલં અંવી પુાગીશુા હેંા રંમજીભંઈ, ફકર નં કરસં’એમ
રંમજીભંઈને કહી દૈં ગ્રંમજનેં વિખરંસાં હસાં ત્યંરે એમનં હૈયંમાં
રંમજીભંઈ મંટે અહેંભંવ હસેં, સેં રસનલંલ શેઠ મંટે અંતરભંવ હસેં . એમનં અંશ્ચર્ય અને અંનાતની અંજે અવધિ અંવી ગઈ હસી !
દત્કમર્ેં હામેશાં અંશ્ચયર્ેં દર્જે છે ! ખરૂા ને ?
ૂ ૂ ૂ
ત્યંરે અં બધી વંસેં અત્યંર દુધી શાંસિથ્ીં દાંભળી રહેલેં ગંમનેં એક થ્ંેંડુા આગ્રેજી ભણેલેં ચબરંક યુવક બેંલ્યેં : ‘રંમજીકંકંનં હૃતયનુા
પરિવર્સન સેં કંલે થ્ંશે, પણ અં રસનકંકંનં હૃતયનુા પરિવર્સન સેં અંજે જ થ્ંઈ ગયુા!’
અં દાંભળી ખુત રસનલંલ શેઠ હદી પડ્યં. ત્યંરે એ હંસ્યમાં
પૂર્સિ કરસાં ડૅંક્ટરે કહ્ય્ુંા :
‘ભંઈઅેં, હવે સમંરં રંમજીભંઈ દંવ દંજા થ્ંઈ ગયં જાણેં.
સમંરં અંવં પ્રેમને કંરણે સેં હવે એમને બીજાા પચંદ વષ્ર્ં કાંઈ નહિ
થ્ંંય...’
ડૅંક્ટરની વંસ દાંભળી દૈંએ રંહસનેં શ્વંદ લીધેં. બધાંનં ચહેરં
પર અંનાત વસર્ંઈ રહ્ય્ંેં. દૈંએ બે હંથ્ં જોડી ઉપરવંળંની કૃપંને કૃસજ્ઞ્ંભંવે
મંણી રહ્ય્ંં.
‘સેં ચંલેં હવે તરતીને અંરંમ કરવં તેં’, કહેસં ડૅંક્ટરે બીજે તિવદે વહેલી દવંરે છ વંગ્યંનેં અેંપરેશનનેં દમય અંપી દૈંને વિતંય થ્ંવં દૂચવ્યુા.
રર. ઉપલબ્ધિ
શિયંળંની દાંજ હસી. પેંષ્ં મંદની હંડ ગંળી નંખસી ઠાડી હસી. હુા જરં ઝડપથ્ીં જસેં હસેં. મંરેં સ્વભંવ થ્ંેંડેં વિચિત્ર્ં હસેં. ભલે યુવંન હસેં, પણ કેંઈની કાપની કરસં એકલં રખડવંની મને ટેવ હસી અને સે
પણ વન ઉપવનમાં, ખેસરેંમાં, દીમમાં કે નતી પર્વસનં ઉબડ ખંબડ
મંગર્ેંમાં. મેંટે ભંગે સેં હુા એકલેં અને સે ય ચંલસેં નીકળી પડસેં. કેંલેજની
રજાઅેંમાં મંરેં કંર્યક્રમ અંવેં જ રહેસેં. અજાણ્યં સ્થ્ંળેંમાંનીકળી પડુા ને
જાસ દંથ્ેં વંસેં કરસેં કરસેં મંર્ગ શેંધસેં શેંધસેં એકથ્ીં બીજે સ્થ્ંળે પહેંેેાચી
જાઉં. અજાણ્યંમાં એકલં એકલં ફરવંની પણ એક મઝંમાં છે. નવુા નવુા
જોવંમાં, જાણવંમાં ને જાસ દંથ્ેં વંસેં કરવંમાં મને અંનાત અંવસેં
હસેં.... ! જો કે અં બધુા બીજાને સેં વિચિત્ર્ં જ લંગે.
પણ સે તિવદે બે-ત્ર્ંણ તહંડંની રખડપટ્ટી પછી કેંઈ સદ્દન અજાણ્યં
સ્થ્ંળે પહેંંચી ગયેં. એવી જગ્યં કે જયાં પહેંંચીને ગુાચવંઈ ગયેં. મેંટી
નતીનં ભંઠંનેં વિશંળ પટ વટંવી ખંડં ટેકરં ઉસરસેં ચઢસેં કેંઈ ગંમની
શેંધમાં કે વસ્સીની ભંળમાં ઉસંવળથ્ીં જરં દચિંસ થ્ંઈ ચંલસેં હસેં,
કંરણકે દાંજ પડવં અંવી હસી. શિયંળંનં દૂર્યને અંથ્ંમસાં વંર નથ્ીં
લંગસી ને આધંરુા થ્ંઈ જશે સેં તિવદે ભવ્ય લંગસી કેંસરેંવંળી અં જગ્યં
આધંરંમાં ભંરે બિહંમણી લંગશે સે હુા જાણસેં હસેં. વળી નજીકમાં ગંમ
સેં શુા, મંનવ વસ્સી હેંવંનેં અણદંર પણ વરસંસેં નહેંસેં, પછી આધંરંમાં
રંસ ક્યાં અને કેમ કરીને કંઢીશ એ ચિંસંનેં જ વિષ્ંય હસેં. અંવેં અનુભવ
મને પહેલી વંર થ્ંસેં હસેં, એટલે ઉસંવળે ડગ ભરસેં હુા લાંબી નજરે
અંદપંદ મંનવ વદવંટનાં ચિહ્ન શેંધસેં હસેં.
ત્યાં જ બંજુની ટેકરી અેંથ્ેંથ્ીં એક યુવસી જાણે પ્રગટ થ્ંઈ ! હુા
જરં ચમક્યેં. થ્ંેંડં અંશ્ચર્ય દંથ્ેં એની સરફ જોયુા. છેવટે કેંઈ મંનવ જીવ
સેં મળ્યેં એવુા મને અંશ્વંદન મળ્યુા. એની દંથ્ેં વંસ કરવંની ઈચ્છં ય
થ્ંઈ. પણ વિવેક ખંસર જોયુા ન જોયુા કરી, નિર્લેપ ભંવનં તેખંવ દંથ્ેં હુા
અંગળ વધ્યેં. યુવસી હવે મંરંથ્ીં પાતર વીદ ફૂટનં આસરે જ હસી. મને
જોઈ એને ય રંહસ થ્ંઈ લંગી - અંવં નિર્જનમાં આધંરુા પડસી વેળં કેંઈ
મંણદ તેખંય સેં કેંઈને પણ રંહસ થ્ંંય. કતંચ હુા કશુા કહીશ, પૂછીશ
એવી એની અપેક્ષ્ંં ય હશે. કંરણ, એ પણ મંરી જેમ દચિંસ મને અંશ્રય-
સ્થ્ંળ શેંધસી જ હશે. જે હેંય સે એની હંજરીની નેંંધ લીધં વિનં મને
અંગળ ચંલસેં જોઈ એણે જ અંરાભ કયર્ેં : ‘પ્લી...ઝ.’ ખંડં ટેકરં ને
ધૂળિયં મંર્ગ પર જલતી ચંલવંને કંરણે એ હાંફસી હસી !
હુા ઊભેં રહ્ય્ંેં. વગર બેંલે જ યુવસી અંવસી હસી એ તીશં સરફ જોયુા. એ વધંરે નજીક અંવી ને જોરથ્ીં શ્વંદ લેસી બેંલી : ‘સમે અંટલંમાં જ ક્યાંક રહેં છેં ?’
‘નં,’
‘સેં?’
‘ઘણે તૂર,’ મેં ટૂાકેં પ્રત્યુત્ત્ંર અંપ્યેં.
‘અંટલંમાં ક્યાંક ગંમ હશે?’ એણે પૂછયુા.
‘ખ્યંલ નથ્ીં,’
‘અંઈ મીન.... રંસ રેંકંવંય એવુા કેંઈ સ્થ્ંળ.....?’ યુવસીનં
મુખ પર ગભરંટનં ભંવ હસં.
‘હુા ય એવં જ કેંઈ સ્થ્ંળની શેંધમાં છુા.’ મેં દહંનુભૂસિપૂર્વક
કહ્ય્ુંા.
‘અેં....હ, ભેંમિયં છેં અં વિસ્સંરનં?’
‘નં, સદ્દન અજાણ્યેં;’ નિઃસ્પૃહભંવે મેં કહ્ય્ુંા ને પૂછયુા :’
‘સમે?’
‘હુા પણ દંવ અજાણી છુા. પેલી બંજુ તૂર દંમે કાંઠેથ્ીં હેંડીમાં
ઉસરી. અંશં હસી કે કેંઈ મેંટુા ગંમ મળી જશે. ચંલી ચંલી થ્ંંકી,
પણ....’
‘પણ ગંમને બતલે હુા મળ્યેં.... નહિ?’ મેં ગાભીરસં અેંછી કરવં
ગમ્મસ કરી. ને અમે બાને હદી પડ્યાં.
તૂર નંનકડી નતીનુા વહેણ, ઢળસેં દૂર્ય, અહીં ટેકરીઅેં વચ્ચે હદસાં બે જણ - એક યુવક અને એક યુવસી - વળી બાને સદ્દન અપરિચિસ, નિર્જન સ્થ્ંળ અને અલ્પ અેંળખવિધિમાં જ બાનેનુા પ્રથ્ંમવંર હદવુા - કેવુા કંવ્યભર્યું
મંધુર્ય ત્યાં રેલંય ! નહિ ?
‘સેં હવે ક્યાં જઈશુા?’ યુવસી વધંરે સ્પષ્ટ હસી.
‘ક્યાં જશેં?’ નહિ, ‘ક્યાં જઈશુા?’ એમ એણે પૂછયુા. મસલબ કે અમંરે બાનેએ દંથ્ેં જ જવંનુા હસુા એમ એણે દૂચવી તીધુ !
પુરુષ્ં કરસાં સ્ત્ર્ીં વધંરે જલતી નિર્ણય લઈ શકસી હશે !
‘અંગળ ચંલે જ છૂટકેં,’ મેં મંર્ગતર્શકની અતંથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘અં
પગતાડી જેવુા લંગે છે.’ એટલે અંગળ ક્યાંક વદસી હેંવી સેં જોઈએ.’
‘જલતી કરીએ, નહિ સેં આધંરંમાં અટવંઈ જઈશુા,’ સ્ત્ર્ીંદહજ
દંવચેસીથ્ીં યુવસીએ કહ્ય્ુંા.
અને અમે બાને જરં ઝડપથ્ીં ટેકરી ચઢી રહ્ય્ંાં. અંગળ હુા, પંછળ યુવસી. મને થ્ંયુા : ‘પ્રવંદ સેં રેંમાંચક બન્યેં!’
‘દૂરજતેવ સેં ક્યંરનં ડૂબી ગયં હસં. અને ધીરે ધીરે આધંરુા ય
હવે ખંસ્દુા થ્ંયુા હસુા. થ્ંેંડીક ઝાંયને દહંરે હુા લાંબં ડગ ભરસેં હસેં અને
યુવસીનુા ધ્યંન રંખવં થ્ંેંડી થ્ંેંડી વંરે પંછળ જોઈ લેસેં હસેં. આધંરંમાં
મને એક પથ્થ્ંરની ઠેંકર વંગી. પડસેં પડસેં બચ્યેં. ‘જોજો, દાભંળજો,’
મંરેં હંથ્ં પકડી લેસાં એ બેંલી.
‘સ્ત્ર્ીં પુરુષ્ંને ઘણીવંર પડસેં બચંવે છે’ એમ મેં વાંચ્યુા હસુા, અંજે અનુભવ્યુા!
‘થ્ેંાક્દ,’ રેંમાંચ અનુભવસાં મેં કહ્ય્ુંા ને મંરે ખભે ખલસેં હસેં એમાંથ્ીં ટેંર્ચ કંઢી.’
ટેંર્ચને દહંરે અમે થ્ંેંડાં અંગળ વધ્યાં, પણ વસ્સીનુા સેં કેંઈ ચિહ્ન
નજરે પડસુા નહેંસુા. ખુલ્લંમાં પેંષ્ં મંદની ઠાડીને પવન વધંરે અદહ્ય્ં
બનંવસેં હસેં. મેં ખલસંમાંથ્ીં શંલ કંઢી ને યુવસીને અંપસાં કહ્ય્ુંા : ‘અં
અેંઢેં, ભંરે ઠાડી છે.’
‘અેંહ....નેં, થ્ેંંક્દ.... સમે અેંઢેં ...’
‘પ્લીઝ,’ મેં વિનાસી કરી : ‘અેંઢી લેં.’
અંભંર મંનસી યુવસીએ મંરુ મન રંખવં એ અેંેેઢી લીધી. એની
પંદે સેંેે પર્દ દિવંય કશુા નહેંસુા. મંરેંેે ખલસેંય હવે ખંલી જેવેં થ્ંઈ ગયેં
હસેંેે.
‘સમે દર્વીદ .....’ યુવસીએ જાણે ડર ભગંડવં વંસ શરૂ કરી.
‘નં, હુા એમ.એદ.દી.થ્ંઈ પી.એચ.ડી. કરૂા છુા.’
‘અેંહ, હુા પણ મંરી એમ.એડ્.ની ડિગ્રી મંટે અં પ્રતેશનાં ર્હ્લઙ્મા ર્જીહખ્તજ (લેંકગીસેં) પર ડીઝર્ટેશન લખુા છુા.’ યુવસીએ વગર પૂછે જ ઉત્દંહથ્ીં કહ્ય્ુંા : ‘મંટે જ અં ગ્રંમ્ય વિસ્સંરમાં ફરી રહી છુા.’ દહેજ અટકી
એ બેંલી : ‘પણ અંજે.....’
‘ફદંઈ પડ્યાં, નહિ?’ વચ્ચે જ મેં કહ્ય્ુંા.
‘અેંહ, ઠીક છે, ્રટ્ઠૈંજન્ૈકી (એ જ જીવન છે)’ હદસી યુવસી બેંલી : ‘પણ દંરુા થ્ંયુા સમે મળ્યં!’
‘મને પણ અં વેરંનમાં સમંરી કાપની મળી ને ?’ મેં પણ એનુા
મહત્ત્વ સ્વીકંરસાં કહ્ય્ુંા.
પણ અંવં વેરંનમાં અને અંવી કડકડસી ઠાડીમાં રંસ ક્યાં અને કેવી રીસે કંઢવી એ પ્રશ્ન અમને મૂાઝવસેં હસેં. જો કે એક રીસે એ મૂાઝવણ
મંરં મંટે સેં મીઠી પણ બની હસી. એક યુવસીની અનંયંદ કાપની મળે
ને?’
મૂાઝવણ છસાં અંશં દંથ્ેં અમે થ્ંેંડાંક અંગળ ચંલ્યાં, ત્યાં મંરી
નજર તૂર દળગસી એક સંપણી પર પડી. હુા ખુશ થ્ંયેં. મેં કહ્ય્ુંા :
‘જુઅેં, તૂર સંપણી તેખંય છે એટલે ત્યાં જરૂર વદસી હશે.’
‘થ્ેંંક ગેંડ,’ હળવંશ અનુભવસી યુવસી બેંલી : ‘ટંઢ અને જોખમ
બાનેમાંથ્ીં છૂટકંરેં થ્ંશે.’
મંનવીનુા મન કેવુા છે ! ક્ષ્ંણંર્ધ પહેલાં મંરુા મન અંસુરસંપૂર્વક અંશરેં શેંધસુા હસુા, સે અંશરેં મળવંની અંશં જાગસાં જરં નંખુશ થ્ંયુા : ‘અંવં વેરંનમાં અંશ્રય ઢૂાઢસાં બે અજાણ્યાં યુવંન તિલેં મંટે અં ટંઢભર્યું એકાંસ એક લહંવંરૂપ નહેંેસુા શુા ? અંશરેં મળસાં હવે સેં અલગ જ થ્ંવંનુા ને ? અંવેં જ કેંઈ વિચંર મંરં મનમાં ઘડીવંર મંટે ઝબકી
ગયેં !
પણ સંપણીની પંદે જસાં મંલુમ પડ્યુા કે ટેકરં પર એક જ સૂટી
ફૂટી ઝૂાપડી હસી, એનં અાંગણમાં એ સંપણી બળસી હસી. એક વૃધ્ધ
અંતિવંદી તાપસી લંકડંનુા એક ઠૂણકુા દળગંવી ઠાડી ઉડંવવં મથ્ંસુા હસુા
ને ધૂમંડંને કંરણે અાંખેં ચેંળસુા હસુા. એમનં તેહ ફંટ્યાં સૂટ્યાં કપડે અધર્ં
ઢાંક્યં ને અધર્ં ઉઘંડં હસં. કંથ્ીંનં સૂટ્યં ફૂટ્યં વંણ ભરેલં લક્કડિયં
ખંટલંમાં એ વૃધ્ધ તાપસી સંપણીની હૂાફે બેઠુા હસુા. ત્યાં ગંમ કે ફળિયં જેવુા
કશુા હસુા જ નહિ. એકંત બે ઝૂાપડાં અં ટેકરી પર સેં બે ત્ર્ંણ દંમેની બીજી
ટેકરી પર હેંય એવી અંછી વસ્સી ત્યાં હસી એમ તૂર તૂર તેખંસાં અંવાં
સંપણાંથ્ીં લંગસુા હસુા. અમને જોઈને પેલાં વૃધ્ધ અંતિવંદી તાપસીની ઝાંખી,
અાંખેંમાં અંસુરસં વરસંઈ. મેં એ વૃધ્ધને પૂછયુા :
‘અંટલંમાં કેંઈ ગંમ નથ્ીં?’
મંરી ભંષ્ંં સેં નહિ, પણ મંરં કહેવંનેં ભંવંથ્ર્ં એ વૃધ્ધ દમજ્યેં. તૂર તૂર અંદપંદ તેખંસી કેંઈ કેંઈ સંપણી સરફ હંથ્ં કરી અંતિવંદી ભંષ્ંંમાં કહ્ય્ુંા : ‘’
‘ગંમ નહાં.’
‘અમંરે એક રંસ રહેવુા છે. કેંઈ ઘર હશે નજીકમાં?’ મેં પૂછયુા.
‘ઘર’ શબ્તનેં અથ્ર્ં વૃધ્ધ તાપસી દમજયુા સેં ખરુા, એટલે બાનેએ નિરંશંથ્ીં એકબીજાની દંમે જોયુા. પછી હંથ્ં હલંવસાં મને કહે :
‘નહાંન સ રેં.’ (નથ્ીં ‘લં ભઈ)
હુા પણ એનં કહેવંનેં અથ્ર્ં દમજ્યેં ને થ્ંેંડેં નિરંશ થ્ંયેં.
પછી પેલી વૃધ્ધ સ્ત્ર્ીંએ પેંસંની ઝૂાપડી સરફ હંથ્ં કરી પૂછયુા :
‘અંયંમ્ રેનં છૈ ?’ (અંમાં રે’વુા છે?)
