આપવું અને લેવું.
अन्नदानं परं दानं विद्यादानमतः परम्। अन्नेन क्षणिका तृप्तिः यावज्जीवं च विद्यया॥
અન્નદાન એ સર્વોત્તમ દાન છે, પરંતુ વિદ્યાદાન તેનાથી પણ શ્રેષ્ઠ છે. અન્નથી ક્ષણિક તૃપ્તિ મળે છે,
પરંતુ વિદ્યાથી આજીવન તૃપ્તિ પ્રાપ્ત થાય છે.
માણસને એક સારો વિચાર આવે ને તેનું જીવન બદલાઈ જાય. આવી એક વાત લઈને આજે આવ્યો છુ.
એક રેલ્વે સ્ટેસન નો ભિખારી હતો, જેનું જીવન રેલની મુસાફરીમાં ભીખ માંગવામાં વીતતું હતું. એક દિવસ, ટ્રેનમાં તેની નજર એક સૂટ-બૂટ ધારણ કરેલા શ્રીમંત સેઠ પર પડી. તેના મનમાં વિચાર આવ્યો, “આ વ્યક્તિ નિશ્ચિતપણે સમૃદ્ધ છે; જો હું આની પાસે ભીખ માંગીશ, તો મને ઉદાર દાન મળશે.” આ વિચાર સાથે તે સેઠ પાસે ભીખ માંગવા ગયો.
बोधयन्ति न याचन्ते भिक्षाद्वारा गृहे गृहे ।
दीयतां दीयतां नित्यं अदातु: फलमीदृशम् ॥
ભિખારીઓ ફક્ત ભીખ માંગવા માટે દરેકના ઘરે નથી આવતા,પણ તેઓ આપણને એક ગહન જ્ઞાન આપે છે: “આપો, આપો! ન આપવાનું ફળ મારા જેવું થશે. આ જન્મમાં નહીં આપો, તો આવતા જન્મમાં નિશ્ચિતપણે મારી જેમ ભીખ માંગવી પડશે.”
સેઠે ભિખારીને જોઈને ગહન પ્રશ્ન કર્યો, “હે ભાઈ, તું હંમેશા ફક્ત માંગે છે, પણ શું તેં ક્યારેય કોઈને કંઈ આપ્યું છે?”
ભિખારીએ નમ્રતાથી જવાબ આપ્યો, “સાહેબ, હું તો નિરાધાર ભિખારી છું. મારું જીવન લોકો પાસે ઝોળી ફેલાવવામાં જ પસાર થાય છે. મારી પાસે એવું શું છે કે હું કોઈને કંઈ આપી શકું?”
न दातव्यमिति क्षीयते धर्मश्च नैव धनं। यतकरोति शनैः शनैः पोषयति च सर्वं।
ન તો દાન આપવાથી ધર્મ ઘટે છે, ન તો ધન જ. અને જ્યારે તે ધીમે ધીમે કરવામાં આવે છે,
તો તે બધાનું પોષણ કરે છે.
સેઠે શાંત પણ દૃઢ સ્વરે કહ્યું, “જો તું બીજાને કંઈ ન આપી શકે, તો તને માંગવાનો અધિકાર પણ નથી. હું એક વેપારી છું, અને મારો વિશ્વાસ લેવા-દેવાના સંતુલનમાં છે. જીવનનું સત્ય એ છે આપણે જેટલું આપીએ છીએ તેટલું આપણ ને પરત મળે છે. જો તારી પાસે મને આપવા માટે કંઈ હોય, તો જ હું તને બદલામાં કંઈ આપીશ. આ મારી શ્રીમંતાઈ છે અને તારી દરિદ્રતા. ”
હજુ કાઈ વધુ કહે તે પહેલા સ્ટેશન આવી ગયું, અને સેઠ ટ્રેનમાંથી ઉતરી ચાલ્યો ગયો.
સેઠના શબ્દો ભિખારીના હૃદયમાં ઊંડે ઉતરી ગયા. તે એકાંતમાં વિચારવા લાગ્યો, “કદાચ મને ભીખમાં ઓછું એટલે મળે છે કે હું કોઈને કંઈ આપતો નથી. પણ હું, એક નિરાધાર ભિખારી, શું આપી શકું? હું તો સદાય માંગવા માટે જ બંધાયેલો છું. શું મારી જીંદગીમાં ક્યારેય કોઈને કશું આપી શકું એવી સ્થિતિ નિર્માણ નહિ થાય?” આ વિચારે તેના મનને અશાંત કરી દીધું. “હું ક્યાં સુધી ફક્ત લેતો જ રહીશ? જીવનનો અર્થ શું ફક્ત માંગવામાં જ છે?”
