રતન ટાટા
India’s ‘Ratan’: A Legacy
“સ્લમડોગ મિલિયોનેર એ ઓસ્કાર વિજેતા ફિલ્મ છે. કેટલાયે લોકો એવું માને છે કે ભારતનું ખરાબ ચિત્રણ કરવામાં આવ્યું છે. શું તમે સહમત છો?”
“તે ફિલ્મ ભારતની સચ્ચાઈની આધાશીશી છે. તે ભારતનું પ્રતિબિંબ છે. આપણે દરેક રિયાલીટીને સ્વીકાર ન કરીને તેનાથી શરમ અનુભવવાનું કારણ શું છે? જો અંદરથી કોઈક અવાજ આપતું હોય તો તે સ્થિતિને સુધારવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, નહિ કે તેનાથી દુર ભાગવાનો અને આક્ષેપો મુકવાનો. શું આપણે કરીએ છીએ? નહિ. એ ખરેખર છે જેના બદલવાની જરૂર છે.” – રતન ટાટા
પેઢીઓથી ચાલતા આવતા તપને ન્યાય આપીને એ જ તાપમાં ઉકળીને, ઠોકર સામે બાથ ભીડીને, પ્રતિકૂળતા સાથે પ્રેમ કરીને, સાહસની અંતિમ પરાકાષ્ઠા સુધીનું કાળજું ધરાવતી વ્યક્તિ એટલે રતન ટાટા. આ ‘રત્ન’ ભારતનું ઘરેણું છે, બિઝનેસનું હબ છે, ઔદ્યોગિક ક્રાંતિની જલતી મશાલ છે. આ ‘સીધો ને સટ’ જવાબ આ રત્નસ્વરૂપ વ્યક્તિ રતન ટાટાનું છે.
‘રત્ન’ જન્મ :
‘ટાટા સન્સ’ ના ચેરમેન અને જાણીતા ભારતીય બિઝનેસ ટાયકૂન રતન નવલ ટાટાનો જન્મ ૨૮ ડિસેમ્બર, ૧૯૩૭ના રોજ થયો હતો. જન્મ જ વૈભવસંપન્ન પરિવારમાં થયો હતો. મુંબઈની કેમ્પિયન સ્કુલમાં માધ્યમિક શિક્ષણ અને કેથેડ્રલ & જ્હોન કેનન સ્કૂલમાંથી ઉચ્ચતર માધ્યમિક શિક્ષણ લીધું. બેચલર ઓફ સ્ટ્રકચરલ એન્જીનિયરીંગની મદદ પદવી કોર્નેલ યુનિવર્સિટીમાંથી ઈ.સ.૧૯૬૨માં મેળવી. હાર્વર્ડ બિઝનેસ સ્કૂલમાંથી મેનેજમેન્ટ પ્રોગ્રામની સ્નાતકની પદવી મેળવી. બસ, આટલો જ ટૂંકો અને ટચ ઇન્ટ્રો. મહત્વનું છે એમની ‘બિઝ’સોફી. લેટ્સ ઓપન ધ ડોર ઓફ ‘ટાટા’- ધ લેજન્ડ.
‘રત્ન’-મોતી :
રતન ટાટાના કેટલાક સુવર્ણ સમાન વિચારો એ તેમની જીભ અને કાર્યદક્ષતા પર રમે છે. જે ખરેખર વ્યક્તિને નિરાશાની ગર્તામાંથી ઊંચકીને ઉત્સાહનો પ્રેરણા સુર ફૂંકવા સક્ષમ છે.
હિંમત : તમે મારા કપાળ પર બંદૂક મુકશો અને ટ્રિગર ખેંચશો અથવા તો બંદૂક પછી લઇ લેશો..! હું એવો માણસ છું કે, કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં હું મારું માથું ફેરવીશ નહિ.
સફળ વ્યક્તિ : હું દરેક સફળ વ્યક્તિને આવકારું છું. પરંતુ જો સફળતા, નિષ્ઠુર બનીને મેળવી હોય અને સમાજનો ભોગ લઈને મળી હોય તેમને જોઇને હું ખુશ થઈશ પરંતુ સન્માન ક્યારેય નહિ આપું.