મને અંતિવંદીઅેંની ભંષ્ંં સેં નહેંસી અંવડસી, છસાં એમનં
કહેવંનેં ભંવંથ્ર્ં હુા કળી શકસેં હસેંેે. મેં મંરં નવં દંથ્ીંતંર સરફ જોયુા
અને સૂટી ફૂટી નંની અમથ્ીં ઝૂાપડી બસંવસાં કહ્ય્ુંા : “અંમાં રહેવુા છે’ એમ
અં મંજી પૂછે છે.”
એ વિચંરમાં પડી, છસાં એ પણ દમજસી હસી કે બીજો ઉપંય
પણ ક્યાં હસેં ?
પણ મેં મૂાઝવણમાંથ્ીં મંર્ગ કંઢસાં કહ્ય્ુંા : ‘સમે આતર દૂઈ જાવ. હુા અહીા સંપણીએ જ અં લેંકેં દંથ્ેં બેદીશ કે દૂઈશ.’
જો કે ભયાકર ઠાડીમાં બહંર રહેવુા દહેલુા નહેંસુા એ સેં હુા ય જાણસેં હસેં. છસાં પેલી યુવસીને ક્ષ્ંેંભમાંથ્ીં ઉગંરવં મંટે મંરે બહંર દૂવંનેં
પ્રસ્સંવ મૂકવેં પડ્યેં. વિવેક અને દાસ્કંર એમાં જ ગણંય.
મેં બેટરીથ્ીં ઝૂાાપડીની આતર જોયુા. કરાંઠાંની એની ભિંસેં સૂટી ફૂટી હસી. મંથ્ેં સંડછંનુા જૂનુા છંપરુા હસુા. એક ખૂણંમાં એક બકરી એનાં
લવંરાંને દેંડમાં ઘંલી ટૂાટિયુા વંળી દૂસી હસી. બંજુમાં એક જૂનુા મંટલુા હસુા. બીજા ખૂણંમાં મંટીનાં બે શકેંરાં, હાંલ્લાં વગેરે પડ્યુા હસુા. અેંઢવં
પંથ્ંરવં સેં એક ગેંતડી પણ નહેંસી. અંમાં ક્યાં દૂવંનુા ? અં વેરંન, અં રંસ, અં ઠાડી અને અમે બે-એક યુવક, એક યુવસી - વળી સદ્દન અજાણ્યાં! શુા કરવુા ? અં વૃધ્ધ તાપસી સેં બિચંરુા ગરીબ, નિરંધંર અને એકલુા જ હસુા એ સ્પષ્ટ હસુા. જો કે એ બિચંરાં સેં અમને મતતરૂપ થ્ંવં તિલથ્ીં ઈચ્છસાં હસાં, પણ લંચંર હસાં. એ જ તીન, તરીદ્ર, દંધન વિનંનાં હસાં ત્યાં કરે શુા ? છસાં એ સૂટયં ફૂટ્યં ખંટલંમથ્ીં ઉભાં થ્ંઈ ગયાં ને એ
ખંટલેં ઝૂપડીમાં મૂકી અંવ્યાં. મને ખંટલેં બસંવી કહે : ‘ઈથ્ેં ઝેંપુાન જા’. એનેં અથ્ર્ં ‘અહીં દૂઈ જાવ’ એવેં થ્ંયેં એમ સેં હુા દમજી શક્યેં. કૃશકંય વૃધ્ધં એની પંદે હસી એ જૂની કાથ્ંં મૂકી, અમને પસિ પત્ની ધંરી, મયર્ંતં
દંચવવં બહંર જસી હસી. બાને જણ કેડેથ્ીં વાંકાં વળી ગયાં હસાં. છસાં
મંણદંઈથ્ીં એ ભયર્ંં ભયર્ંં હસાં ! મેં એમને પૂછયુા :
‘સમે ક્યાં....?’
‘હેં હેં,’ મંરં કહેવંનેં ભંવંથ્ર્ં દમજી જસાં અધવચ્ચે જ એ વૃધ્ધે ધૂૂમંસી સંપણી સરફ હંથ્ં કરસાં કહ્ય્ુંાઃ
‘અં છૈ કની’ (અં છે ને.)
મેં યુવસીને પૂછયુા : ‘સમંરુા નંમ...?’ અપ્રંદાગિક લંગે એવેં અં પ્રશ્ન પૂછવેં એ જરૂરી હસુા.
‘નિધિ,’ એ બેંલી.
‘મંરુા નંમ નેહલ,’ વગર પૂછે જ મેા કહ્ય્ુંા અને ઉમેર્યું : ‘નિધિજી,
સમે આતર દૂઈ જાવ. હુા બહંર સંપણી પંદે.....’
‘અરે હેંય ?’ નિધિએ મંનવસંની રીસે કહ્ય્ુંા : ‘અંવી ઠાડીમાં બહંર
દૂવંસુા હશે ?’
પણ એની મૂાઝવણ પરથ્ીં એ સ્પષ્ટ થ્ંસુા હસુા કે મંરી જેમ એ ય વિચંરે છે : ‘ અં રંસ, અં આધકંર, અં નિર્જનસં, અં ઠાડી અને એમાં અમે બે એકલાં.....!’
અંવી મૂાઝવણ છસાં નિધિએ વિચંર્યું હશે : ‘અં કડકડસી ઠાડીમાં, દુદવંસં પવનમાં, બહંર ખુલ્લંમાં, દૂવં કે અેંઢવંનુા ય કશુા નથ્ીં એવં દાજોગેંમાં પેંસંનં દંથ્ીંને રેઢેં થ્ંેંડેં જ મૂકી તેવંય?’
એટલે મંરેં દાકેંચ તૂર કરવં એક પ્રૈંઢ સ્ત્ર્ીંની સ્વસ્થ્ંસંથ્ીં એણે કહ્ય્ુંા :
‘સમે પણ આતર દૂઈ જાવ !’
પ્રસ્સંવ વ્યંજબી હસેં, છસાં દમજુ મંણદ મંટે ઘણં બધં
પ્રશ્નંથ્ંર્ેંથ્ીં ભરેલેં હસેં !
‘પણ....’ કશુા પણ કહેસાં હુા દકંરણ ગુચવંયેં.
‘દમજુ છુા સમંરી મૂાઝવણ,’ નિધિ બેંલી : ‘પણ અં સેં અંપણં કંબુ બહંરનં વિકટ દાજોગની વેળં છે. સ્વસ્થ્ંસંપૂર્વક અંજની રંસ કંઢે જ છૂટકેં છે.’
મેં જોયુા કે છેંકરી છે હેંંશિયંર અને દૃઢ મનેંબળવંળી !
ન છૂટકે મેં નિધિનેં પ્રસ્સંવ સ્વીકંયર્ેં. અમે બાને ઝૂાપડીમાં ગયાં. એક ખૂણંમાં ખંટલેં ઢંળી મેં એને કહ્ય્ુંા : ‘અંને છત્ર્ંપલાગ મંની
શાંસિથ્ીં દૂઈ જાવ, અને ગેંતડી બસંવસાં ઉમેર્યું : ‘અને અંને રજાઈ દમજી
અેંઢી લેં,’ પછી મંરી શંલ અંપસાં કહ્ય્ુંા : ‘અં શંલ પણ સમે અેંઢજો.
ભંરે ઠાડી છે અંજે.’
‘સેં સમે...?’
‘મંરે સેં અં બુશકેંટ છે, ચંલશે...’ કહી મેં મંરુા પૈંરુષ્ંત્વ બસંવસાં કહ્ય્ુંા : ‘ર્દ્ગ ઁર્િહ્વઙ્મીદ્બ.’
‘ચંલસુા હશે ? શંલ સમે જ રંખેં’. મને શંલ પંછી અંપસાં નિધિએ કહ્ય્ુંા : ‘પણ સમે દૂઈ જશેં શંની ઉપર?’
મેં હદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા : ‘એ ધરસી મેરં બિસ્સર હૈ’. દાંભળી એે
પણ હદી પડી.
દૂસાં પહેલાં મો કરકરં બિસ્કીટ મંરાં ખલસંમાંથ્ીં ભેંજન મંટે કંઢ્યં, પણ નિધિએ કહ્ય્ુંા : ‘એ દવંર મંટે રહેવં તેં.’ અને એણે બ્રેડ બટર કંઢી એક પેપર પર મૂક્યાં. પેલાં વૃધ્ધ તાપસીને બે જોડ બ્રેડ અંપવં
હુા બહંર ગયેં. ‘નહાં....નહાં’ કરસં વૃધ્ધનં હંથ્ંમાં મેં એ પકડંવી તીધી.
પછી હસાં સે બ્રેડ-બટર અમે બાનેએ ખંધાં. મંરી પંદે પંણીનેં બંટલેં
હસેં. મેં પહેલાં અંગ્રહપૂર્વક નિધિને પંણી પીવં કહ્ય્ુંા. પછી હુા ય અધ્ધરથ્ીં
‘ગટુક ગટુક’ કરી ગયેં.
‘અેં...ઈ...યાં,’ જાણે ભંરે વંળુ કર્યું હેંય એમ મેં હદસાં હદસાં
પેટ પર હંથ્ં ફેરવ્યેં ને કહ્ય્ુંા : ‘હવે નિત્રંતેવીને શરણે જઈએ.’
મેં ટેંર્ચ અેંફ કરી ને ‘ગુડનંઈટ’ કહી અમે બાને દૂસાં. નિધિ કંથ્ીંનં
ખંટલંમાં કાથ્ંં અેંઢીને દૂસી. ને હુા ? પેંપડં ઉખડેલં ભેંંયસળિયંપર,
બંજુમાં પડેલં એક લંકડંનં ટૂકડંનુા અેંશિકુા કરી શંલ અેંઢી દૂસેં. ઝૂાપડી
નંની હસી, એટલે નિધિથ્ીં બીજા છેડે હુા દૂસેં સેં ય અમંરં બે વચ્ચે
ભંગ્યે જ તદેક ફૂટનુા આસર હશે. આતર દાપૂર્ણ આધંરુા હસુા. બહંર દળગસી
ધીમી સંપણીનં સેજની અલપઝલપ ક્યંરેક આતર ડેંકંઈ જસી એટલુા જ.
ડેંદં દમજુ હસં. કાંઈક યંત અંવસાં એ પ્રવેશ દ્વંરનં ખુલ્લં મંર્ગ
અંડે કરંઠાંની ઝાંપલી મૂકી ગયં ! એમને એમ હશે કે અમંરી મયર્ંતં
દચવંય !
દાજોગ ને વંસંવરણ જ એવાં હસાં કે ઉંઘ ન અંવે. મંરી શંલનેં શેં હિદંબ ? એને ભેતીને ઠાડી ગંત્ર્ંેં થ્ીંજાવી તેસી હસી. છસાં હુા જેમ સેમ ટૂાટિયુા વંળીને પડ્યેં હસેં ને નિધિની સકલીફનેં વિચંર કરસેં હસેં. બિચંરી કેમ હશે અં ઠાડી ! પણ હુા કરુા ય શુા ? વળી, બહંર સંપણીએ બેઠેલં અંતિવંદી તાપસીનેં ય વિચંર અંવસેં હસેં. ખુલ્લંમાં ઉઘંડં જેવાં હસાં એ ! પણ એ સેં ટેવંઈ ગય હશે એમ વિચંરી મન મનંવ્યુા.
ત્યંરે બહંર સંપણીનં અલપ ઝલપ ઉજાદમાં એ વૃધ્ધ તાપસી વંસેં કરસાં લંગ્યાં. મેં કૈંસુકવશ ઊઠીને બહંર નજર કરી સેં પવનનં
દુદવંટંથ્ીં ધ્રુજી ઉઠેલી વૃધ્ધં પસિને પડખે ભરંઈ જસી બેંલી : ‘અંય
છેંરી ટંઢ કેવ કરી દહી વ?’(અં છેંકરી ટંઢ કરેવી રીસે દહન કરશે?)
ત્યંરે એક હંથ્ેં મંથ્ંંનુા ફંટેલુા ફંળિયુા ઠીક કરસાં કરસાં, મરક
મરક હદસાં હદસાં, બીજા હંથ્ેં પત્નીને દેંડંમાં ખેંચસાં અથ્ર્ંદભર વંણીમાં
વૃધ્ધે કહ્ય્ુંા :
‘સેં છેંકંરં છૈ કની?’ (એનેં પુરુષ્ં છે ને ?) વૃધ્ધનુા ગણિસ કેવુા
સર્કબધ્ધ હસુા - પસિ હેંય સેં પત્ની બધુા દહન કરી શકે ! અં તાપસી અમને
પસિ પત્ની જ ધંરે એ સ્વંભંવિક હસુા.
અંતિવંદી ભંષ્ંં હુા બેંલી શકસેં નહિ, પણ અં વિસ્સંરમાં ફરેલેં હેંવંથ્ીં ભંવંથ્ર્ં સેંેે દંચેં દમજી શકસેં. એટલે વૃધ્ધની વંસ દાંભળી હુા
મનમાં હદી રહ્ય્ંેં. મંરં પગરવનેં ખ્યંલ અંવ્યેં હશે, એટલે નિધિ
બેંલી :
‘ઠાડી બહુ લંગે છે ને?’
‘વાંધેં નહિ,’ મેં કહ્ય્ુંા : ‘રંસ ખેાચી કંઢે જ છૂટકેં છે. પણ સમે કમ્ફર્ટેબલ છેં ને?’
‘શંની કમ્ફર્ટેબલ?’ નિધિ બેઠં થ્ંસાં બેંલી : ‘હુા ય ઠરી જાઉંછુા. છસાં મંરી પંદે સેં અં ગેંતડી પણ છે. ને સમે સેં દંવ પંસળી શંલ ભેર જ છેં. રંસ કેમ કરી કંઢશેં?’
‘ઉરટ્ઠં ષ્ઠટ્ઠહ ર્હં હ્વી ષ્ઠેિીઙ્ઘ, દ્બેજં હ્વી ીહઙ્ઘેિીઙ્ઘ’ (જેનેં ઉપંય ન થ્ંઈ શકે સે દહન કરવુા જોઈએ.) કહી હુા અંડેં પડ્યેં ને ગમ્મસ કરસાં બેંલ્યેં : ‘અં ય નર્મતિયેં રાગ છે. યંત રહેશે.’
ખૂણંમાં બકરીનાં લવંરાંએ ઠાડીમાં ધીમુા ‘ઉં...ઉં...’ કર્યું.
થ્ંેંડીવંરે નિધિએ ફરી કહ્ય્ુંા : ‘અંવી ભંરે ઠાડીમાં કશુા અેંઢ્યં વિનં
સમે રંસ કેવી રીસે કંઢશેં?’
‘બીજો કેંઈ ઉપંય પણ નથ્ીં નિધિજી.’ મેં દાજોગેંની વિવશસં
તશર્ંવી.
નિધિ ફરી શાંસ થ્ંઈ. પણ એક સ્ત્ર્ીંનુા હૃતય હસુા એનુા. કાંઈક વિચંર્યું
જરૂર હશે એણે. એટલે થ્ંેંડીવંરે ગાભીરપણે બેંલી : ‘નેહલજી.....’
પ્રથ્ંમવંર મંરુા નંમ તઈ એણે દાબેંધન કર્યું. કેટલી નિકટસં
લંગસી હસી એ દાબેંધનથ્ીં ! બે-ચંર કલંક પહેલાં સેં અમે દંવ અજાણ્યાં
હસાં. પણ એટલંમાં કેવાં લંગણી-ભીનાં બની ગયાં !
‘હાં,’ મેં પ્રત્યંઘંસમાં કહ્ય્ુંા : ‘મને મંત્ર્ં નેહલ જ કહેં.’
‘એક વંસ કહુા?’
‘જરૂર કહેં, ટંઢમાં દમય જ કંઢવંનેં છે ને અંપણે.’
‘અંવી હંડ ગંળસી ઠાડી છસાં જીવસાં સેં રહેવુા જ પડશે ને અંપણે?’ નિધિ બેંલી.
‘હંસ્સેં, અંપણે ક્યાં ધરડાં થ્ંઈ ગયાં છીએ ? હજી સેં જીવનની શરૂઅંસ કરવંની છે’; મેં હદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા : ‘ઘણુા બધુા કરવુા છે જીવનમાં.’
‘સેં અં હિમંલયની ઠાડીથ્ીં બચવંનેં એક જ ઉપંય છે.’ નિધિએ
દાકેંચભયર્ં સ્વરે કહ્ય્ુંા :
‘કયેં?’ મેં જરં અંશ્ચર્યથ્ીં પૂછ્યુા.
‘કશેં જુતેં અથ્ર્ં ન કરશેં. પણ....’
એ ગુાચવંઈ, ક્ષ્ંેંભથ્ીં અટકી. એની મૂાાઝવણ ટંળવં મેં કહ્ય્ુંા : ‘કહેં, હુા સમને દંચં અથ્ર્ંમાં જ દમજીશ.’
‘સમે અહીં ખંટલંમાં દૂવં અંવી જાવ !!’ નિધિએ હિંમસપૂર્વક
કહી નંખ્યુા !
‘હેા....એ...એ. કહેસાં મંરુા હૃતય ખરેખર એક ધબકંરેં ચૂકી
ગયુા ! ઘેંર આધંરંમાં, દાપૂર્ણ એકાંસમાં અં યૈંવનં મને - એક અલ્પ
પરિચિસ યુવંનને - એની દંથ્ેં દૂવંની અેંફર કરસી હસી ! અકલ્પનીય
હકીકસ હસી, અંશ્ચર્યકંરક વંસ હસી. ત્યંરે અંકંશમાં વીજ ઝબકંરેં કે
મેઘગર્જનં જેવુા સેં કશુા ન થ્ંયુા, પણ મંરં હૈયંમાં ઘણુા બધુા અંશ્ચર્ય, થ્ંેંડેં
સ્વંભંવિક ડર, થ્ંેંડેં છૂપેં અંનાત - અંવુા બધુા આસરમાં એક દંથ્ેં થ્ંયુા.
એનં આસરમાં ય અંવુા થ્ંયુા જ હશે ને ? એ સેં એક યુવસી હસી.
‘સમને અંશ્ચર્ય થ્ંંય એ સ્વંભંવિક છે નેહલ, પણ એ દિવંય બીજો કેંઈ રસ્સેં ય નથ્ીં ને ? સમે અંવુા વિચંર્યું હેંય સેંય ન કહી શકેં. એટલે મેં હિંમસ કરી. બંકી હુા કાંઈ....’
સ્ત્ર્ીં પુરુષ્ં કરસાં વધંરે પરિપકવ હેંય છે એનેંેેેેેેેેેે મને દંક્ષ્ંંત્કંર
થ્ંયેં.
‘પ....ણ...નિ.....ધિ...’ કહેસેં હુા હજીય સ્સબ્ધ હસેં.
‘ભગવંન અંપણને દૃઢ મનેંબળ અંપે એવી પ્રંથ્ર્ંનં કરી દંથ્ેં
દૂઈએ,’ નિધિ દાકેંચંસી બેંલી : ‘દાજોગેંની વિવશસં છે.’
‘એ સેં ખરુા પણ.....’
‘હુા જાસે કહુા છુા નેહલ, શંલ લઈ અહીં અંવી જાવ.’ મને હિંમસ અંપસી હેંય સેમ નિધિએ કહ્ય્ુંા. ‘ટક્કર કુતરસ દંમે છે. અંપણુા મન ચેંકખુા છે સેં ભગવંન દહંય કરશે જ. અંપણને એ પ્રમંણિક રંખશે જ.’