ઘણા વિચારોના મંથન પછી, ભિખારીએ નિર્ણય લીધો: “જે કોઈ મને ભીખ આપશે, હું તેને બદલામાં કંઈક આપીશ.” પણ પ્રશ્ન એ હતો કે, “હું, એક ભિખારી, શું આપી શકું?”
આ વિચારમાં આખો દિવસ વીતી ગયો, પણ જવાબ ન મળ્યો.
બીજા દિવસે, જ્યારે તે સ્ટેશન પાસે બેઠો હતો, તેની નજર આસપાસના છોડ પર ખીલેલા રંગબેરંગી ફૂલો પર પડી. એક આંતરિક પ્રેરણા જાગી: “શા માટે નહીં? હું ભીખના બદલામાં આ ફૂલો આપી શકું!” આ વિચારથી તેનું મન ઉત્સાહથી ભરાઈ ગયું. તેણે તરત જ થોડા ફૂલો એકઠા કર્યા.
ટ્રેનમાં ભીખ માંગતી વખતે, જ્યારે કોઈ તેને દાન આપતું, તે બદલામાં એક ફૂલ અર્પણ કરતો. લોકો આ નાનકડા ભાવથી પ્રસન્ન થઈ, ફૂલોને આનંદથી સ્વીકારતા. હવે તે રોજ ફૂલો એકઠા કરતો અને ભીખના બદલામાં વહેંચતો.
निष्कारणं न गृह्णाति
“મફતનું લઈશ નહિ”
આ જીવન મંત્ર થી હવે તે ધીરે ધીરે શ્રીમંત થવા લાગ્યો. કારણ આ મંત્ર ભગવાને આપ્યો છે.
વેદ મંત્ર છે.
થોડા જ દિવસોમાં, તેણે અનુભવ્યું કે લોકોનું દાન વધવા લાગ્યું. તે સ્ટેશનની આસપાસના બધા ફૂલો એકઠા કરી લાવતો. જ્યાં સુધી તેની પાસે ફૂલો હતા, ત્યાં સુધી લોકો ઉદારતાથી ભીખ આપતા. પણ જ્યારે ફૂલો ખૂટી જતા, ભીખ પણ ઓછી થઈ જતી. આ ચક્ર રોજ ચાલતું રહ્યું.
ददाति विनति यः स लभति सौख्यम्
પહેલા લોકો ધુત્કારતા હતા, હવે વિનય સાથે તેનું અભિવાદન કરે છે.
એક દિવસ, ભીખ માંગતી વખતે તેની નજર ફરી એ જ સેઠ પર પડી, જેના શબ્દોએ તેને ફૂલો આપવાની પ્રેરણા આપી હતી. તે તરત તેમની પાસે પહોંચ્યો અને નમ્રતાથી બોલ્યો, “સાહેબ, આજે મારી પાસે તમને આપવા માટે ફૂલો છે. તમે મને દાન આપો, અને હું તમને ફૂલો અર્પણ કરીશ.”
સેઠે હસીને થોડા પૈસા આપ્યા, અને ભિખારીએ તેમને ફૂલો આપ્યા. સેઠને આ વિચાર ખૂબ ગમ્યો. શેઠે કહ્યું, ‘તારી દરિદ્રતા હવે ગઈ’ આનંદથી આગળ કહ્યું, “આજે તું ખરેખર મારી જેમ વેપારી બની ગયો છે!” એટલું કહીને, ફૂલો લઈને સેઠ સ્ટેશન પર ઉતરી ગયો.
સેઠના આ શબ્દો ભિખારીના હૃદયમાં ફરી ઊંડે ઉતરી ગયા. તે વારંવાર તે શબ્દોનું ચિંતન કરવા લાગ્યો. તેનું મન ઉત્સાહ અને આત્મવિશ્વાસથી ઝળહળી ઊઠ્યું. તેને અનુભવાયું કે હવે તેના હાથમાં જીવન બદલવાની ચાવી છે.
સતત માંગનાર વ્યક્તિ તુચ્છકાર ને પાત્ર બંને છે. સતત વરસનાર વાદળ હમેશા મીઠો રહે છે અને સંગ્રહ કરનાર સમુદ્ર ખારો.
તે તરત ટ્રેનમાંથી ઉતર્યો અને આકાશ તરફ જોઈ, ઉદ્ગાર બોલ્યો, “હું ભિખારી નથી, હું વેપારી છું! હું પણ તે સેઠની જેમ બની શકું છું! હું સમૃદ્ધ બની શકું છું!”
બસ તે દિવસ થી ભીખ માંગવાનું છોડી દઈ ફૂલો નો વેપાર સરું કર્યો.
લોકોએ તેને જોઈને વિચાર્યું કે કદાચ તે ઉન્માદમાં છે. બીજા દિવસથી તે ભિખારી તે સ્ટેશન પર ફરી ક્યારેય દેખાયો નહીં.