લીડરશીપ : નંબર ૧ પ્લેયર બનવું સહેલું છે, પરંતુ તે નંબર પર ટકી રહેવું અત્યંત મુશ્કેલ છે. હંમેશા તે નંબરને ધ્યાનમાં રાખીને પરિસ્થિતિ અને પ્રતિકૂળતા સામે લડવું પડે છે.
ઉચ્ચ ધ્યેય, ઉચ્ચ વિચાર : ભારતને તેના સ્થાન પરથી ઉપર સુધી લઇ જવા માટે અને વિકસિત દેશોની હરોળમાં મુકવા માટે ઉચ્ચતમ ધ્યેય નિર્ધારિત કરીને તેને વળગી રહેવું પડે છે. તેના કેન્દ્રમાં દેશ હોવો જોઈએ.
રિસ્ક : સાહસ કરવું એ બિઝનેસની પ્રાથમિક જરૂરિયાત છે. જે તેનાથી દૂર ભાગતા રહીશું અને હિંમતથી સાહસ ખેડીશું નહિ તો સફળતા દૂર-દૂર સુધી દેખાશે નહિ. જેટલું વધુ રિસ્ક, તેટલી મોટી સફળતા.
શોધ : કોઈપણ શોધના અવરોધ માત્ર મન સુધી જ સીમિત હોય છે.
ગ્રાહક : તે રીતે તમારી પ્રોડક્ટ અને તમારો સંબંધ જેટલો ગ્રાહક પર હશે તેટલો જ રિસ્પોન્સ તમને ગ્રાહક આપશે.
પ્રશ્નોત્તરી : હંમેશા પ્રશ્નો ન કરે તેના પર અને જે પ્રશ્નો પૂછવાનો મોકો ન આપે, એ બંનેને સજા મળવી જોઈએ. દરેક વાત-વિચારને તરત જ સ્વીકાર્ય નહિ બનાવો. સ્વતંત્ર મન વડે વિચારો, મંથન કરો. આ દરેક સિનીયર મેનેજરને બોધ-પાઠ છે, જયારે તેઓ યંગ મેનેજરને કહે છે, “લૂક યંગ મેન, ડોન્ટ ક્વેશ્ચન મી...!”
સફળતા : હું ક્યારેય પોતાને સૌથી વધુ સફળ કે નિષ્ફળ નથી માનતો. હું પોતાને માધ્યમ સફળ માનું છું કારણ કે, સમય હંમેશા બદલાયા કરે છે.
બદલાવ : સમય સાથેનો બદલાવ ઝડપી, જરૂરી અને ઈફેક્ટીવ બન્યો છે. દરેક વ્યક્તિ બદલાવથી દરવી હોય છે. પરંતુ, તેમાંથી શીખવાનું છે, બદલવાનું છે અને દુનિયા સાથે અપડેટ રહેવાનું છે.
સ્પીચ – સ્પીક :
૧) સ્થળ : રાજારામબાપુ ઇન્સ્ટીટયુટ ઓફ ટેકનોલોજી, રાજારામનગર, ૧૦ નવેમ્બર, ૨૦૧૩.
“કેટલી વખત તમે અનેક વ્યક્તિઓ પાસેથી સાંભળ્યું હશે, ‘આ ન થઇ શકે.’ પરંતુ, તે જ તમારી જોબ્છે કે દરેક પ્રકારની માન્યતાઓને દૂર કરીને તેનું સોલ્યુશન લાવવું. તમારી નમ્રતા એ જ તમારી સફળતાનું કારણ બને છે. આપણે ઘણી બાબતોમાં એવું કહેતા હોઈએ છીએ કે, ‘આ આપના દેશમાં નહોતું બનવું જોઈતું, કે થવું જોઈતું હતું.’ જેમ-જેમ વર્ષો વીતતા જશે તેમ તમે દેશના લીડર થશો. આ દેશના ભાગ્યને આકાર આપવાનું કાર્ય તમે કરશો. ક્યારેય પણ એવા વિચારો સાથે ન જીવો કે, ‘આ ન થઇ શકે કે ન જ થાય.’