નિધિ ધીમે પગલે મંરં સરફ અંવી ને મંરેં હંથ્ં પકડી મને ઊભેં કયર્ેં.
‘સમંરેં ક્ષ્ંેંભ હુા દમજુ છુા. મને ય અેંછેં દાકેંચ નથ્ીં.’ મને ખંટલં
સરફ લઈ જસી નિધિ બેંલી : ‘હુા સેં સ્ત્ર્ીં છુા, એટલે ક્ષ્ંેંભ કે દાકેંચ મને
વધંરે હેંય, અને છે જ. પણ કતંચ ભગવંને અંજે અંપણં દાસ્કંરની
કદેંટી કરવી ધંરી હશે. એમાંથ્ીં દફળસંપૂર્વક પંર ઉસરીએ એમાં જ
અંપણી મહત્ત્ંં.’
‘પણ અં રંસ, અં એકાંસ અને એમાં અંપણે બે....!’ હુા સેં
ગુાચવંસેં જ બેંલસેં હસેંે. પણ નિધિ મંરં કરસાં ખૂબ ચપળ અને સ્વસ્થ્ં
હસી. મને કહે :
‘સમને સમંરી જાસમાં વિશ્વંદ નથ્ીં?’
‘એમ સેં નહિ, મેં વિવેકંનાતને ખૂબ વાંચ્યં છે,’ મેં મંરેં ઉચ્ચ
વાંચન શેંખ વર્ણવ્યેં.
‘સેં મેં પણ કેંલેજનાં નંટકેંેેમાં દીસં અને દ્રૈંપતીનાં પંત્ર્ં દફળસંપૂર્વક ભજવ્યાં છે.’ નિધિ ગૈંરવભેર બેંલી : ‘ભગવંને અંજે અંપણી પંત્ર્ંસંની કદેંટી કરવી ધંરી છે. ઠાડીમાં ઠરી કે કતંચ મરી જવં કરસાં શ્રધ્ધં રંખેં નેહલ, અંપણે અંજની કદેંટીમાં ઉણાં નહિ ઉસરીએ.’
અં છેંકરીની હિંમસે, એની બુધ્ધિએ, એનં અંત્મવિશ્વંદે મને
મહંસ કયર્ેં. હુા એનંથ્ીં ઘણી બંબસમાં પંછળ છુા એમ મેં અનુભવ્યુા !
નિધિએ ગેંતડી નીચે શંલની દેંડ કરી અને એ અેંઢી અમે બાને
ખંટલંમાં દૂઈ ગયાં ! અેંઢવંનુા ડબલ થ્ંયુા - મને ગેંતડી પણ મળી ને એને
શંલ પણ મળી - એટલે બાનેને ઠાડીમાં થ્ંેંડી રંહસ સેં થ્ંઈ, પણ હજી
ધ્રુજારી દમી નહેંસી.
નિધિ મંરં કરસાં વધંરે બહંતુર હસી.
‘કશંય દાકેંચ વિનં દૂઈ રહેં,’ મંરં ક્ષ્ંેંભને દમજસી એ બેંલી
ઃ ‘પરસ્પરને હૂાફ સેં અંપવી જ પડશે.’
ને એણે જ પહેલ કરી. મંરં સરફ પંદુા ફરી, મને વળગીને ખરેખર એ દૂઈ ગઈ ! સ્ત્ર્ીં પુરુષ્ં કરસાં કેવી પરિપક્વ હેંય છે !
ને એ વેરંન ઠાડી રંસમાં અમે બાને - એક યુવંન અને એક યુવસી એકબીજાને વળગીને દૂઈ ગયાં ! બાનેને પરસ્પરનં શરીરની ગરમી મળી! એથ્ીં પ્રગટેલં સ્નેહની હૂાફ પણ એમાં ભળી, એટલે ટંઢ સેં દમી. ઘણી રંહસ થ્ંઈ. પણ અંખી રંસ કંઢવંની હસી અમંરે બાનેએ. કેવી જશે રંસ?
એક મતમસ્સ મંનુની મંરી પડખે દૂસી હસી, સેં એક હટ્ટેં કટ્ટેં યુવંન એની દેંડમાં લપંયેં હસેં ! ઘણુા બધુા બની શકે. પણ મંનશેં ? કશુા ય અજુગસુા ન બન્યુા ! ઈશ્વર ક્યંરેક અંશ્ચયર્ેં દર્જે છે !
એકબીજાની શંરીરિક હૂફ મળી, એટલે અમંરી ટંઢ થ્ંેંેડી દહ્ય્ં
સેં બની જ. પણ તેહથ્ીંય અધિક સેં તિલની હૂાફ પરસ્પરને હૂાફંળં કરસી
રહી. રંસ વંસ કયર્ં વિનં જ વહી ગઈ, છસાં વગર બેંલેય અમે એકબીજાને
જાણે ઘણુા બધુા કહી નંખ્યુા !
ભળભાંખળુા થ્ંયુા ને પાખીનેં કલરવ દાભળંયેં ત્યંરે નિધિ બેઠી
થ્ંઈ. હુા પણ બેઠેં થ્ંયેં. અમે એકબીજાની દંમેેે જોયુા ને સ્મિસ કર્યું. જાણે
મંઉન્ટ એવરેસ્ટ દર કયર્ંનાુ એ અમંરુા વિજય સ્મિસ હસુા !
‘ગુડ, વેરી ગુડ’, નિધિએ મંરેં હંથ્ં હલંવસાં કહ્ય્ુંા ને દાસેંષ્ંનેં શ્વંદ લઈ અમે બાને ઊભાં થ્ંયાં. બ્રશ કર્યું. મેંં ધેંઈ વ્યવસ્થ્િંસ થ્ંયાં, એટલંમાં સેં પેલી વૃધ્ધંએ બકરી તેંહી લીધી ને પિત્ત્ંળનાં બે નંનાં પવંલાં દંફ કરી અમંરી અંગળ એ તૂધથ્ીં ભરીને મૂકી તીધાં. કેવુા આસરનુા અંતિવંદી સ્વંગસ !
પણ અમે વિનયપૂર્વક નં પંડી.
‘કેવ ? નહાં પીનેં?’
‘કેમ, નથ્ીં પીવુા?’ એમ પૂછે છે એ હુા દમજ્યેં. મેં નં પંડી. છેંભીલુા હદસી હદસી એ જસી રહી. મંરી પંદે બિસ્કીટ હસાં સે અમે
ખંધાં ને થ્ંેંડાં બચંવી પેલી વૃધ્ધંને અંપી તીધાં. બહંર સંપણીએ ખંખરની બીડી ફૂાકસં વૃધ્ધે હંથ્ં ઊાચેં કરી અમંરી ખબર પૂછી. ‘રંસ કેવી રહી?’ એમ જ પૂછવુા હશે ને અમંરં યજમંનને?
મેં પણ ઈશંરંથ્ીં ‘અેંકે’ નેં દાકેસ અંપ્યેં. મંરી શંલ કાંઈ બહુ
કિંમસી નહેંસી. મને થ્ંયુા : ‘અં બિચંરાં રેંજ ટંઢે મરસાં હશે.’ મેં શંલની
ગડી કરવંને બતલે બહંર જઈ વૃધ્ધ અંતિવંદીને અેંઢંડી તીધી. એણે
‘નહાં, નહાં’ કરસાં લેવંની અનિચ્છં તશર્ંવી, પણ મેં અંગ્રહપૂર્વક ફરી
અેંઢંડી. વૃધ્ધ ઉપકંરદૂચક હસ્યેં ને બે હંથ્ં જોડી પગે લંગ્યેંેે. નીકળસી
વખસે મેં બેનેનાં હંથ્ંમાં તદ તદ રૂપિયંની નેંટ મૂકી, નિધિએ પણ એમ
કર્યું. વૃધ્ધેંને અમે અંગ્રહપૂર્વક, મંનપૂર્વક એ પૈદં પકડંવી તીધં. ભેંળાં
પ્રેમંળ ગ્રંમજનેં ! દંચી મંનવસંનાં અમને અંજે તર્શન થ્ંયાં.
‘છુાતર જોડ છૈ સ વેં,’ ડેંદીએ પસિને અમંરં વિષ્ેં કહ્ય્ુંા. અમંરી જોડી દુાતર છે એવેં અથ્ર્ં અમે બાને દમજ્યાં ને એક બીજા દંમે જોઈ મમર્ંળુ હસ્યાં. કેવાં કાગંળ છસાં ઉતંર-તિલ ને સ્નેહંળ હસાં અમંરાં અંતિવંદી યજમંન ! એ યજમંનની વિતંય લીધી ત્યંરે અભણ અને ગરીબ અંતિવંદીઅેંની મંનવસં અમંરં આસરને સ્પર્શી ગઈ હસી. ગરીબ, અકિંચન છસાં નિલર્ેંભી ! શહેરમાં સેં અંવી મંણદંઈનાં તર્શન જ તુર્ભલ
ગણંય !
વૃધ્ધ તાપસીએ પગતાડી બસંવી. હંથ્ંથ્ીં તીશંદૂચન કરી
!મૅંટેર...મૅંટેર’ કહ્ય્ુંા હસુા, એટલે એ રસ્સે જસાં મેંટર મળશે એમ સેં અમે
દમજયાં હસાં. પગતાડીએ પડી, નંની મેંટી ટેકરીઅેં ચઢસાં ઉસરસાં અમે
ચંલસાં હસાં. કશુાય ખેંટુા નહેંસુા કર્યું, ઉલટુા, તુર્લભ દાયમ અમે દંચવ્યેં
હસેં, છસાં કેંણ જાણે એકબીજા દંથ્ેં વંસ કરસાં અમને દાકેંચ થ્ંસેં હસેં ?
છસ લાંબુ મૈંન સેંડસાં નિધિએ કહ્ય્ુંા : ‘નેહલ, સમંરં જેવં દાયમી ને દાસ્કંરી
યુવંનેં અં જમંનંમાં સેંે તીવેં લઈને શેંધસાં ય ન મળે.’
‘જેટલાં વિશેષ્ંણથ્ીં મને નવંજશેં એ બધાં સમને ય લંગુ પડશે એનેં ખ્યંલ રંખજો હેંં કે.’ મેંહદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા ત્યંરે દંમેનં ઝંડ પર કબુસરની જોડી ‘ગુટુર...ગુ’ કરસી હસી.
પછીનેં અમંરેં મંર્ગ હળવી મજાક ને ગમ્મસમાં કપંઈ ગયેં. કેંણ જાણે કેમ કેંેેઈ અગમ્ય કંરણદર મંરુા મન કાંઈક ગુમંવી રહ્ય્ંંનેં અહેદંદ કરસુા હસુા ! કંરણ હવે કતંચ છૂટં પડવંની ઘડી નજીક અંવસી હસી.
બે ત્ર્ંણ મંઈલ ચંલ્યં હેંઈશુા ત્યાં અેંચિંસુ ગંમડંનુા બદ સ્ટેન્ડ અંવ્યુા. અમે બાનેએ એકબીજાને અમંરાં વિઝીટીંગ કંર્ડ અંપ્યાં. જાણે જુતાં
પડવંની પૂર્વ સૈયંરી કરી. સ્ટેન્ડ પર જઈ સપંદ કરી સેં મંલુમ પડ્યુા કે નિધિની બદ દંમે જ ઉભી હસી ને ઉપડવંની સૈયંરીમાં હસી. પછી બીજી બદ ઠેઠ દાંજે હસી. મંરી બદ અંવવંને થ્ંેંડીવંર હસી.
બદ ઉપડવંની સૈયંરી હસી એટલે નિધિએ ઉસંવળથ્ીં પૂછયુા :
‘સેં હુા જાઉં?’
‘હં, ચંલેં જલતી બેદી જાવ,’ એની દંથ્ેં એની બદ સરફ જસાં
મેં કહ્ય્ુંા : ‘બદ ઉપડવંની સૈયંરીમાં છે.’
બદ પંદે પહેંંચસાં નિધિ દહેજ ઉભી રહી. ઝડપથ્ીં, પણ દાકેંચ
દંથ્ેં મને કહે : ‘નેહલ, સમે કુાવંરં છેં?’
અંખી રંસ દંથ્ેં દૂસં છસાં, બે ત્ર્ંણ મંઈલ દંથ્ેં ચંલ્યં છસાં અંટલી અગત્યની વંસ એણે નહેંસી પૂછી, ન જ પૂછંય, સે અત્યંરે જુતં
પડવંની ઘડીએ એણે પૂછી નંખી !
‘હં, પણ હવે બહુ નહિ ખેંચી શકુા!’ મેં મંરી ટેવ પ્રમંણે હદસાં હદસાં કહ્ય્ુંા : ‘બં બહુ ઉસંવળમાં છે.’
‘સેં થ્ંેંડી વધુ રંહ જોજો,’ નીચી નજરે નિધિ બેંલી. ત્યાં સેં કાડકટર બદનેં તરવંજોે બાધ કરવંની સૈયંરીમાં હસેં એટલે બદને પગથ્િંયે પગ
મૂકસાં નિધિએ ઉમેર્યું : ‘કતંચ....’
અને એની બદ ઉપડી. આતરથ્ીં હંથ્ં હલંવી નિધિએ ‘બંય’ કહ્ય્ુંા.
મેા પણ હંથ્ં સેં હલંવ્યેં પણ ‘બંય’નેં પ્રત્યુત્ત્ંર ગળંમાંથ્ીં ન નીકળ્યેં.
ગળે ડૂમેં ભરંયેં હસેં. નિધિનં ‘કતંચ’નેં અથ્ર્ં દમજવં હુા મથ્ંસેં હસેં.
જેનુા કિંમસી રમકડુા ખેંવંઈ ગયુા હેંય એવં કેંઈ નંનં બંળકની જેમ હુા ઢીલેંઢદ બની ઊભેં હસેં. ને નિધિની બદ ગઈ એ તીશંમાં જોયં કરસેં હસેં. ‘બંય’ કહેસી નિધિનેં અવંજ પણ રુાધંયેલેં જ હસેં ને ?
નિધિની બદ અાંખેંથ્ીં અેંઝલ થ્ંઈ ત્યંરે મંરી અાંખમાં ઝળઝળિયાં હસાં ! એ ઝળઝળિયાં લૂાછવંનુા મને ઠીક ન લંગ્યુા. એ ઝળઝળિયાં જ સેં
મંરી સે તિવદની ઉપલબ્ધિ હસી !
ૂ ૂ ૂ
ર૩. વટનેં કટકેં !
ઉપલક દૃષ્ટિએ હરજી પટેલનુા કંમ જાડુા લંગે, પણ વંસ્સવમાં સેં એ ઝીણુા કાંસનંરં હસં. હં, એમની નિર્ણયશક્સિ જબરી હસી. એ ભંગ્યે જ કશી વંસમાં ગુાચવંય. નિર્ણય સરસ લે અને એનેં અમલ પણ ઝટ કરે. કેંઈનં ભરમંવ્યં ભરમંય નહિ, ને કેંઈનં ડગંવ્યં ડગે નહિ. એવં મક્કમ
મનનં મંનવી હસં હરજી પટેલ.
મંટે જ સેં જમંનેં ભણેલાંનેં છે એવુા જાણસં હરજી પટેલે દમય
પંરખીને એકનં એક પુત્ર્ંને ગંમઠી શંળંનુા શિક્ષ્ંણ થ્ંસાં દૈંની ‘નં’ છસાં
શહેરમાં ભણવં મેંકલ્યેં.
ખુત માગુકંકીએ કહ્ય્ુંા : ‘અંમેય સે ઘરખર્ચ કંઢવંમાં ય સકલીફ પડે
છે, પછી છેંકરંને શહેરમાં ભણંવવંનેં ખચર્ેં ક્યાંથ્ીં કંઢશેં ?’
‘અરે, પડશે એવાં તેવંશે’, નચિંસ થ્ંઈ હરજી પટેલ બેંલેલં :
‘સુ સંરે જોયં કર ને.’
પણ અનુભવે હરજી પટેલ જેવં ભંયડંને પણ લંગ્યુા કે ગંમડંનં એમનં જેવેં દંમંન્ય મંણદ મંટે છેંકરંને શહેરમાં ભણંવવંનુા દહેલુા
સેં નથ્ીં જ. દંમંન્ય ખેડૂસ તર મહિને નેંટેંની થ્ંેંકડી ક્યાંથ્ીં કંઢે ? ખેડૂસને
ે મહિનેં પુરેં થ્ંસાં પગંર થ્ંેંડેં હંથ્ંમાં અંવવંનેં હસેં ?
છસાં જેમ સેમ કરી હરજી પટેલ તર મહિને નગીનને શહેરમાં
પૈદં મેંકલસં. ક્યંરેક થ્ંેંડુા અનંજ વેચે સેં વળી ક્યંરેેક કપંદ કે
મગફળીનં પૈદં અંવ્યં હેંય. અં સેં થ્ંેંડુા દહેલુા પડસુા. પણ એક વંર સેં
પત્નીનં કંળજાનં કટકં જેવી પહેલ વેસરી ભેંદ વેચી તેવી પડી હસી.
ત્યંરે રેંસાં માગુકંકીને અંશ્વંદન અંપી હરજી પટેલે કહેલુા : ‘નં રડીશ,
સંરેં છેંકરેં ભણી ગણીને સૈયંર થ્ંશે સેં અં ગંમને તરેક ઘેર એક ભેંદ
બાધંવી તેશે.’
પણ પત્નીને અંવી હિંમસ અંપનંર હરજી પટેલને એકવંર
પેંસંનં હૈયંનં હંર જેવેં, પેંસંને હંથ્ેં ઉછેરીને પલેંટેલેં વંછરડેં વેચી
તેવેં પડેલેં.ત્યંરે રૂપિયં પત્નીનં ખેંળંમાં નંખી હરજી પટેલે ફંળિયંનં
છેડંથ્ીં પેંસંની અાંખનં ખૂણં દંફ કરેલં. અરે, એ રંસે ધણી-ધણિયંણીએ
ખંધુાય નહેંસુા ! ટિલડી ભેંદ વગર કૅંઢ અને લંલીયં વંછરડં વગરનેં
ચેંક કેવાં દૂનાં લંગસાં હસાં ! જાણે ઘરનેં અંત્મં જ ઊડી ગયેં હસેં. પણ
પુત્ર્ંને ભણંવવં હરજી પટેલે અંવં ઘં દહ્ય્ંં હસં. એમની દંથ્ેં માગુકંકીએ
ય ખરાંસ્સેં વળી. એ સેં બૈરુ મંણહ. અંવં ઘં એમને સેં વધંરે કપરં
લંગે. પણ ‘છેંકરેં ભણીને દુખી થ્ંશે’ એવી ગણસરીએ એ મન વંળસાં
હસાં. ક્યંરેક ઘરમાં વરસંસી અછસથ્ીં માગુકંકીને અેંછુા અંવસુા ત્યંરે હરજી
પટેલ કહેસં : ‘અં બધાંની ખેસી તર વરહે પંકે છે, અંપણી ખેસી પાંચ
હંસ વરહ પછી હંમટી પંકશે. સુા ફકર નં કર. અં રૂપિયં બેંકમાં જ
મૂકીએ છીએ એમ મંન. વ્યંજ હંથ્ેં પછં વળશે એક તી.’