એક વર્ષ પછી, તે જ સ્ટેશન પર બે વ્યક્તિઓ સૂટ-બૂટમાં મુસાફરી કરી રહ્યા હતા. એકબીજાને જોઈને, એકે હાથ જોડીને પ્રણામ કર્યું અને કહ્યું, “સેઠજી, શું તમે મને ઓળખ્યો?”
સેઠે જવાબ આપ્યો, “ના, આપણે કદાચ પહેલી વાર મળી રહ્યા છીએ.”
પેલો વ્યક્તિ હસ્યો અને બોલ્યો, “ના, સેઠજી, આપણી આ ત્રીજી મુલાકાત છે.”
સેઠે આશ્ચર્યથી પૂછ્યું, “ખરેખર? તો આગલી બે મુલાકાતો ક્યારે થઈ?”
પેલા વ્યક્તિએ શાંત સ્મિત સાથે કહ્યું, “આ જ ટ્રેનમાં આપણે બે વાર મળ્યા હતા. હું તે જ ભિખારી છું, જેને તમે પહેલી મુલાકાતમાં જીવનનો માર્ગ બતાવ્યો, અને બીજી મુલાકાતમાં મારી સાચી ઓળખ કરાવી. આજે હું ફૂલોનો એક વિશાળ વેપારી છું, અને આ વેપારના કામે જ બીજા શહેર જઈ રહ્યો છું.
તમે મને પહેલી મુલાકાતમાં પ્રકૃતિનો નિયમ શીખવ્યો: ‘જે આપે છે, તે જ પામે છે.’ આ લેવા-દેવાનો નિયમ મેં ઊંડાણથી અનુભવ્યો. મારા જીવનમાં ફક્ત માંગવાનું જ હતું તેનાથી ઉપર ઉઠવાનું મેં ક્યારેય વિચાર્યું નહોતું. તમારી બીજી મુલાકાતે મને સમજાવ્યું કે હું વેપારી બની ગયો છું. તે દિવસે મને સમજાયું કે હું ભિખારી નથી, પણ એક વેપારી છું.
હવે તે ભિખારી નથી.
"अहम् ब्रह्मास्मि" " નો અર્થ છે "હું બ્રહ્મ છું". આ ઉપનિષદોના ચાર મહાવાક્યોમાંથી એક છે. અન્ય ત્રણ મહાવાક્યો છે:
"तत्त्वमसि" (તું તે છે),
"प्रज्ञानं ब्रह्म" (ચેતના જ બ્રહ્મ છે)
"अयमात्मा ब्रह्म" (આ આત્મા બ્રહ્મ છે).
अहम् ब्रह्मास्मि:
આનો અર્થ છે "હું બ્રહ્મ છું", જ્યાં બ્રહ્મ એ સર્વોચ્ચ, શાશ્વત અને અનંત વાસ્તવિકતા છે.
આ મહાવાક્ય અદ્વૈત વેદાંતના દર્શનને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જે શીખવે છે કે આત્મા અને બ્રહ્મ એક જ છે.
આ મહાવાક્ય આપણને એ સમજવામાં મદદ કરે છે કે આપણે બધા બ્રહ્મનો જ અંશ છીએ.
तत्त्वमसि:
આનો અર્થ છે "તું તે છે", જ્યાં "તે" બ્રહ્મનો સંદર્ભ આપે છે.
આ મહાવાક્ય આપણને શીખવે છે કે આપણી સાચી ઓળખ બ્રહ્મ સાથે છે.
આ મહાવાક્ય આપણને એ સમજવામાં મદદ કરે છે કે આપણે બધા બ્રહ્મનો જ અંશ છીએ.
प्रज्ञानं ब्रह्म:
આનો અર્થ છે "ચેતના જ બ્રહ્મ છે", જ્યાં ચેતના એ જ્ઞાન અને જાગૃતિની સ્થિતિ છે.
આ મહાવાક્ય આપણને શીખવે છે કે બ્રહ્મ એ ચેતના છે.
આ મહાવાક્ય આપણને એ સમજવામાં મદદ કરે છે કે આપણે બધા ચેતનાનો જ અંશ છીએ.
अयमात्मा ब्रह्म:
આનો અર્થ છે "આ આત્મા બ્રહ્મ છે", જ્યાં "આ આત્મા" વ્યક્તિગત આત્માનો સંદર્ભ આપે છે.
આ મહાવાક્ય આપણને શીખવે છે કે આપણો વ્યક્તિગત આત્મા બ્રહ્મનો જ અંશ છે.
આ મહાવાક્ય આપણને એ સમજવામાં મદદ કરે છે કે આપણે બધા બ્રહ્મનો જ અંશ છીએ.
આ ચારેય ઉપનિષદોના મહાવાક્યોનો સાર એ છે કે આપણે બધા બ્રહ્મનો જ અંશ છીએ, અને આપણી સાચી ઓળખ બ્રહ્મ સાથે છે.