પણ અંવી હિંમસ રંખસં ને પત્નીને હિંમસ અંપસં હરજી પટેલનેં
જીવ કપંઈ ગયેં જ્યંરે વ્રજલંલ શેઠને એમણે આગૂઠેં પંડી અંપ્યેં
ભીમનંથ્ંવંળુ ખેસર વેચીને. ખેસર સેં વધંરે હસી ક્યાં, પણ જે હસાં
એમાંથ્ીંય છેંકરંને ભણંવવં એમણે એ અેંછી કરવી પડીા ! દડકવંળુા
ખેસર વેચ્યુા ત્યંરે સેં માગુકંકી બે તંડં ઘરનં ખૂણે રડેલાં, જ્યંરે ભડ એવં
હરજીકંકં ય એમને અંશ્વંદન અંપસાં અંપસાં ગળગળં થ્ંઈ ગયેલં.
કેવી દંરી જમીન ! જુવંર વંવે સેં કેંઠી છલકંસી ને કપંદ અેંરે સેં ગંડાં
ભરંસાં ! છસાં હવે ‘લીધુા મૂકંય નહિ’ એવેં ઘંટ હસેં. એટલે છેંકરંનુા
ભણસર જેમ સેમ પુરુા કરંવ્યે જ છૂટકેં હસેં.
ગેંમસી ગંય માગુકંકીને જેટલી વહંલી હસી એટલી જ એ હરજીકંકંની ય મંનીસી હસી. ઘરની ગંયની એ વંછરડીને માગુકંકીએ હૈયંનં હેસથ્ીં તીકરીની જેમ ઉછેરેલી. સે હવે વિયંઈ અને તૂધ તેસી થ્ંઈ ત્યંરે સેં ત્ર્ંણેય જીવ એવં મળી ગયેલં કે ગેંમસી સેં જાણે ઘરનુા મનેખ ! એનુા તૂધ વેચસાંય માગુકંકીનેં જીવ નં ચંલે. ‘કેવુા ઘંટ્ટુ તૂધ છે મંરી ગેંમસી
ગંયનુા !’ પંશેર પીસંમાં માંતુ મંણહેય વગર તવંએ તેંડસુા થ્ંઈ જાય.’
માગુકંકી હેંંશે હેંંશે કહેસાં ને સેંહરી ભરીને તૂધ ને જુવંરનં બે રેંટલાં
હરજીકંકંને વંળુમાં પીરદી તેસાં ! હરજીકંકં ય ત્યંરે તૂધમાં રેંટલેં
ચેંળીને લીલં મરચાંની ચટની દંથ્ેં મંથ્ંંનુા ફંળિયુા ખેંળંમાં મૂકી એવં
‘ટેદ’થ્ીં ખંસં જાણે ‘ફંઈવસ્ટંર’ હૅંટલનં સ્પેશીયલ રૂમમાં બેઠં ન
હેંય ! એમની બંજુમાં વંટકી તૂધ અને ચીરી રેંટલેં લઈને માગુકંકી ય
બેદી જસાં. ત્યંરે કેંડિયંનં અંછં અજવંળંમાં અં વૃધ્ધ તાપસીને દંથ્ેં
વંળુા કરસાં અચંનક અંવી પડેલુા કેંઈ જોઈ જાય સેં સેને સ્નેહદભર દુખત
તાંપત્યનં વ્હંલભયર્ં વૃધત્વનાં પંવન તર્શન કયર્ંનેં અમેંલેં લહંવેં અવશ્ય
મળે !
અંવી તીકરી જેવી ગેંમસી ગંયને વેચવંનેં એક વખસ તહંડેં અંવ્યેં. બન્યુા એમ કે અચંનક નગીનને છેલ્લી પરીક્ષ્ંંની ફી ભરવંની અંવી, એટલે એણે ઘેર પૈદં મંટે પત્ર્ં લખ્યેંે. હરજી મેંટંએ છેલ્લુા
મનીઅેંર્ડર કરંવ્યુા ત્યંરે ય અંમથ્ીં સેમથ્ીં બધુા ઉદેટીને ભેયુ કર્યું હસુા, પણ
નગીનનં કહેવં પ્રમંણે ત્યંરે એ એની ભણવં મંટેની છેલ્લી જરૂરિયંસ
હસી. ત્યંરે પરીક્ષ્ંં-ફીનેં નગીનને ય ખ્યંલ નહેંસેં, એટલે નં છૂટકે એણે
પિસંને પૈદં મંટે પત્ર્ં લખ્યેં હસેં, અને હવે એ છેક છેલ્લી મંગણી હસી
એવુા અંશ્વંદન અંપ્યુા હસુા. પણ હરજીકંકંનેં ઘંટ સેં અદહ્ય્ં બેંજથ્ીં
લતંયેલં ઊાટને બેદી પડવં મંટે છેલ્લુા એક સણખલુા ય પુરસુા છે - એવેં
હસેં. એક અંનેં કંઢવંનં ફંફાં પડે એવી સ્થ્િંસિમાં બદેં રૂપિયં જેવી
જાગી રકમ એ ક્યાંથ્ીં કંઢે ને પુત્ર્ંને શુા મેંકલે ? અને એય પંછુા ટપંલી
કહેસેં હસેં કે ભંઈએ લખ્યુ છે : ‘બહુ અરજન્ટ છે.’
‘એટલે હુા લ્યં?’ હરજીકંકંએ પૂછેલુા.
‘કંકં, ‘અરજન્ટ’ એટલે સંકીતનુા. ભંઈને કેંલેજમાં ફી ભરવં
પૈદં સંકીતે એટલે કે ‘બહુ જલતી’ જોઈએ છે.
થ્ંેંડુા ભણેલં ટપંલીએ બિલકુલ નહિ ભણેલં હરજીકંકંને વિગસે વંસ દમજાવેલી.
ત્યંરથ્ીં હરજીકંકં અકળંઈ અકળંઈને બેંેલી ઊઠસં : ‘બેટંને બહેં રૂપિયં જોઈએ છે અને એય પંછં ...... હાુ કે’છે ?.... અ..ર..જ..ટ.. જોઈએ છે ! પણ હવે ચાંથ્ીં કંઢુા એટલં કંવડિયં ?’
નગીનને ભણવં મેંકલ્યં પછી પૈદંની મૂાઝવણ સેં તર વખસે
થ્ંસી, પણ કશેંય મંરગ ન તેખંય એવી મૂાઝવણ સેં હરજીકંકંને અંજે
પહેલીવંર થ્ંઈ.
દાંજને દમયે ચેંકમાં થ્ંાંભલંને ટેકે ઊભે પગે મંથ્ેં હંથ્ં તઈને બેઠેલં હરજીકંકંને કેંઈપણ જુવે સેં એમની તયં ખંય. મુાઝંયેલં
માગુકંકીને ય થ્ંસુા : ‘વંઘ જેવં ડેંહં અંજે ગંય જેવં થ્ંઈને બેઠં છે!’
પણ ત્યાં જ પેંસંનં વંછરડંને મળવં તેંડસી ભાંભરસી ગેંમસી
ગંય અંવી પહેંંચી ને હરજીકંકંનં આધકંરભયર્ં મનમાં વીજળી ઝબકી !
એ વીજળીએ ગુાચવંયેલં હરજીકંકંને મંર્ગ સેં તેખંડ્યેં, પણ
તઝંડ્યં ય ખરં. ‘ડેંહીને વંસ કહેવંય?’ જીવનમાં પહેલીવંર
હરજીકંકંએ પત્નીનં અંધિપત્યનેં સ્વીકંર કયર્ેં ! મંટે જ સેં ‘ડેંહીને
કહેવંય?’ જેવેં દંશાકભંવભયર્ેં પ્રશ્ન એમનં મનમાં ઉત્ભવ્યેં ! બંકી,
‘એમાં બૈરંને હુા પૂછવંનુા?’ એ એમનુા જીવન-દૂત્ર્ં હસુા !
ગેંમસીને તેંહીને ઘરમાં ગયેલાં માગુકંકીની પંછળ ગુાચવંસં ને કાંઈક આશે ગભરંસં હરજીકંકં ઠેઠ રદેંડં દુધી ગયં. પછી ધીરેથ્ીં બેંલ્યંઃ
‘હાંભરે છે કે?’
‘હુા છે?’ માગુકંકી દમભંવથ્ીં બેંલ્યાં : ‘ચંલેં, વંળુા કંઢુા છુા.’
‘એમ... કે’સેં’સેં....કે.....’
‘નગીનીયે રૂપિયં માગંવ્યં છે એ ને ?’ તીકરં પર અકળંયેલાં ડેંદી બેંલ્યાં.
‘હં, બહેં રૂપિયં ચાંથ્ીં મેંકલવં?’
‘લખી તેં કે હવે મંરી પંહે ફૂટી કેંડીય નથ્ીં,’ ડેંશીએ ખખડંવીને કહી તીધુા : ‘એને લીધે સેં બધુા વેચી હંટીને નવરાં થ્ંઈ ગયાં!’
‘પણ એની છેલ્લી પરીક્ષ્ંં....!’
‘છેલ્લી છેલ્લી કરીને બધુા વેચી ખવંડ્યુા એણે, હવે કાંઈથ્ીં કંઢશેં કંવડિયં?’ ડેંશી અકળંઈને બેંલ્યાં.
‘અં..પ..ણી...એમ... કે’સેં....’સેં...’ ડેંદંની જીભ ઉપડસી
નહેંસી.
‘હવે હુા વેચવંનુા વચંર્યું છે સમે?’ ડેંશી હજી ગુસ્દંમાં જ હસાં.
‘અં..પ..ણી... ગેં..મ..સી..’
‘હુા બેંલ્યં?’ માગુકંકીએ ડેંળં કંઢીને પૂછયુા : ‘મંરી ગેંમસી વેચી
ખંવી છે, એમ?’
‘અં....સેં....’ ડરસં ડરસં હરજીકંકં બેંલવં મથ્યં.
‘એ વંસ કતી નહિ બને, મરી જઈશ, પણ ગેંમસીને ખીલેથ્ીં છેંડવં નિહ તઉં... હમજો છેં હુા સમે ? સમંરં તીકરં મંટે મંરી તીકરી વેચી ખંવી છે ?’ જીવનમાં પહેલીવંર પત્નીને અંટલી બધી ક્રેંધે ભરંયેલી હરજીકંકંએ જોઈ. પેંસંની પર સેં એ બિચંરી ક્યંરેય ગુસ્દે થ્ંઈ જ
નહેંસી. પણ હરજીકંકં દમજસં હસં. માગુકંકીનેં અંજનેં ગુસ્દેં
સ્વંભંવિક હસેં, દંચેંેે હસેં. ગેંમસીને એમણે દગી તીકરીથ્ીં ય અધિક
ગણીને ઉછેરી હસી. પછી એને વેચવંનેં વિચંર પણ માગુકંકીને અદહ્ય્ં
જ લંગે ને?
‘અં સેં નગીને.... લખ્યુા છેે....કે....’
‘એ સેં લખે શે’રમાં રઈયેં રઈયેં, વચ્ચે જ માગુકંકી સડૂક્યાં :
‘કેંઈ તં’ડેં અંપણી ખબર લેવં અંયેં છે સે એને ખબર પડે કે અહીં કેટલી
વીહુએ હેં થ્ંંય છે !
હરજીકંકંનેં ઘંટ સેં ‘દૂડી વચ્ચે દેંપંરી’ જેવેં થ્ંયેં. ઢીલં થ્ંઈને બહંર અંવી બેઠં. પછી ગેંમસીને લીલુા ઘંદ નીરી એનં ખીલં પંદે બેદી એને દહેલંવવં લંગ્યં. શુા કરવુા સે કાંઈ દૂઝસુા નહેંસુા. ડેંદં મંનદિક
ગડમથ્ંલમાં હસં.
માગુકંકીને ય પસિની તયં અંવી. પસિએ જીવનભર પ્રમંણિકપણે
મહેનસ કરી છે અને કરકદરથ્ીં જીવી અંબરુભેર તં’ડં કંઢ્યં છે. છેંકરંને
ભણંવવંની ઈચ્છં હસી, સે પૂરી કરસાં બિચંરંને નવ નેજાા થ્ંયાં છે. હવે
બેવડ વળી ગયેલંથ્ીં છેલ્લે બેંજોય ઉંચકી શકંય સેમ નથ્ીં. એટલે બંવંનાં
બેય ન બગડે એની ગડમથ્ંલમાં ગુાચવંઈ ગયં છે એ વંસ દમજસી પત્ની
ઠાડી પડી.
માગુકંકીએ ઘડીવંર વિચંર કયર્ેં અને પછી ઊભાં થ્ંયાં. અેંરડંમાં
મજૂહ પંદે જઈ, ગેંતડાં નીચે મૂકી, એમણે પટંરેં ઊઘંડ્યેં ને એમાં હંથ્ં
નંખી, થ્ંેંડી વસ્સુઅેં અંઘી પંછી કરી, આધંરંમાં ય એમાંથ્ીં એક નંનેં
તંબડેં કંઢ્યેં. એમાંથ્ીં ડેંશીએ ઘણાં વષ્ંર્ેં પછી એક ચીજ કંઢી - એમની
પ્રિય ચીજ. હંથ્ંનુા દેંનંનુા કડુા હસુા એ. ડેંશીએ એને મંથ્ેં અડકંડી મંન
અંપ્યુા ને બે હેંઠથ્ીં એને ચૂમ્યુા ય ખરુા. પછી બીજુા બધુા હસુા સેવુા ગેંઠવી તઈ
એ બહંર અંવ્યાં ને નિરંશ થ્ંઈ થ્ંાંભલે અઢેલી બેઠેલં પસિ દંમે એમણે
એ કડુ ધર્યું.
‘લેં, અંનંથ્ીં સમંરી અાંટી ઉકલી જશે,’ પસિ દંમે કડુા ધરી
માગુકંકી બેંલ્યાં.
‘અં હુા લઈ અંવી?’ અંશ્ચર્યથ્ીં હરજીકંકં બેંલ્યં : ‘અરે, કડુા, અં કડુા સેં.....’
અને હરજીકંકં જેવં વૃધ્ધ જનનુા ચંલી ચંલીને થ્ંંકી ગયેલુા હૈયુા
ય લગભગ અર્ધી દતી પહેલાંની એક રંસમાં ખેંવંઈ ગયુા.
...... ત્યંરે એનં દૂવંનં અેંરડંમાં એક કેંડિયુા બળસુા હસુા. પેંસે અઢંર અેંગણીદ વષ્ર્ંનેં કંચી બુધ્ધિનેં છેંકરેં હસેં. અંજે જ એનાં લગ્ન થ્ંયાં હસાં. રંત્ર્ેં એ પેંસંનં અેંરડંમાં દૂવં ગયેં ત્યંરે ખંટલં પર બેઠેલી એક છેંકરી ઊભી થ્ંઈ ગઈ. પાતર દેંળ વષ્ર્ંની એ છેંકરી શરમંઈને બંજુ
પર ઊભી રહી ગઈ. લંલઘૂમ, ગેંળમટેંળ એનં મેંં પર નિતર્ેંષ્ંસંનં ભંવ
છવંયેલં હસં. એનં હંથ્ેં ત્યંરે અં જ કડુા હસુા. માગુકંકીની દંદુએ વહુને
મેંં જોઈને અંપેલુા એ ઘરેણુા હસુા. એ પછી કેટલાંય વરદ દુધી માગુએ એ
પહેર્યું હસુા. કેવુા શેંભસુા હસુા એનુા ભરંવતંર કાંડુ એ કડંથ્ીં ! ત્યંરે એ
કાંડંને પેંસે ઘણીય વંર વ્હંલથ્ીં ચૂાટી ખણી લેસેં હસેં એ હરજીકંકંને
અત્યંરે યંત અંવી ગયુા !
‘કહુા છુા, શં વિચંરમાં પડી ગયં?’ માગુકંકી પસિની સાદ્રં સેંડસાં
ફરી બેંેલ્યાં : ‘લ્યેં, અંનંથ્ીં સમંરી અાંટી ઉકલી જશે.’
ને હરજીકંકંએ ફંળિયંનં છેડંથ્ીં અાંખનં ખૂણં દંફ કયર્ં !
બેંલ્યં :
‘અં સેં સંરં લગન ટંણે મંએ તીધેલી યંતગીરી... હવે એ ય
વેચી ખંઉા?’
‘જુઅેં, તઃખ નં લગંડસં,’ માગુકંકી દમભંવપૂર્વક બેંલ્યાં : ‘હુા
સેં એ છેંકરંને અંગળ શહેરમાં ભણવં મેંકલવંનુા પહેલીથ્ીં જ નં કહેસી
હસી. કે’સી’સી કે નાઈ?’
‘હં, મંરં વન્યં બધાં જ એમ કે’સાં’સાં એ સેં ખરુા.’ હરજીકંકંએ
દંચી વંસ સ્વીકંરી.
‘સેં પછી હવે લીધુા સે પુરુા કરેં, માગુકંકી પસિને દાંત્વન અંપસાં હેંય સેમ બેંલ્યાં : ‘એ ભણશે ને દુખી થ્ંશે સેં સમંરુા વેઠ્યુા મજરે અંવશે. એટલે હવે જીવ બંળ્યં વગર કંલે અંનં પૈદં લઈ અંવીને એને મેંકલી તેં સેં સમંરી ચાત્યં મટે. મંરંથ્ીં સમંરુા અંવુા તુઃખી મેંં નથ્ીં જોવંસુા.’
હરજીકંકં મનમાં મનમાં ય ખુશ થ્ંયં. પત્નીને અં ઉંમરે ય પેંસંની
પર અંટલેં બધેં ભંવ છે ! એમનુા હૈયુા હરખ્યુા સે એ હળવં મને ઊભં થ્ંઈ
વંળુ કરવં ઘરમાં ગયં.
રેંટલેં ને તૂધ ખંસં પસિને જોઈ માગુકંકીનુા મન પણ હળવુા થ્ંયુા.
એમણે ફરી દાંત્વન અંપસાં ઉમેર્યું : ‘જુઅેં , સમે કાઈ ગંય તેંહીને કૂસરાંને
થ્ંેંડં તૂધ પંવ છેં ? તીકરંને પંવ છેં ને ?’
‘હંસ્સેં,’ તૂધનેં ઘૂટ ગળે ઉસંરસં હરજીકંકં બેંલ્યં.
‘બદ સેં. ભણી ગણીને નગીનીયેં દુખી થ્ંશે સે અંપણુા ઘડપણ
પણ દુધંરશે.’ ડેંશીએ હરજીકંકંને રંજી કરવં કહ્ય્ુંા : ‘હવે હસં એવં
હળવં થ્ંઈ જાવ ને હદસં મેંઢે ફરેં. સમે સેં પહેલેથ્ીં ઝટ ને પટ નક્કી
કરી નંખનંરં છેં. અં વખસે મરત જેવં મરત થ્ંઈને અંવં ગુાચવંયેલં
શીત ફરેં છેં ? ’
હરજીકંકંને કતંચ જીવનમાં પહેલીવંર ‘અધર્ંંગિની’ શબ્તનેં દંચેં અથ્ર્ં અને મહત્ત્વનેં ખ્યંલ અંવ્યેં. હં, એ ‘અધર્ંંગિની’ જેવેં રદિક શબ્ત સેં નહેંસં જાણસં, પણ પત્ની ઘડપણમાં કે કટેંકટીમાં કેવી ટેકંરૂપ બની રહે છે એનેં એમનેં દંચેં ખ્યંલ અંવ્યેં.
પત્યુા. પૈદંની છેલ્લી કટેંકટી ય પસી ગઈ. દંડલે થ્ીંંગડુા મંરીને ચલંવસં માગુકંકી અને જોડંને દાધંવી દાધંવીને ખેંચે રંખસં હરજીકંકં તીકરંને ભણંવવં મંટે જે કદર કરસાં હસાં ને કષ્ટ વેઠસાં હસાં એને લેંકેં
‘સપ’ કહેસં હસં. દંમંન્ય મંણદ ખરેખર ડગી જાય એવુા અંકરુા સપ
માગુકંકી અને હરજીકંકં સપસાં હસાં !
પણ હવે એ ‘સપ’ ફળવંની ઘડી અંવી હસી. કેંલેજમાં ભણવં
ગયં પછી નગીન ધીરે ધીરે ગંમમાં અેંછુા અંવસેં થ્ંઈ ગયેં હસેં. કેંઈ
કહેસુા ‘અભ્યંદમાં ધ્યંનભાગ ન થ્ંવંય મંટે,’ કેંઈ કહેસુા કે ‘પહેલેથ્ીં એ
એવેં અસડેં જ છે,’ સેં કેંઈ કહેસુા કે ‘અભિમંની થ્ંઈ ગયેં હશે, બંકી
મં-બંપને મળવં ય ન અંવે?’ કતંચ થ્ંેંડુા થ્ંેંડુા દત્ય તરેકમાં હસુા. પરિણંમે,
પેંસંનુા ભણસર પુરુા કરી રહ્ય્ંેં ત્યાં દુધીમાં નગીન એકતમ મંયં કે લંગણી
વિહેંણેં અને સ્વકેન્દ્રીસ બની ગયેંહસેં ! શહેરનાં ઝંકઝમંળ, રાગ વિલંદ
અને નિષ્ઠુરસં ગંમડંનાં પ્રેમંળ, શંણં ને વિવેકી લેંકેંને પણ લાંબે ગંળે
એકલપેટં ને સ્વંથ્ર્ીં બનંવી તે છે ! નગીનનુા સ્વભંવ-પરિવર્સન અ ંવંસની
જ દંબિસી હસુા.
અંવેં નગીન કેંલેજની છેલ્લી પરીક્ષ્ંં અંપીને ય મં બંપને મળવં
ન અંવ્યેં. એને બતલે એ કેંઈ નંની મેંટી નેંકરીઅેં કરવં લંગ્યેં ને ધીરે
ધીરે શહેરમાં ઠેકંણે પડી ગયેંે. પરીક્ષ્ંંનુા પરિણંમ અંવ્યં પછી સેં એને
શહેરમાં દંરી ગણંય એવી નેંકરી મળી ગઈ. અં મસલબનેં કંગળ એણે
પિસં પર લખ્યેં જે હરજીકંકંએ પેંસ્ટમેન પંદે વાચંવ્યેં. ત્યંરે હરખનાં
અાંદુથ્ીં હરજીકંકં કરસાંય માગુકંકીની અાંખેં વધુ છલકંઈ હસી. એ સેં
જાણે ઠીક, પણ એ વાંચસાં અનેંપ પેંસ્ટમેનની અાંખેંમાં ય ઝળઝળિયાં
અંવી ગયાં હસાં ! અં વૃધ્ધ તાપસીની પુત્ર્ંની પ્રગસિ મંટેની અંકરી
સપશ્ચયર્ંનેં અનેંપ ટપંલી દંક્ષ્ીં હસેં. અંજે એમની સપ-દિધ્ધિને ટંણે
એનુા હૈયુા ય હરખંયુા. દજ્જન મંણદ બીજાનં દુખે ય દુખી થ્ંંય છે.
‘બં, હવે ભંઈને મનીઅેંર્ડર કરવાં નહિ પડે.’ હષ્ર્ં પ્રતર્શિસ કરસેં
પેંસ્ટમેન બેંલ્યેં : ‘હવે ઉલટાં એમનાં મનીઅેંર્ડર સમંરી પર અંવશે. હુા
જ લંવીશ ને એ !’ અનેંપ ટપંલીએ અં વૃધ્ધ તાપસીનુા દુખત ભંવિ ભંખ્યુા.
‘પણ ગાંડેં પરીક્ષ્ંં અંપીને અને પંદ થ્ંઈને બે તં’ડં ઘેરેય નેં અંવી ગ્યેં,’ માગુકંકીએ અંનાત ભેગેં અફદેંદ વ્યક્સ કરસાં કહ્ય્ુંા : ‘લંગલેં જ નેંકરીએ વળગી ગયેં!’
‘ખરી વંસ,’ પત્ની દંથ્ેં દામસ થ્ંસાં હરજીકંકં બેંલ્યં : ‘નગીન
હવે પહેલાં જેવેં મંયંળુ નથ્ીં રહ્ય્ંેં. શે’રની હવં એનેય અંભડી ગઈ!’
‘એ સેં કંકં,’ શહેરનુા જીવન જ એવુા ને,’ અનેંપ ટપંલીએ
અંશ્વંદન અંપવં કહ્ય્ુંા : ‘અંપણને લંગે, બંકી, શહેરનુા જીવન જ એવુા
ધમંલિયુા ને કે કેંઈને દંદ ખંવંની ય ફુરદત નેં મળે.’
પછી હરજીકંકંએ, નગીનને પત્ર્ંમાં લખંવ્યુા કે ‘એકવંર ઘેર અંવી જા, નેંકરીએ લંગ્યેં છુા સેં ઘરમાં મં’લખમી મંને પગે લંગી જા અને ગંમમાં બધાંને મળી જા. બધાં બહુ હાભંરે છે સને.....’ વગેરે. પણ
સેંય નગીન ન અંવ્યેં.
બે એક વરદ દુધી અવંર નવંર મનીઅેંર્ડર કરી થ્ંેંડં રૂપિયં ઘેર
મેંકલસેં એટલુા જ, બંકી મંબંપની કશી ખબર એણે નં કંઢી. કેંઈ
ભંવહીન તંસં ભિક્ષ્ુંક સરફ યાત્ર્ંવસ્ થ્ંેંડં દિક્કં ફેંકે એમ બંપનં કંગળને
આસે થ્ંેંડાં રૂપિયંનાં મનીઅેંર્ડર કરે એ જ નગીનનેં મંબંપ દંથ્ેંનં દાબાધનેં
એકમંત્ર્ં સાસુ હસેં. બંકી, પિસંનં પ્રેમભયર્ં, લંગણીદભર લખંવેલં
પત્ર્ંેંનેં પણ એ ક્યંરે ય કશેં જવંબ અંપસેં નહિ. દૈંને અંથ્ીં ખૂબ
અંશ્ચર્ય થ્ંસુા. પુત્ર્ંને જોવં સલદસી મંસંની લખંયેલી વિનાસીઅેં ય એળે
ગઈ. નગીન અંટલેં બધેં નઠેંર હશે એની કેંઈને કલ્પનં ય નહેંસી.
એનાં મં બંપને સેં દંચી રીસે લંગ્યુા કે નગીનને ભણંવીને પૈદં ને પુત્ર્ં
બાને ખેંયાં. બિચંરં માગુકંકી સેં નિઃદંદેં નંખીને કહેસાં ય ખરાં : ‘અંનં
કરસાં ભણંવ્યેં ન હેંસ સેં ઘરડે ઘડપણ પુત્ર્ં વગરનાં સેં ન થ્ંંસ !’
હવે સેં માગુકંકી અને હરજીકંકં બાનેનાં શરીર ધીરે ધીરે ઘદંઈ
ગયાં હસાં. બાનેની ઈચ્છં હસી કે હવે છેંકરેં ભણી ગણીને નેંકરી લંગ્યેં
છે, સેં એનાં લગ્ન થ્ંઈ જાય અને એને ઘરે ઘેંડિયુા બાંધેલુા જોઈએ એટલે
ગાગં નંહ્ય્ંાં. દંરાં એવાં મંગાં પણ નગીન મંટે અંવસાં જ હસાં, એટલે
એકવંર સેં માગુકંકીએ અનેંપ ટપંલી પંદે પત્ર્ં લખંવ્યેં અને એમાં ખંદ
ઉમેરંવ્યુા કે ‘હવે સંરાં લગ્ન પણ અં વરહે ઉકેલી જ નંખવાં છે. મંરી
કંયંનેં કેંઈ ભરોંદેં નથ્ીં, એટલે બે ચંર દંરી કન્યંઅેં અમંરં ધ્યંનમાં
છે’ સેમાંથ્ીં સુા પદાત કરી લે, એટલે મંરી અાંખ મિંચંય એ પહેલાં વહુનુા
મેંઢુા જોઉં સેં મંરી અાંખ ઠરે.’
પણ ન નગીન અંવ્યેં, ન એનેં જવંબ અંવ્યેં. બહુ દાતેશં અને
પત્ર્ંેંનં આસે એનેં એક પેંષ્ટ કંર્ડ અંવ્યેં હસેં. જેમાં લખ્યુા હસુા : ‘હુા મંરી
અનુકૂળસંએ અંવી જઈશ.... કશી ચિંસં નં કરશેં.’
અત્યંર દુધી પુત્ર્ંનં ભણવં પંછળ હરજી પટેલનં લગભગ
ઘણાંખરાં ખેસર અને ઢેંરઢાંખર વેચંઈ ગયાં હસાં, એટલે અંર્થ્િંક સ્થ્િંસિ
સેં દંવ કથ્ંળી જ ગઈ હસી. પણ હવે સેં અં વૃધ્ધ તાપસીને પૈદં કરસાં
કેંઈની હૂાફની, કેંઈનં દહવંદની, કેંઈની પ્રેમભરી કંળજીની વધંરે
જરૂર હસી. ઘડપણે એમની હંમ અને હેંંશ બાને ઝૂાટવી લીધાં હસાં, એટલે
વેરંન લંગસં જીવનમાં કેંઈ સ્વજનનં દંથ્ંની અં વૃધ્ધ તાપસીને ઝાખનં
હસી. જ્યંરે બહુ પત્ર્ંેંને આસે એકવંર પુત્ર્ં ઉભં ઉભ અંવ્યેં ને બપેંરે
અંવી દાંજે જવં સૈયંર થ્ંયેં. અાંખમાં અાંદુ દંથ્ેં મંએ ‘બેચંર તં’ડં
અમંરી ભેળેં રહે સેં ખરેં તીકરં,’ કહ્ય્ુંા, પણ ‘દમય નથ્ીં’ નં લંગણીહીન
પ્રત્યુત્ત્ંરે મંબંપનુા કંળજુ કપંઈ ગયુા ! ન મંની કે ન બંપની સબિયસની
એણે ખબર પૂછી કે નં કશી અંત્મીયસં બસંવી ! થ્ંેંડં રૂપિયં મંનં હંથ્ંમાં
મૂકસાં બેંલ્યેં : ‘લેં, અંમાંથ્ીં જોઈસુા કરસુા લંવજો ને સબિયસ દંરી ન
હેંય સેં તવં માગંવી લેશેં. હવે ઘડપણમાં સેં સબિયસ નરમ ગરમ જ
રહે.’
‘પણ બેટં, હવે સંરાં લગન...’
‘એની કશી ચિંસં નં કરેં બં, હુા એ બધુા પસંવી લઈશ.’
‘હેં!’ હરજી પટેલ અંશ્ચર્યથ્ીં પૂછી રહ્ય્ંં : ‘સુા સંરી જાસે એ પસંવી
લઈશ?’
‘પણ બેટં,’ મંએ પ્રેમથ્ીં પુત્ર્ંનં મેંં દંમે સંકી રહેસાં કહ્ય્ુંા :
અેંઢી ધીમે હંતે કેં કે ‘લેં બંપુજી હેંકેં’ - અને હુા ખેંખંરેં ખંઈ હંથ્ંમાં
હેંકેં લઉ ને ગગડંવુા : ગુડુડુડુડુ...... ગુડુડુડુડુ !’
‘દંરં ગંમની.... દંરં કુળની કન્યં....’
‘એ બધી જૂની વંસેં છેંડ બં,’ કહેસં નગીને એટેચી હંથ્ંમાં લીધી
ને બેંલ્યેં : ‘ચંલેં ત્યંરે, હુા જાઉં છુા.’
એને રસ્સે પડેલેં જોઈ નિઃદંદેં નંખસં હરજી પટેલ બેંલ્યં :
‘અસડેં સેં અં છેંકરેં પહેલેથ્ીં હસેં, પણ અંવેં લંગણીહીન હશે એની
ખબર નહેંસી.’
‘હં,’ અાંખનં અાંદુ લૂછસાં માગુકંકી બેંલ્યાં : ‘એનં કરસાં સેં
ચંર ચેંપડી ભણેલેં પેલેં રઘેં મં-બંપની કેવી ચંકરી કરે છે ! અરે,
પડસેં બેંલ ઝીલે છે એમનેં !
‘શે’રમાં મશેન ભેગેં રહી અંપણેં તીકરેં ય મશેન થ્ંઈ ગ્યેં,
નગીનની મં’ હરજી પટેલ ઊાડેં શ્વંદ લેસાં બેંલ્યં.
અં વૃધ્ધ ગ્રંમજનની વંસ દંવ દંચી હસી. શહેરમાં મંણદેં
ધીરે ધીરે યાત્ર્ં બની રહ્ય્ંાં છે ! દમયાંસરે નગીન જે થ્ંેંડં પૈદં મંબંપને
મેંકલસેં હસેં એ સેં અં વૃધ્ધ તાપસીએ પેટે પંટં બાંધીને એને ભણંવ્યેં
હસેં એ ખર્ચનુા વ્યંજ પણ ન હેંસુા. છસાં એટલુા કરીને જ પેંસંનં કર્સવ્યની
ઈસિશ્રી મંનસેં કઠેંર હૃતયનેં, મમસં વિહેંણેં શહેરી તીકરેં મૃતુ તિલનાં
પ્રેમંળ મં-બંપનં હૃતયને ક્યાંથ્ીં દમજી શકે ?
એક તિવદ દાંજે ચેંકમાં બેઠેલં હરજી પટેલેે હેંકેં ભરીને લંવેલી
પત્નીને કહ્ય્ુંાા :
‘નગીનની મં, મંરં તલમાં બહુ હેંંશ હસી કે ટંઢે પહેંર ચેંકમાં
ઢેંલિયેં ઢંળીને બેઠં હેંય ત્યંરે નગીનની વહુ હેંકેં ભરીને લંવે ને અંઘુા
‘હવે જપેં છંનંમંનં બનંવટી, છણકેં કરસાં માગુકંકી બેંલ્યાં :
‘ભેંદ ભંગેંળે ને ઘેર ઝૈડકં શીત બેંલંવેં છેં?’
એ પછી બે ચંર તિવદમાં જ એક બપેંરે નગીન અેંચિંસેં ઘેર અંવ્યેં. એની દંથ્ેં બેંબ કટ વંળી, અંધુનિક ડ્રેદ પહેરેલી, ગળે તુપટ્ટેં ફરફરંવસી, અાંખે ગેંગલ્દધંરી, લીપસ્ટીકનં લપેડે હેંઠ અને ગંલને
લંલ બનંવેલી, ખભે પર્દ લટકંવેલી એક ઘઉંવર્ણી બંઈ હસી. અં રમકડંને
લઈને નગીન ઘેંડંગંડીમાંથ્ીં ઉસયર્ેં ત્યંરે ફળિયંનં લેંક કુસૂહલવશ જોઈ
રહ્ય્ંં ને પછી કાંઈ ગુદપુદ કરસં હરજીકંકંનં ઘર ભણી જવં લંગ્યં.
છેંકરેં ઘેર અંવ્યેં એથ્ીં મં સેં ઘેલી ઘેલી થ્ંઈ ગઈ, પણ અં પેલી ‘નમસ્સે
મંજી’ કહી તૂરથ્ીં હંથ્ં જોડસી અંર્યનંરીને હરજીકંકં અાંખની છંજલી
કરી જોઈ રહ્ય્ંં !
‘બેટં, અં...? ! અંશ્ચર્યચકીસ માગુકંકી પૂછવં જસાં હસાં ત્યાં જ નગીને કહ્ય્ુંા ! ‘બં, અં સંરં તીકરંની વહુ છે.’
‘હે...એ...એ...?!’ માગુકંકંની દંથ્ેં હરજીકંકંનં મુખમાંથ્ીં
ય અંશ્ચર્ય દરી પડ્યુા : ‘સંરી વહુ?!’
‘બેટં, સુા પરણ્યેં ?’
‘હં, બં, મેા સમને કહ્ય્ુંા હસુા ને કે મંરં લગ્નની ચિંસં ન કરેં.’
‘પણ અમેંને,’ હરજીકંકં બેંલવં જસં હસં. ત્યાં જ તીકરેં બેંલ્યેં :
‘સમેંને અં ઉંમરે સકલીફ અંપુા એવેં હુા મૂરખેં નથ્ીં.’
‘વંહ ડંહ્ય્ંં તીકરં,’ કહેસાં ફળિયંનાં ફેંઈ ‘મેનાં ફેંઈ પ્રવેશ
કરસાં બેંલ્યાં : ‘ખરી ચિંસં લઈ લીધી સેં મં બંપની. એમની પંછળ અંખુા
ફળિયુા હરજીકંકંની પરદંળમાં ઠલવંયુા ! પણ માગુકંકીએ સેં બિચંરાંએ
સેં ય હરખઘેલાં થ્ંઈ ઘરમાં હસેં સે ગેંળ લંવી ભેગાં થ્ંયેલાં દૈંનુા મેંં ગળ્યુા
કરંવ્યુા. તીકરેં પરણીને પહેલીવંર ઘેર અંવ્યેં હસેં ત્યંરે મંનેં જીવ
ઝંલ્યેં રહે કે?
એમણે પડેંશની છેંકરીને બેંલંવી કાદંરનુા અાંધણ પણ મૂકંવ્યુા. ત્યાં સેં નગીને બીજો ઘડંકેં કયર્ેં :
‘બં, અમે દાંજે પાંચની બદમાં પંછાં જવંનાં છીએ!’
‘પણ બેટં, બે તં’ડં રહે સેં ખરેં, હવે અમે સેં ઘરડુા પંન થ્ંયાં, અંજે છીએ ને કંલે ન યે હેંઈએ.’ હરજીકંકંએ કહ્ય્ુંા.
‘પણ બંપુ,’ અકળંસેં નગીન બેંલ્યેં : ‘સમે દમજસં કેમ નથ્ીં?’
‘હવે હુા સેં હમજી રહ્ય્ંેં બેટં,’ હરજી પટેલ બેંલ્યં : ‘મંરે સને
ઘરની ઘણી વંસેં હમજાવી તેવંની છે. અમને અમંરં તેહનેં ભરેંદેં નથ્ીં
ભઈલં.’
‘ખરી વંસ બેટં,’ માગુકંકીએ પણ પસિની વંસમાં દૂર પુરંવસાં કહ્ય્ુંા : ‘અં તેહ હવે ઝંઝુા ખેંચે એમ નથ્ીં. ખંટલે પડીશુા સેં અમને પંણી
પંનંરુા ય કેંણ છે ? એટલે હવે થ્ંેંડં તં’ડં અમંરી હંરે ગંમમાં રહે
સેં....’
‘અરે બં, રજા જ ક્યાં છે ? અં નીશીને ય કંલે અેંફિદ ચંલુ છે,’
કહેસં નગીને પત્ની દંમે જોયુા સેં એણે ય પુષ્ટી કરી :
‘રૂીજ . જીેિીઙ્મઅ . નેંકરી સેં દંચવવી જ પડે ને મંજી?’
અં બૈરીનુા નંમ નીશી છે અને એ પણ નેંકરી કરે છે એ વંસ
ગંમલેંકેં અં વંસચીસ પરથ્ીં દમજ્યાં અને એ હકીકસ એમણે નગીનનાં
મંબંપને દમજાવી.’
‘સે બુન’, અંખંબેંલાં મેનાં ફેંઈ બેંલ્યાં : ‘નેંકરી હંચવવી પડે
સેં ઘરડાં મં-બંપને નં હંચવવાં પડે ?’
નીશીએ અં દાંભળી મેંં કટંણુા કર્યું.પણ ત્યંરે નગીન પત્નીની
મતતે અંવ્યેં. બેંલ્યેં : ‘પણ ફેંઈ... અં સેં.....’
‘જો નગીનં,’ એને વચ્ચે જ અટકંવસાં મેનાં ફેંઈ ખખડંવીને બેંલ્યાં : ‘કેંઈ નાઈ કે, પણ હુા સેં કહીશ. સને ભણંવવં સંરં મં બંપ બિચંરાં બધુા વેચી હંટીને નવરાં થ્ૈં ગ્યાં. હવે હંલવંનં હેંશ રહ્ય્ંં નથ્ીં એમનંમાં. સંરે સંરી કશી ફરજ ખરી કે નહિ?’
‘સે અમે પૈદં મેંકલીશુા ને એમને ખંવં,’ છેલબટંઉ છેંકરી જેવી
નગીનની વહુ બેંલી.
સ્વમંની હરજીકંકંનેં અહમ્ અં દાંભળીને ઘવંયેં. એમનંથ્ીં અં દહન થ્ંંય ? એમણે ગુસ્દંપૂર્વક કહ્ય્ુંા : ‘સંરાં મં બંપ છે કે નાઈ છેંકરી ? સંરં રેંટલંનેં ટૂકડેં એમને નંખજે, જેથ્ીં ભૂખે નં મરે એ ભિખંરીઅેં.
‘બંપુ!’ અાંખેં કંઢસેં નગીન પિસં પર ગુસ્દે થ્ંઈને બેંલ્યેં : ‘શુા બેંલેં છેં એનુા ભંન છે સમને ?’
‘ભંન સંરી અં બૈરીને કરંવજે ભણેશરી....’ હરજીકંકંને હાંફ ચઢી, એ અંગળ બેંેલી ન શક્યં. માગુકંકી એમને બરડે હંથ્ં ફેરવી એમને શાંસ રહેવં દમજાવી રહ્ય્ંાં !
ત્યંરે થ્ંેંડં રૂપિયં અને બે દંલ્લં સથ્ંં એક ધેંસીયંની જોડ ભરેલી
થ્ેંલી મંનં પગ પંદે મૂકી નગીન અંગળ ગયેલી પત્નીની પંછળ ચંલ્યેં
ગયેં.
‘ઊભેંે રે બેટં, નગીન....’ કહેસી અાંદુ દંરસી પત્નીને મેંઢે હરજીકંકંએ હંથ્ં તઈ એને કરગરસી રેંકવં પ્રયત્ન કયર્ેં. બધી નબળંઈઅેં છસાં હરજીકંકંનં વટભયર્ં સ્વભંવની ઝાંય ઝાંખી નહેંસી પડી.
ગંમડંની ગેંતમાં ઉછરેલાં ને મં-બંપનં પ્રેમભયર્ંં હૈયાંનાં અમી
પીનંરં અં જુવંનીયંને શહેરની હવંએ કેવેં લંગણીશૂન્ય ને સ્નેહહીણેં
બનંવી તીધેં હસેં! એ કુપુત્ર્ં વિતંય થ્ંયેં ત્યંરે અં વૃધ્ધ તેપસીની
લંચંરીભરી નિરંધંરસં પર ફળિયંનાં ઘણાં નરમ-તિલ લેંકેંની અાંખમાં
અાંદુ અંવી ગયાં. ‘બિચંરાં માગુકંકી અને હરજીકંકંએ લેંહીનુા પંણી
કરીને તીકરંને શહેરમાં મેંકલી ભણંવ્યેં હસેં સે અંટલં મંટે?’ એ લેંકેં
વિચંરી રહ્ય્ંાં : ‘એ સેં શહેરની હવં. એ મંણદને મન વગરનં મશીન
જેવુા બનંવી તે છે.’ અંવં પ્રત્યંઘંસ અંપસાં લેંકેં અં વૃધ્ધ તાપસીની તયં
ખંવં લંગ્યાં.
યાત્ર્ંેં વચ્ચે, યાત્ર્ંેંની જેમ જીવસં મંણદેં દંથ્ેં રહેસં ગંમડંનેં એક પ્રેમંળ પુત્ર્ં થ્ંેંડાં વરદેંમાં કેવેં ઊર્મિ-શૂન્ય બની ગયેં ! વૃધ્ધ મં બંપનં અરમંનનં આગંરં ય એની નજરે ન પડ્યં !
ડેંશી ઘરડુા પંન સેં હસાં જ. પુત્ર્ંનં વર્સનથ્ીં અંઘંસ પંમેલુા મંસંનુા તિલ કેટલેં દમય ધબકી શકે ? પુત્ર્ંને યંત કરસાં કરસાં શેંષ્ંંઈ - કરમંઈને એ ઘરડુા પંન બીજા ચંરેક મંદમાં જ ખરી પડ્યુા ! તીકરેં સેં અં દમંચંર જાણીને ય ન અંવ્યેંે. પરંયંની જેમ વિવેક ખંસર એક પત્ર્ં લખ્યેં ને
‘ઉત્ત્ંરક્રિયં મંટે મનીઅેંર્ડરથ્ીં રૂપિયં મેંકલીશ’ જેવુ લુખ્ખુા અંશ્વંદન
બંપને અંપ્યુા !
હરજીકંકં વૃધ્ધંવસ્થ્ંંમાં એકલં પડ્યં. દહવંદ પણ એક મેંટેં દહંરેં છે. અંજ દુધી વૃધ્ધ પત્નીનેં દહંરેંેે હસેં હરજીકંકંને. એ પણ હવે છિનવંઈ ગયેં. બંકી,વૃધ્ધ અને અશક્સ પત્ની ય એમને જીવવંનુા બળ અંપસાં હસાં. એ દહંરેં ગયેં ત્યંરે વંઘ જેવં હરજીકંકં ગંયથ્ીં ય
ગરીબડં થ્ંઈ ગયં ! જેને તુઃખ વેઠીને ભણંવ્યેં એ તીકરંએ અંર્થ્િંક રીસે
સેં ગરીબ બનંવી તીધાં હસાં, એ સેં જાણે ઠીક, પણ એનં અમંનવીય
વર્સને મં બંપનાં વૃધ્ધ હૈયાંનેય ભાંગી નંખ્યાં.
જીવનનં અંકરં સંપ જેની દંથ્ેં છાંયડાં જેવં ગણી દહ્ય્ંં હસં એ ધર્મપત્નીએ પેંસંનં છેલ્લં શ્વંદ દુધી પસિને દંચવી એમની ચિંસં કરસાં કરસાં જ આસિમ શ્વંદ લીધં ! હરજી પટેલનં જીવનનેંેે અંધંર જસેં રહ્ય્ંેં. શંરીરિક અશક્સિને પુત્ર્ંનં વર્સનથ્ીં થ્ંયેલં અંઘંસે અનેક ગણી વધંરી તીધી. ને પત્નીનં ગયં પછી હરસં ફરસં હરજી પટેલ ખંટલે પડ્યં.
પડેંશીઅેં એમની કંળજી લેસાં હસાં. ગંમડંમાં હજી એટલી મંણદંઈ સેં દચવંઈ રહી છે. બંકી, શહેરેંમાં સેં બાધ બંરણે જ અંવં લેંકેં મરી જાય, સે ત્ર્ંણ ચંર તહંડે લંશ ગાધંઈ ઉઠે ત્યંરે લેંકેંેે જાણે !
હરજી પટેલનં પડેંશીએ નગીનને પત્ર્ં લખ્યેં.
‘..... સમંરાં બં સમને યંત કરસાં કરસાં ગયાં. સમે ત્યંરે ન અંવ્યં. હવે સમંરં બંપં પણ ખંટલંવશ છે. સમને બહુ યંત કરે છે. એકવંર અંવીને મળી જાવ સેં એમનેં જીવ ગસે જાય. બંકી, હવે બહુ
લાંબુ એ ખેંચે એમ લંગસુા નથ્ીં. એમનેં જીવ સમંરંમાં ગુાચવંય છે.
દૈંએ ધંર્યું હસુા કે પત્ર્ં વાંચી નગીન તેંડસેં અંવશે. પણ ન અંવ્યેં!
હં, થ્ંેંડં તિવદ પછી એનુાા મનીઅેંર્ડર અંવ્યુા.એમાં લખ્યુા હસુા :
‘ત્યાં અંવવંનેં હમણાં દમય નથ્ીં. નીશીને ડિલીવરી અંવવંની
છે. અં દંથ્ેં ત્ર્ંણ હજાર રૂપિયં મેંકલુ છુા. બંની ઉત્ત્ંર ક્રિયં કરજો ને
બંપંની તવં કરંવજોેે. વધંરે રૂપિયં એટલં મંટે મેંકલ્યં છે કે કતંચ
બંપંને ન જ મટે સેં એમની પંછળ ખર્ચ મંટે ય કંમ લંગે. ઘર અને
જમીનની વ્યવસ્થ્ંં હુા થ્ંેંડં દમય પછી અંવીને કરી જઈશ !’.....
પડેંશીનં પુત્ર્ેં હરજી પટેલને મની અેંર્ડરની સ્લીપમાં નગીને ઝીણં
અક્ષ્ંરે લખેલી ઉપરની વિગસ વાંચી દાભળંવી. જે દાંભળી અશક્સ
હરજીકંકં ખંટલંમાં પડ્યં પડ્યં ય સડૂક્યં :
‘નંલંયક, મં-બંપને રૂપિયંથ્ીં સેંલે છે!’
અનિચ્છં છસાં હેસુપૂર્વક ડેંદંએ મનીઅેંર્ડર સ્વીકંર્યું. પેંસંની
મૃસ પત્નીનં ગળંમાં દતંય ડેંલ્યં કરસી દેંનંની રંયણમંળં પટંળંમાંથ્ીં
મહંમુદીબસે કંઢી હરજીકંકંએ એ જ તિવદે પેંસંની દતંય દાભંળ લેેેેસં
દજ્જન પડેંશી રસિભંઈને અંપી.
‘ભઈલં, થ્ંેંડી વધંરે સકલીફ લે. અં ઘરેણુા ભીખં દેંનીને ઘેર જઈ વેચી અંવ.’
રસિભંઈએ રંયણમંળં ન વેચવં ઘણુા દમજાવ્યં. પણ હરજીકંકં
મંને ?
‘મંરુા છેલ્લુા કંમ નહિ કરે બેટં, લંગણીવશ બની એ બેંલ્યં :
‘હવે સમને લેંકેંને બહુ તિવદ તુઃખ નહિ તઉં.’
‘એમ ન બેંલેં કંકં,’ રસિભંઈ વિવેકપૂર્વક બેંલ્યં : ‘તુઃખ શંનુા
પણ....’
‘સેં જા બેટં, કહુા સે કર, જલતી વેચી અંવ.’
કચવંસે મને રસિભંઈએ ડેંદંની ઈચ્છં પુરી કરી.
બીજે તિવદે રસિભંઈને બેંલંવી પુત્ર્ંને મેંકલેલં ત્ર્ંણ હજાર
રૂપિયંમાં રંયણમંળંનં ઉપજેલં બે હજાર રૂપિયં ઉમેરી નગીનને
મનીઅેંર્ડર કરંવ્યુા અને એમાં લખંવ્યુા :
‘અં પાંચ હજાર રૂપિયં મંરં સરફથ્ીં સંરં પુત્ર્ંને અંપવં દંચવી રંખજે. કતંચ એને અંવં જ કંમ મંટે પેંસંનં ઘરડં મરસં બંપને અંપવં દંરુ ઉપયેંગી થ્ંશે.’
લખસાં લખસાં રસિભંઈ સેં સ્સબ્ધ થ્ંઈ અં વૃધ્ધની ખુમંરીને વાતી રહ્ય્ંં.
પડેંશીઅેં સેં ખંટલંવશ હરજીકંકંની ખૂબ કંળજી રંખસાં. એમની તવં, ખંવં પીવંનુા ય ધ્યંન રંખસં. પણ હવે હરજી પટેલને કુતરસી દાકેસ મળી ગયેં હસેં એટલે એમણે છેલ્લી સૈયંરી કરી જ લીધી હસી.
ત્ર્ીંજે તિવદે પટેલે જીવનનુા છેલ્લુા કંર્ય કર્યું. પેંેેસંનુા મકંન પહેલાં
ગંમમાં સ્કુલ કરવં અંપવંનં હસં. પણ ‘ભણેલં પુત્ત્ંરનાં લખ્ખણ’ જોઈ
એમને અંજનં ભણસર પર સિરસ્કંર થ્ંયેં. એટલે એમણે ગંમલેંકેંને
ભેગાં કરીને કહ્ય્ુંા :
‘ભણસરને મૂકજો પૂળેં. મંરુા અં ઘર છે એ સમને દેંપુા છુા. ત્યાં
ભગવંનનુા માતિર બનંવજો. એથ્ીં ગંમનાં છેંકરાંને દંરં વિચંર અંવશે
ને દાસ્કંરી બનશે, સેં એ મંણહ થ્ંઈ જીવશે ને મં બંપને હંચવશે. બંકી,
ભણશે સેં પેટભરં સ્વંથ્ર્ીં ઢેંરની વસ્સીમાં વધંરેં થ્ંશે ને મંણહનેં અાંકડેં
ઘટશે. ભગવંન સમંરં દૈંનુા ભલુા કરે. સમે અમંરુા ઘડપણ હંચવ્યુા ને
મરણે ય ઉજળુા રંખ્યુા. બંકી.....’ કહેસં હરજી પટેલને ખાંદી ઉપડી...
ગળે ડૂમેં ભરંયેં, એક છેંકરંએ પંણી અંપ્યુા સેનેં ઘૂાટડેં ભરી દૂઈ ગયં.
એ રંસે જાણે પેંસંની લીલં પુરી થ્ંવંની હેંય સેમ દૂસં પહેલાં
દૈંને રંમ રંમ કયર્ં ને કેંઈને કશુા તુઃખ અંપ્યુા હેંય સેં મંફી મંગી.
ગંમ લેંકેંની અાંખમાં અાંદુ ઉભરંયાંઃ
‘એમ ન બેંલેં કંકં,’ રસિભંઈએ દૈંનં વસી કહ્ય્ુંા : ‘સમે ને
માગુકંકીએ સેં જીવનભર ગંમને ને ગંમલેંકેંને પેંસંનં ગણી વ્હંલ કર્યું
છે અને તેંરવણી અંપી છે. સમંરં વડે સેં અં ગંમ જીવાસ રહ્ય્ુંા છે. સમે
કશુા અેંછુા ન લંવશેં.’
એ રંત્ર્ેં ફળિયંનં બે જુવંનિયં હરજીકંકંને ત્યાં દૂઈ રહ્ય્ંં.
મેંડે દુધી ભેગાં મળી પેંસંની અંજુબંજુ બેઠેલાં ફળિયંનાં લેંકેંને વિનયપૂર્વક હંથ્ં જોડી હરજી પટેલે દૂઈ જવં કહ્ય્ુંા. દૈં ધીરે ધીરે ‘જે જે’ કરી વિખરંયાં, ત્યંરે પડખુા ફેરવી હરજીકંકં દૂઈ ગયં. દૂઈ ગયં સે દૂઈ જ રહ્ય્ંં. પેલં બે જુવંનિયાંનં કહેવં પ્રમંણે ‘રંત્ર્ેં ઉંકંરેંય નથ્ીં કયર્ેં.’
વહેલી દવંરે ઊઠીને એક પડેંશીએ જોયુા સેં હરજીકંકં પત્નીને
મંર્ગે પ્રયંણ કરવંની સૈયંરીમાં હસં. હં, ત્યંરે એમનં છેલ્લં શ્વંદ ચંલસં
હસં ! એ પડેંશીએ પ્રદાગની ગાભીરસં દમજી ફળિયંનં બીજા લેંકેંને
જગંડ્યં. દૈં ભેગાં થ્ંઈ ગયાં ત્યંરે શ્રમજીવીઅેંનં ફળિયંમાંથ્ીં કૂકડંએ
‘કૂક..રે..કૂક’ કરી અં વૃધ્ધની આસિમ ઘડીને એક પુત્ર્ંની જેમ દંચવી
લીધી !
અંત્મં ઊડી ગયેં !
કેંઈએ કહ્ય્ુંા : ‘હરજીકંકં વગર ફળિયંનેં અં ખૂણેં ખંલી પડી
ગયેં.’
‘હં,’ બીજાએ ટંપદી પુરી : ‘પુરં જાગસલ જવાંમર્ત હસં હરજીકંકં, જ્યંરે હંકલ કરેં ત્યંરે જવંબ તે.
ત્ર્ીંજાએ ઉમેર્યું : ‘હં, મંણહ મરત એની નં નહિ, તિલનેં ય ઉતંર હસેં કંકેં.’
ચેંથ્ંંએ કહ્ય્ું : અરે, કંકં સેં વટનેં કટકેં હસં, મરસાં મરસાં ય
મનીઅેંેેેેેેેેર્ડર કરી નફ્ફટ તીકરંને કેવેં ડંમ તેસં ગયં !’
એની એ વંસ દંથ્ેં અંખુા ડંઘુ માડળ દામસ થ્ંયુા ને હકંરમં મંથ્ુંા હલંવવં લંગ્યુા !
ૂ ૂ ૂ
ધીરે ધીરે વંસ જાણી ગંમ અંખુા હરજીકંકંને ત્યાં ભેગુા થ્ંયુા. તીકરેં સેં તૂર હસેં, પણ અં જવંમર્તનં અવદંન પર ગંમ અંખંનં
લેંકેંએ અાંદુ દંયર્ંં ! મૃત્યુ સેં એક વૃધ્ધનુા હસાુ, છસાં ગંમનાં દૈંને
સ્વજનેંની જેમ એનેં વિયેંગ વદમેં લંગ્યેં. જાણે જીવસં ફળિયંમાંથ્ીં
ર૪. પીળાં પાંતડાંની લીલંશ !
વીદેક વષ્ર્ંનં ભલંજી અને અઢંરેક વષ્ર્ંની ગેંતંવરી. બાનેએ
માંડ હજી સેં યુવંનીમાં ડગ તીધાં ગણંય. પણ ત્યાંજ લેંકબત્ર્ીંદીએ ચઢી
ગયાં. ગંમડંનાં લેંકેંય કાંઈ કેંઈની કુથ્ંલી કરવંમાં પંછાં પડે એવાં નથ્ીં
હેંસાં !
લેંેેકવંયકં હસી કે ભલંજી અને ગેંતંવરીની અાંખેં લડી ગઈ
હસી અને બાને વચ્ચે ‘ગુ...ટુ...ર...ગુ’ શરૂ થ્ંઈ ગયુા હસુા.
ભલંજી ખેસર ખેડસં હેંય, ઘંદ કંપસં હેંય કે કપંદ વીણસં હેંેેય - કેંઈ પણ કંમે એ દીમમાં હેંય ત્યંરે તુનિયંની બહુ દંડીબંરી ન રંખનંરી, લહેરી સ્વભંવની ગેંતંવરી શક્યસઃ એને મળસી ને દંથ્ેં રેંટલં
ને તહીં કે ઢેબરાંને છંશ જેવુા શિરંમણ પણ લઈ જસી. પછી ખેસરને શેઢે કે વહેસી ખંડીની રેસમાં બેદી બાને જણ પેટ ભરીને ખંસાં ને મન ભરીને વંસેં કરસાં. શેની વંસેં હશે એ સેં પેલેં વેરંન વિરંટ વગડેં જાણે. પણ દીમરખંઅેં કહેસં કે બાને જણ મંથ્ેં અંવેલેં દૂરજ જરં નરમ ન પડે ત્યાં દુધી દંથ્ેં રહેસાં. જો કે એય ખરુા કે દીમની મયર્ંતં લેંપી ક્યંરેય દીમં-
ભાગ કરસાં એમને કેંઈએ ક્યંરેય જોયાં નહેંસાં. હં, દંથ્ેં બેદી મનભર વંસેં કરસાં ને પેટભર રેંટલં ખંસાં એ સદૃન દંચુા, પણ એ વંસનેં કેંઈ કશેં ઈશંરેં પણ કરે ત્યાં સેં ગેંતંવરી - લંપરવંહીથ્ીં કહેસી : ‘એમાં સે કેંઈનં બંપનુા હુા જાય દે ? મુવં કેંઈને હખે મળવં ય તેસં નથ્ીં!’
ભલંજીને મૂછનેં તેંરેં હજી હવે ફૂટ્યેં હસેં. રાગે જરં શ્યંમ છસાં બાંધેં સાતુરસ્સ હસેં એટલે મનને ગમે એવેં યુવંન લંગસેં હસેં એ. દફેત ધેંસી, કેડીયુા ને મંથ્ેં ઉડસં ફૂમસંવંળેં પટકેં પહેરીને વછેરં જેવં ધેંરી જોડી હળ-લંકડુ લઈને વહેલી દવંરે ખેસરે જસં એ જવંનને ગંમની
ગેંરીઅેં ઘડીવંર મંટે જોઈ રહે એવેં મેંહક એ જરૂર લંગસેં હસેં.
અને ગેંતંવરી ય કાંઈ રૂપનેં કટકેં થ્ંેંડી હસી ? હં, જરં ઉઘડસે વંને ખરી. બળિયં બંપજીની ક્યંરેક એનં પર મહેર થ્ંયેલી, એટલે એનં દંક્ષ્ીંરૂપે મેંં પર શીળીનાં ઝાંખાં ઝાંખાં ચંઠાં હસાં. પણ એ ચંઠાં સેં ઉલટાં એનં અંકષ્ર્ંક મુખની શેંભં વધંરસાં હસાં ! પેંણં છ ફૂટ ઊાચં ભલંજી કરસાં એ થ્ંેંડી નીચી, પણ બાંધેં એવેં મજબૂસ કે દતંય બેફિકરંઈનુા સ્મિસ
મેંં પર ફરકંવસી એ ગ્રંમીણ કન્યંને કેંઈ રૂપંળેં યુવંન પણ બે ઘડી જોઈ રહે ! ચંટલં ભરેલેં ચણિયેં ને લંલ ચટક કંપડંમાં કેત કરેલં સદસદસં યૈંવનને અેંઢણીથ્ીં ઢાંકવંનં એ ગમે એટલં પ્રયત્ન કરે સેં પણ યુવંનેંની
નજરે કેંઈનુા હિલેંળં લેસુા યૈંવન ન ચઢે એવુા થ્ંેંડુા જ બને ? સેમાંય અં સેં
ગેંતંવરી, જાણીને યુવંનેંને જલંવવંમાં ગૈંરવ લેસી નટખટ નંર હસી.
પછી એની નજરથ્ીં ઘંયલ ન થ્ંંય સે કાં સેં પુરુષ્ં જ ન કહેવંય !
છસાં અં યૈંવનને પેટ ભરીને જોવંનેં ને મન ભરીને મંણવંનેં લ્હંવેં સેં કેવળ ભલંજીને જ મળ્યેં ! કડિયં ડુાગરની જાત્ર્ંં હેંય કે દુરપંણેશ્વરનેં મેળેં, ‘ગાગં હંસમ’નુા નર્મતં-સ્નંન કે બળતગંડંની દહેલ-
ભલંજીને ગેંતંવરી ભેળાં જ હેંય ! મનમેંજી ગેંતંવરી લેંકેંની દંચી
ખેંટી વંસેંની બહુ ચિંસં રંખે એવી નહેંસી, એટલે જરં શરમંળ ને
દાકેંચશીલ ભલંજી ક્યંરેક ‘લેંકેં કેવી નકંમી વંસેં કરે છે, ગેંતંવરી’,
એેવુા કહી શરમંસેં શરમંસેં ગેંતંવરીનં કંને એમની ફરિયંત નંખસેં
ત્યંરે ‘હશે મુઅં નમંલ મુાડંઅેં સે વંસેં કરસં હશે. બંકી અંપણે સેં
કંળી રંસેય ઉજળાં થ્ંઈને હંરે ફયર્ંં છે ! પછી એમની શી પરવં ? એમ
બેધડક કહી ગેંતંવરી ભલંજીનેં હંથ્ં પકડી કહેસી : ‘હંલ, હવે ગંડે
બેહીને ઘેર જઈએ. પેલાં હસીમંને અને એમનાં બે ચંર છેંકરાંને બેહંડસં
જવંનુા છે પંછુા.’
ભલંજી સેં અં ગર્વીલેં ગંમડિયણને ફંટી અાંખે જોઈ જ રહેસેં ! ક્યંરેક સેં અં વ્હંલ વરદંવસી યૈંવનં પર એને એવુા સેં વ્હંલ ઉભરંઈ અંવસુા કે એને બંથ્ંમાં લઈ ભીંદી નંખવં એ સલપંપડ થ્ંઈ જસેં. પણ એનેં દાકેંચશીલ અને વિનયી સ્વભંવ એને એમ કરસાં રેંકસેં. પણ ત્યંરે એમ રેંકંસાં કેટલં વીદે દેં થ્ંસી એ સેં ભલંજીનુા મન જ જાણસુા ! યૈંવનનં ઉન્મંતને નંથ્ંવેં દહેલેં સેં નથ્ીં જ.
એકવંર નમસે બપેંરે ભલંજીને ભેખડ પંદે બેદંડી નતીમાં
નહંવં ગયેલી ગેંતંવરીને બહુ વંર થ્ંઈ છસાં ન અંવી ત્યંરે ચિંસંગ્રસ્સ
ભલંજીએ નતી સરફ દહેજ નજર નંખેલી, ત્યંરે જે દૃશ્ય એણે જોયેલુા સે
એને મંટે જીવનભરનુા દાભંરણુા બની ગયેલુા !
નિર્જન નતી કાંઠે મંત્ર્ં ચણિયંભેર સ્નંન કરસી ગેંતંવરીનં
ફંટફંટ થ્ંસં પંણી-ભિંજ્યં યૈંવનને નરી અાંખે નજતીકથ્ીં જ જોઈને
ઘડીવંર સેં ભલંજી જેવં ભલેં, દાકેંચશીલ ને શરમંળ યુવંનને પણ
તેંડીને એને બંથ્ંમાં લઈ લેવંનુા જબરુા મન થ્ંયેલુા, પણ માંડ માંડ એણે
પેંસંની જાસને કંબુમાં રંખેલી ! છસાં, બધી મયર્ંતં લેંપી ભલંજીએ
એકીટશે ને અધ્ધર જીવે એ દૃશ્યને પેટભરીને મંણ્યુા સેં ખરુા જ ! ભલંજી
પેંસંની એકાંસની ક્ષ્ંણેંમાં ઘણીવંર અં ઉન્મંતક દૃશ્યને યંત કરી નિઃશ્વંદ
નંખસેં ને પેંસે દાયમ રંખી ગેંતંવરી પંદે ત્યંરે પહેંંચી ન ગયેં એ દંરુા
કર્યું કે ખેંટુા એની વિમંદણમાં અટવંસેં ! ‘તેંડીને ગેંતંવરીને એકવંર
બંથ્ંમાં લઈ લીધી હેંસ સેં કેંઈનુા ય શુા જવંનુા હસુા ? ત્યાં સેં વહેસી નતી
હસી ને સમે બે જણ હસાં.... ગેંતંવરીને ય એ ઉન્મંતભરી બંથ્ં
બહુ ગમસ..... પછી શંની બીકે સેં એમ ન કર્યું ? અરે, કતંચ સંરી રંહ
જોવંમાં જ ગેંતંવરીએ મેંડં દુધી નતીમાં નંહ્ય્ંં કર્યું હશેે.... પણ સુા
ભેંટદમજ્યેં જ નહિ ને..... !’ અંમ વિચંરી નિઃદંદેં નંખસેં ભલંજી
પછી બબડસેં : ‘અક્કરમીનં પડિયં કંણં, બીજુા શુા ? બંકી, કેંઈ જવંન
છેંકરેં અંવી સક ચૂકે કે ?.....’
અં વંસ અને અં વિચંર એણે થ્ંેંડં તિવદ પછી ગેંતંવરીને શરમંસં શરમંસં કહ્ય્ંાં ને છેવટે પૂછયુા : ‘ગેંતંવરી, હંચુા કે’જે હેંા, મેં એ વખસે તેંડી અંવી સને બંથ્ંમાં લઈ લીધી હેંસ સેં સુા હુા કરસ ? બૂમેં પંડસ
? કે ગંળેં તેસ મને ? ગુસ્દે થ્ંંસ મંરં ઉપર ? કે સનેય મંરુા એ અડપલુા
ગમસ ?’
ત્યંરે મંરકણી અાંખેં નચંવસાં ગેંતંવરીએ કહ્ય્ુંા : ‘સે હવે અત્ત્ંંરે
સેં હુા કેમ કરીને જાણુા કે હુા કરસ હુા ? પણ ગાંડિયં, સુા અંવી કેમ નં ગયેં.
નહંસે નહંસે હુા ય સંનમાં સેં હસી જ ને ? સુા કતંચ અંવીશ એ વિચંરે
મંરુા હૈયુા ય સંરે ધક ધક સેં થ્ંસુા જ હસુા હેંં..... !’
‘એટલે કે સને એ ગમસ ગેંતંવરી ?’ ભલંજીએ જીવ બંળસાં બંળસાં પૂછયુા.
‘કતંચ બહુ જ ગમસ’, કહેસી ગેંતંવરીએ ત્યંરે બે ખભં ઉચકસાં એવેં સેં ચંળેં કયર્ેં કે એનેં અંખેં ઉરપ્રતેશ ડેંલી રહ્ય્ંેં !
બિચંરં ભલંજીએ ત્યંરે ય ઊાડેં નિઃશ્વંદ નંખ્યેં. કેંઈ બંળકે
પેંસંનુા પ્રિય રમકડુા ખેંઈ નંખ્યુા હેંય એવેં એ નિઃશ્વંદ હસેં ! ભલંજીને
ત્યંરે થ્ંયુા કે મેંંમાં અંવેલેં એનેં કેંળિયેં પેંસંનં દાકેંચશીલ સ્ભંવને
કંરણે ઝૂાટવંઈ ગયેં !
• • • • •
ગંમડંનં લેંકેંનં રીસરિવંજો ય વિચિત્ર્ં હેંય છે. ભલંજીની
બંબસમાં ય વિચિત્ર્ં બન્યુા : એક તિવદ એનં બંપ-કંકં બંજુનં ગંમની
એક કન્યં જોઈ અંવ્યં. પછી કન્યં પક્ષ્ંવંળં એક તિવદ અંવીને ભલંજીને
જોઈ ગયં ! જોવંની સેં મંત્ર્ં વિધિ જ હેંય. નંપદાતગીનેં સેં ક્યંરેય પ્રશ્ન
જ ન ઉઠસેં. પછી કન્યં ભલે કંલિકં સ્વરૂપ હેંય કે વર અવલકુાવંરં
હનુમંનજીનં વાશનેં હેંય ! વર કન્યંએ એકબીજાને પદાત કરવંની સેં
ેવંસ જ નહેંસી. ઉભયપક્ષ્ંનાં વંલીઅેં દામસ હેંય એટલે જોસજોસંમાં
લંકડે માંકડુા ગેંઠવંઈ જાય ને તિવદ નક્કી કરી ગાંઠેં લઈ અવંય.પછી
રેંેજ એક ગાંઠ છેંડંય. એ ગાંઠેં પુરી થ્ંંય એ તહંડે લગન ! કેંઈ જોષ્ીંની
કે એનં ટીપણંની જરૂર જ નહિ ને !
અંમ જોસજોસંમાં ભલંજીનાં લગ્ન ઝવરી દંથ્ેં ગેંઠવંઈ ગયાં ને
લગનનેં તં’ડેં વંરેય નક્કી થ્ંઈ ગયાં ! ભલંજી બિચંરેં જોસેં જ રહી
ગયેં ! હદવુા કે રડવુા એની કાંઈ દમજ જ ન પડી એને મૈંન ધરી ઘેટંની
જેમ વડીલેંની અંજ્ઞ્ંંને અનુદયર્ેં.
પણ ભલંજીનં વિવંહનં દમંચંર જાણ્યં ત્યંરે ગેંતંવરીએ જરંય અંશ્ચર્ય અનુભવ્યં દિવંય સડંક કરસુાક ને કહી નંખ્યુા :
‘એનં જેવેં ભલેં ગંમડિયેં બીજુા કરે ય હુા સે ? .... ચંલેં હંરુા
થ્યુા, એક છેંકરેં ને એક છેંકરી ઠેકંણે પડયાં !’
પણ અંવુા કહેસી ગેંતંવરીનુા આસર આતરથ્ીં બળસુા નહેંસુા એમ
સેં નહિ જ. એ સેં બહંતુર ને બટકબેંલી હસી સેથ્ીં અંવેં પ્રત્યંઘંસ એણે
અંપ્યેં. પણ અક્કલની એ કાંઈ અેંછી નહેંસી ને હૈયંની વંસને ન દમજે
એવી મૂરખ પણ નહેંસી, એટલે ભલંજીને હૈયંમાંથ્ીં અળગેં કરસાં એને
પેંસંનં તિલ પર છૂરી ચલંવવી પડી હસી. એને થ્ંયુા : “હૈયંની કેટકટલી
વંસેં ખેસરને શેઢે કે ખંડીને કેડે એની દંથ્ેં બેદીને માંડી હસી ! એ બધીય
અેંચિંસી જ હવંઈ ગઈ ?!
પણ એ એવી બહંતુર હસી કે પેંસંનં તિલ પર સ્વહસ્સે છરી ચલંવી એણે ઘડીવંરમાં એ અેંપરેશન સ્વસ્થ્ંસંપૂર્વક પસંવી તીધુા ! કેંઈને કશી જાણ પણ ન થ્ંઈ ને એણે ભલંજીને પસિનં ખ્યંલેંમાંથ્ીં ખદેડી તીધેં !
એમ સેં ગેંતંવરીનં અંશિકેં ક્યાં અેંછં હસં ? અંજુબંજુનાં
ગંમેંમાંથ્ીં એનાં મંગાં અેંછાં નહેંસાં અંવસાં, પણ તીકરીનં સ્વભંવને
જાણસાં હસાં એટલે એનાં મંબંપે ‘હં’ નહેંેસી પંડી. મંબંપ પૂછસાં સેં
‘હજીવંર છે’ કહેસી ગેંેતંવરી ઘડીમાં વંસ ટંળી તેસી. પ્રભંવશંળી છેંેકરી
અંગળ મંબંપ બિચંરાં ચૂપ થ્ંઈ રહેસાં ! મંબંપને થ્ંસુ : ‘અેં છેંડી હુા ય
કરહે !’
પણ ગેંેેતંવરી સ્પષ્ટ દૂઝવંળી ને દૃઢ નિર્ણયથ્ીં ઝડપી કંમ કરનંરી છેંકરી હસી. એટલે જે ઝડપથ્ીં એણે અંજદુધી અંવેલં દાબાધેં ટંળ્યં હસં એ જ ઝડપથ્ીં ભલંજીનં વિવંહ પછી અંવેલાં બે-ચંર મંગાંમાંથ્ીં એક ઝડપી લીધુા ને મં-બંપનં દુખત અંશ્ચર્ય વચ્ચે એણે પરણવંની ‘હં’ પંડી તીધી ! અરે, ભલંજીનાં લગ્ન સેં વૈશંખ વતમાં હસાં, એ પહેલાં વૈશંખ દુત ચેંથ્ંની રંત્ર્ેં પરણીને એ દંદરેય પહેંંચી ગઈ !
ગંમમાં ગેંતંવરીનં લગ્નનાં ઢેંલ, શરણંઈ જરૂર વંગ્યાં. દૈં
નંચ્યાં કૂતયાં ને એમણે ખંધુા પીધુા ય ખરુા. ભલંજી ય એમાં હસેં સેં ખરેં
જ. પણ બિચંરેં છેપંળેં છેપંળેં જ રહ્ય્ંેં. એક ગુનેગંરની જેમ શરમંયેલેં
ને લજવંયેલેં જ એ હયર્ેં ફયર્ેં. ગેંતંવરીએ જાણી જોઈન એની દંવ
અણતેખી જ કરી. કેંઈને કશુા કહ્ય્ંં વિનંય કેટલેં બધેં ઠપકેં અંપી શકંય
છે એ ગેંવંતરીએ બસંવી અંપ્યુા. ખરેખર સેં એ એણે ભલંજી પરનેં
પેંસંનેં પ્રેમ વ્યક્સ કયર્ેં. પ્રેમીને અવગણનંનેં અનુભવ થ્ંંય ત્યંરે એ રડે
કાં રીદંય. જેનં સરફ મમત્વ હેંય એની પર જ રીદ ચઢે. ગેંતંવરીએ ય
પેંસંનં વર્સન દ્વંરં ખરેખર સેં ભલંજીને મૈંન ઠપકેં અંપ્યેં. જાણે કહેસી
હેંય : ‘ઘડીવંરમાં હાધુા ય ભૂલી ગયેં ભલં ? ખેસરનેં એ શેઢેં... ખંડીની
એ રેસ.... એ રેંટલં ને છંદ .... પંદે ચરસં ધેંરી.... દૂની દૂની
દીમમાં મંત્ર્ં હુા ને સુા .... હાધુા ય..... !’ ગેંતંવરીનં વર્સનમાં ખરેખર સેં
એક પ્રેમભાગ નંરીનેં વલેંપંસ જ હસેં.
ગેંતંવરીની ગંમપ્રિયસં કાંઈ અેંછી નહેંસી, એટલે એની વિતંયની ઘડીએ પંતરે જે મનેખ ઉભરંયુા હસુા એટલુા મનેખ ભંગ્યે જ કેંઈ કન્યંને વિતંય અંપસી વેળં ભેગુા થ્ંયુા હશે. દૈંની અાંખેંમાં શ્રંવણ હસેં. કેટલાંક સેં ધ્રુદકે ચઢી ગયાં હસાં. જાણે ગંમનુા ધન કેંઈ અેંચિંસુા જ ઉઠંવી જસુા ન હેંય ! મજબૂસ મનની ગેંતંવરીની અાંખેં ય ત્યંરે અષ્ંંઢની હેલી વરદંવસી હસી. પણ એ અષ્ંંઢી અાંદુ વચ્ચે ય ગેંતંવરીની નજર કેંઈને ઢૂાઢસી હસી. ‘અંટલાં બધાં છે ને એ ....?’
પણ એનેં જવંબ એને થ્ંેંડી વંરમાં જ મળી ગયેં. દૈંથ્ીં તૂર ઊભેં રહી બિચંરેં ભલંજી ઢીલુ મેંં કરી કન્યંની ગંડી અંવવંની રંહ જોસેં હસેં - ધડકસં તિલે ને રડસં હૈયે ! ‘ગેંતંવરી હંમુા ય જોશે ખરી, કે
પછી હંવ જ હડધૂસ કરી નંખહે ?’ એવં ધ્રંદકં દંથ્ેં જ એ ઊભેં હસેં.
ગેંતંવરીને ગુમંવ્યંનેં અંઘંસ એને ય હસેં જ. ખરેખર સેં બાને જણ
બલિનં બકરંની જેમ મુાગાં મુાગાં જ હેંમંઈ ગયાં ! બંકી, ભલંજીએ
ઉસંવળ ન કરી હેંસ અને ગેંતંવરી અંગળ જરં મેંં ખેંંલ્યુા હેંસ સેં બાનેનં
જીવનનેં રાગ કાંઈ જુતેં જ હેંસ. પણ મયર્ંતં નેવે મૂકનંરાં એ સ્વચ્છાતી
શહેરીઅેં થ્ંેંડાં હસાં ? છેવટે સેં એ દાસ્કંરી ગંમડિયાં હસાં !
વડ પંદેથ્ીં દૈં સ્નેહી સ્વજનેં પંછાં વળ્યાં ને ગેંતંવરીની વહેલ થ્ંેંડી અંગળ વધી ત્યંરે તૂર મંરગ વચ્ચે એકલં ઊભેલં ભલંજીએ
ગંડીવંનને હંથ્ં કરી વ્હેલ ઊભી રખંવી. પછી લાંબે ડગલે વ્હેલની પંછળ
પહેંંચી ભલંજીએ ગેંતંવરીની દંમુા પુરુા જોયુા ન જોયુા ને એનં હંથ્ંમાં
વજનતંર દાંકળાંની એક જોડ પકડંવી ને ‘અં...વ..જે’ એવાં રડમદ
અવંજે કહ્ય્ુંા ન કહ્ય્ુંા ત્યાં સેં એટલી જ ઝડપથ્ીં ગેંતંવરીએ પેંસંનં ઘૂાટણ
નીચેથ્ીં ચાંતીનુા એક કડુા કંઢી ભલંજીનં હંથ્ંમાં મૂકી તેસાં મંત્ર્ં એટલુા જ
કહ્ય્ુંાઃ ‘અં....!’ અને અત્યંર દુધી રેંકી રંખેલેં, બાધ અચંનક ટૂટી ગયેં,
ને બે ઘૂાટણ વચ્ચે મંથ્ુંા રંખી ગેંતંવરી ધ્રૂદકે ધ્રૂદકે રડી પડી ત્યંરે વરરંજાનં
ઈશંરંથ્ીં દંરથ્િંએ વહેલ હાકંરી સેં ખરી, પણ એ ધેંરીનેય ત્યંરે પેંસંનં
પગમાં જાણે મણ મણનં મણિકં બાંધ્યં હેંય સેમ ચંલવંમાં મુશ્કેલી લંગસી
હસી. તૂરથ્ીં નજર નંખસાં ગેંતંવરીએ જોયુા કે વડનં થ્ંડને અઢેલીને બેઠેલેં
ભલંજી લૂાટંઈ ગયેલં બહંતૂર જવંન જેવેં રાંક અને રેંસલ લંગસેં
હસેં !
ગેંતંવરીની વહેલ વહી ગઈ ત્યંરે કેટલીય વંર પછી ભઈલંનં
દંતે સાદ્રંમંથ્ીં જાગેલ ભલંજી ઊભેં થ્ંયેં ને એની દંથ્ેં હસંશ હૈયે ફળિયં
ભણી ડગ તીધાં ! જાણે અંખુા ગંમ ખંલી થ્ંઈ ગયુા હસુા ! દૈંને ગેંતંવરી
વિનં દૂનુા દૂનુા લંગસુા હસુા, પણ ભલંજીની સેં વંસ જ જુતી હસી, એનુા
મન સેં વેરંન વગડેં બની ગયુા હસુા !
પણ પછી એક.... બે.... ને ત્ર્ંણ.... તહંડં... મહિનં.... ને વરદેં વીસી ગયાં ! અરે, પંણીનં રેલંની જેમ જોસજોસંમાં વરદેં સેં વીસી ગયાં. કાઈ કેટલુા ય દંરુા ને ખેંટુા બની ગયુા એ વરદેંમાં પ્રભુની
મરજી પ્રમંણે દુખે કે તુઃખે દૈં જીવ્યાં. એ દમય તરમિયંન ભલંજી ને
ગેંતંવરી કેંઈ દંરં મંઠં પ્રદાગેંએ અલપ ઝલપ મળ્યાં હેંય એ ઠીક,
બંકી તિલ તઈને કતી દંથ્ેં બેદવંનેં કે મનની વંસ કહેવંનેં - દાંભળવંનેં
તહંડેં સેં ક્યંરેય ન અંવ્યેં. ભગવંન દૈંને પેંસપેંસંની મંયંજાળમાં
એવાં સેં ફદંવી તે છે કે એમાંથ્ીં બહંર નીકળી એ પંછળનુા નથ્ીં યંત કરી
શકસાં કે નથ્ીં અંગળનુા કશુા ભંખી શકસાં. વળી, ઢળસી ઉંમરે ભૂસકંળ
સ્મરીને સેં નિઃદંદં જ નંખવંનં ને ?
ભલંજીનેં એક તીકરેં કેંઈ અગમ્ય બિમંરીમાં ગુજરી ગયેં ત્યંરે તુઃખી બંપને ગેંતંવરી મરતશંહી દંચવવંની શૂરંસનભરી વંસેંથ્ીં સ્વસ્થ્ં કરી ગયેલી. ત્યંરે પેંસંની યુવંનીની અં બહંતુર ભેરુ એવી ગેંતંવરીની શીખથ્ીં ભલંજીને જાણે જીવન મંટે નવેં પ્રંણવંયુ મળ્યેં. ધીરે ધીરે તુઃખ વિદંરે પડસુા ગયુા.
પણ થ્ંેંડાં જ વરદ પછી ગેંતંવરીનેં પસિ દંપ કરડવંથ્ીં ગુજરી
ગયેં ત્યંરે એનેં ખરખરેં કરવં ગયેલં ભલંજીની વંસેંથ્ીં ગેંતંવરીએ
જાણ્યુા કે ભલંજીની પત્નીને ‘ખય’ (ક્ષ્ંય) ખંઈ રહ્ય્ંેં છે અને હવે એ લાંબુ
ખેંચે એમ નથ્ીં ! અંથ્ીં પત્નીની ઈચ્છં પુરી કરવં ભલંજીએ તીકરંનાં
લગ્ન પણ ઝટપટ પસંવી નંખ્યાં. વહુને ફૂલડે વધંવી માંડ છ મંદ એની
દેવં લઈ ભલંજીની પત્નીએ અાંખેં મિંચી તીધી ત્યંરે ગેંતંવરીનં વિયેંગનેં
ઘં ભલંજીને સંજોે થ્ંયેં ! અરે, ઘં સંજો શુા થ્ંયેં ? એ ઘંમાં જ બીજો ઝટકેં
વંગ્યેં !
શહેરમાં નેંકરીએ લંગેલં તીકરંનં બહુ અંગ્રહ છસાં વિધવં
ગેંતંવરી એની દંથ્ેં શહેરમાં રહેવં ગઈ નહેંસી.
‘નં બેટં, અં ત્ર્ંણ-ચંર ખેસરેંને સંરં બંપુજીએ બહુ જસન કરીને
જાળવ્યાં છે. એ હવે બીજા લેંકેંેેને થ્ંેંડાં જ હેંાપી તેવંય ? સંરં બંપંનેં
જીવ એથ્ીં કેંચવંય તીકરં. અને બચંરાં અં મુાગાં ઢેંર - બળત, ગંય,
ભેંદ ! એમને અહીં રેઢાં મૂકી હુા સંરં શે’રમાં કેવી રીસે અંવુા ? અને અહીં
મંરે તુઃખેય હુા છે ? ખેસી હાભંળીશ. અને અં પશુઅેં હંરે વંસેં કરસી
કરસી ને ‘ભજ ગેંવિંતમ્’ ગંસી ગંસી અંનાતથ્ીં તં’ડં કંઢી નંખે. એમ
કાંઈ ઘરનેં તીવેં થ્ંેંડેં જ રંણેં કરી તેવંય ? અં સેં સંરં બંપુનુા વહંલુા
ખેંરડુા છે. એને બંરણે સંળુા તઈ હુા શે’રમાં વહી જાઉં સેં મંરં જેવી મસલબી
કેંણ બેટં ? હુા સેં ગંમડંનં મંરં અં ખેંરડંમાં જ રંજી છુા. સુા સંરે દુખે
શે’રમાં રહે, બેટં.’ મંસંની અંવી બધી વંસેં તીકંરંને ગળે ઉસરી અને
મહિને એક બે વંર ગંમમાં અંવી મંની ખબર લઈ જઈને જ તીકરે દાસેંષ્ં
મંન્યેં. તીકરં પંદે ગેંતંવરીને સેં કશુા જોઈસુા નહેંસુા. ઉલટુા, તીકરેં અંવે
ત્યંરે ઋસુનં પંક પ્રમંણે ઘઉં, સલ, મઠ, મગ, સુવેર - કે જે કાંઈ હેંય
સેની પ્રેમથ્ીં પેંટલી બાંધી ગેંતંવરી તીકરંની અંનંકંની છસાં એની પસરંની
પેટીમાં ગેંઠવી તેસી. ‘મંરે એકલીને કેટલુા જોેઈએ ?’ કહેસી એ પેટીનેં
નકુચેં વંદી તેસી.
પણ અં વિધવં સ્ત્ર્ીંની હૈયં-ઉકલસ અને હિંમસ વિધુર મરત એવં
ભલંજીમાં નહેંસાં, એટલે પત્નીનં મૃત્યુ પછી એ દંવ નિરંશં ને
હસંશંભરી જિંતગી જીવસેં હસેં. તીકરેં ને વહુ દંરાં હસાં, પણ કેંણ
જાણે કેમ પણ ભલંજીને જીવનમાં કશાં રદ કે ઉમાગ રહ્ય્ંાં નહેંસાં. એટલે
હટ્ટેં કટ્ટેં એ મરત ધીરે ધીરે ગળસેં જસેં હસેં - શંરીરિક કરસાં મંનદિક
રીસે વધંરે ! અને મંંનદિક રેંગનુા નિતંન ને ઉપચંર દહેલાં નથ્ીં.
અં વંસ ગેંતંવરીએ જાણી. વગર કહ્ય્ેં ય એ ભલંજીનુા તર્ત પંરખી
ગઈ, કંરણકે એનં તિલને એ દંરી રીસે જાણસી હસી. જુવંનીમાં ખેસરને
શેઢે એની દંથ્ેં કલંકેં બેદી કાંઈ ઘંદ નહેંસુા કંપ્યુા. હૈયંની હંટડીમાં
હેસનાં લેણ તેણ થ્ંયેલાં સે કાંઈ ભૂલ્યાં થ્ંેંડાં જ ભૂલંય ? મંટે જ સેં ભલંજીનં
મંનદને ગેંતંવરી દંરી રીસે ને દંચી રીસે જાણસી હસી. જીવનની
ઉત્ત્ંરંવસ્થ્ંંમાં એને એકલસં કેંરી ખંસી હશે એની ગેંતંવરીને ખંત્ર્ીં હસી.
એકલસંને જે રીસે પેંસે જીરવી હસી એ રીસે જીરવવંનુા ભલંજીનુા ગજુા
નહેંસુા એ ગેંતંવરી દમજસી હસી. ‘બિચંરેં, ભલંજી’ ગેંતંવરી મનેંમન
કહેસી : ‘મનની વંસ કેંને કહે ? તીકરેં ને વહુ છે એ બરંબર, પણ સેં ય
એમની દંથ્ેં આસર જ રહે. આસરની વંસ સેં આસર જ જાણી દમજી શકે.’
પણ ગેંતંવરી મંત્ર્ં વિચંર કરીને કે ભલંજીની મંત્ર્ં તયં ખંઈને જ બેદી રહે એવી નિમર્ંલ્ય નંરી થ્ંેંડી જ હસી ? પળનંય વિલાબ વિનં એ
સેં પહેંંચી ભલંજી પંદે.
હસંશ, નાખંઈ ગયેલં ભલંજીને એણે કહ્ય્ુંા : ‘અલં, કાઈ ગઈ
સંરી જોવનંઈ ? અંમ હંવ ઢીલેં હુા પડી ગયેં ? મંરી હંમુાા જો જરં. હુા સેં
અસ્ત્ર્ીંની જાસ છુા. મંરેં મરત ગયેં એનુા મને તુઃખ નહિ હેંય ? પણ એમ
કાઈ મરનંર પંછળ કમેંસે મરી થ્ંેંડુા જ જવંય ?’
‘... ચંલ મંરી હંરે ને રહે મંરે ઘેર.... સંરુા હૈયુા હળવુા થ્ંઈ
જશે ને નવુા જીવન પંમીશ. હંરે બેહીને બે ઘડી દુખ તુઃખની વંસેં કરીશુા
સે તં’ડં કંપશુા.’
‘અરે, એમ સે અવંસુા હશે સંરે ઘેર ગેંતંવરી ?’ ભલંજીએ
સ્વંભંવિક પ્રત્યંઘંસ અંપ્યેં.
‘કેમ નં અવંય કહે જોઈએ વંરુા ?’ હંથ્ં લાંબેં કરી લહેંકંભેર
ગેંતંવરીએ પૂછયુા. ’
‘અરે લેંકેં.....’
‘લેંકેંની વંસ મૂક,’ ગેંતંવરી વચ્ચે જ ગરજી : ‘કયુા લેંક સને જીવસરની અંશં અંપવં અંવ્યુા. ? અને અંપણે જવંનીમાં સેં ભેગાં નં થ્ંઈ શક્યાં, પણ ભગવંનની ઈચ્છં હશે સે નમસે પહેંર ભેગાં જીવવંની જરૂર પડી. અને અંપણે સેં રદ વિનંનાં ફૂલ છીએ ગાંડં, હવે અં તેહ પર કાંઈ જોવંનંઈનં રાગ થ્ંેંડં જ ચઢવંનં છે ? જેને જે કહેવુા હેંય સે ભલે કહે, ચંલ મંરી હંરે..... મેં સેં મંરં ગગંને પૂછીય લીધુા છે. સને મંરે
ઘેર રંખવંની એણે સેં ખુશ થ્ંઈને સરસ હં પંડી તીધી.... અને સંરી
ઈચ્છં થ્ંંય ત્યંરે ઘેર અંવી જસાં ય સને કેંણ રેંકવંનુા છે ? તીકરં વહુની
ખબર લઈ જજેને સને મન થ્ંંય સંરે....’
ખરેખર સેં ભલંજીની ઈચ્છં ગેંતંવરી દંથ્ેં જવંની હસી જ,
પણ લેંકંપવંતથ્ીં ગભરંસં એ પુરુષ્ંનુા મન હજીયે ‘હં...નં’ કરસુા હસુા.
એ વંસ દમજી, એની હિંમસ વધંરવં ગેંતંવરીએ કહ્ય્ુંા :
‘ચંલ ગાંડં ચંલ, જુવંનીમાં ખેસરને શેઢે બેહીને માંડેલં તંખલંનં
ભેગાં મળીને જવંબ મેળવહુા... કતંચ ભગવંને એટલં મંટે જ અંપણને
અં ઉંમરે ભેગાં કરવંનેં સંગડેં રચ્યેં લંગે છે....’
અંમ ગેંતંવરીએ ઘણુા કહ્ય્ુંા ત્યંરે ભલંજીએ સેં ઠીક, પણ શરૂમાં
‘હં....નં’ કરસાં એનં તીકરં વહુએ પણ એની વંસ મંનવી પડી.
ગેંતંવરી કાંઈ ઘરડી થ્ંેંડી જ થ્ંઈ હસી ? એની વંણીમાં જોબનનુા જોમ ને
બુધ્ધિનુા વજન હસુા. અરે, ખરેખર સેં એની વંસમાં હૃતયનેં રણકેં હસેં.
દૈંએ એ રણકેં દાંભળ્યેં અને એની દંથ્ેં દહમસ થ્ંયાં ! રંત્ર્ેં ફળિયંનાં
બધાં લેંકેં ભલંજીનં ચેંકમાં ભેગાં મળીને બેઠાં. એ બધંમાં ગેંતંવરી
જાણે પ્રમુખસ્થ્ંંને હસી. દૈંએ દુખત કે તુઃખત ભૂસકંળને વંગેંળ્યેં. ભલંજી
ગેંતંવરીને ત્યાં જવંનેં હસેં, પણ જાણે તીકરી દવંરે દંદરે કેમ ન જવંની
હેંય, એવી લંગણીદભર દૈંની વંસેંમાં વિયેંગનં તુઃખનેં અેંછંયેં વસર્ંસેં
હસેં. ગંમડંનં ભેંળં લેંકેં ! ક્યંરેક લડે ઝગડે સેં ય લંગણીશૂન્ય ન
બની જાય ! એ સેં દુધરેલં શહેરીઅેંનુા કંમ !
બીજે તિવદે દવંરે જ્યંરે ભલંજી ગેંતંવરીની દંથ્ેં જવં નીકળ્યેં ત્યંરે ગંમ અંખુા એ બેને વળંવવં અંવ્યુા. અાંખેંમાં ઝળહળિયાં દંથ્ેં દૈં એકબીજાથ્ીં છૂટાં પડ્યાં. એક વિધવં સ્ત્ર્ીં દંથ્ેં એક વિધુરને વળંવવંનુા અં દૃશ્ય કેવુા વિરલ હસુા !
એમને વળંવીને પંછં ફરસાં રંમદાગકંકંએ સેં વિશ્વંદપૂર્વક કહ્ય્ુંા પણ ખરુા :
‘લંગે છે કે હવે પીળાં પાંતડાં ફરી લીલાં થ્ંશે !’
ૂ ૂ ૂ
(દમંપ્ત)