બસ, માત્ર મને એક મિનીટ આપો અને સાબિત થઇ જશે કે સકસેસફૂલ વર્લ્ડ તમારી આસપાસ જ છે. આ વિશ્વની મોટામાં મોટી કંપનીઓ, સફળ કંપનીઓ હંમેશા કોઈ વ્યક્તિના ગેરેજના આઈડિયાને આધારે જ સફળ બની હોય છ. માઈક્રોસોફ્ટ, ગૂગલ, એપલ, એમેઝોન, ફેસબુક .. આ દરેક કંપનીઓ ક્યાંથી ઉદ્ભવી? તે કંપનીઓ કોઈના એવા આઈડિયાને લીધે ઉભી થઇ કે જે વિચારસરણીમાં સામાન્ય લોકો કરતા અલગ હોય અને તફાવત કરી શકે.
જયારે અહીંથી બહારની દુનિયામાં જશો ત્યારે દેશને જે વેલ્યુ અને પ્રણાલીની જરૂર છે તમે જરૂર આપશો એવી મને ખાતરી છે. જો તમે એવું વિચારતા હોવ કે તમે તફાવત ઉભો કરી શકો તેમ નથી, તો હું એવું માનું છું કે જો તમે વિચારો તો શક્ય છે કે દુનિયામાં અફવત ઉભો કરી શકો અને સફળતાના માર્ગે ચાલી શકો. જે શિક્ષણ તમે લીધું છે તે હંમેશા દેશને કોઈને કોઈ રસ્તે સમર્પિત થઇ શકે એ ગર્વ સાથે જીવવું જોઈએ. નિષ્ફળતાઓ પણ આવશે અને હતાશા પણ આવશે, પરંતુ એ ક્યારેય ન ભૂલું જોઈએ કે આપણી આસપાસ વિશાળ સમાજ છે, વિશ્વ છેઅને ભારતના લોકો છે.
દરેક સ્ટુડન્ટ એમની લાઈફમાં ખુબ સફળ થાય અને દેશને ગર્વ અપાવે. તમારું ભાગ્ય તમારા હાથમાં છે.”
૨) સ્થળ : Symbiosis college, ૭ ડિસેમ્બર, ૨૦૧૪.
માત્ર કેરિયર બનાવવા માટેના શૈક્ષણિક ધ્યેય ન રાખો. એવા ધ્યેય નક્કી કરો જે સમતોલ અને સફળ જીવન બનાવવામાં મદદરૂપ થાય. શરીર, સંબંધ અને મનની શાંતિમાં સમતોલન જળવાઈ રહે તેવા ધ્યેય હોવા જોઈએ.
બ્રેક-અપ થાય તે દિવસે કંપનીમાં પ્રમોશન થાય તેનો કોઈ મતલબ નથી.
જો પીઠ દુખતી હોય તો કાર ચલાવવાની કોઈ મજા નથી.
જયારે મગજ અશાંત હોય ત્યારે શોપિંગ કરવું એ આનદ આપતું નથી.
આપણે દરેક લીમીટેડ વેલીડીટી ધરાવતા પ્રિપેઈડ કાર્ડ છીએ. જો આપણે લકી હોઈશું, તો વધુ 50 વર્ષ જીવીશું. એ 50 વર્ષના અઠવાડિયાઓ માત્ર ૨૫૦૦ જ છે.
શું આપણે ખરેખર કામ કરવું જરૂરી છે? ચાલે..ક્લાસ બંક કરો, કેટલાક પેપરમાં ઓછા માર્ક્સ લાવો, કામથી રજા લો, પ્રેમમાં પડો, નાના ભાઈ-બહેન સાથે મસ્તી કરો...! આપણે માણસ છી, પ્રોગ્રામેબલ ડિવાઈસ નથી.
ગંભીર નહિ બનો. જેવા સ્વરૂપે જિંદગી આવે છે તે જ સ્વરૂપે સ્વીકારો.
બિઝનેસ ‘રત્ન’
૧૯૯૧માં રતન ટાટા ‘ટાટા ગ્રુપ’ના ચેરમેન પદે નિયુક્ત થયા. ત્યાર પછી તેઓ ‘ઇન્ડસ્ટ્રીયલ બ્લંડર’ લઇ આવ્યા. ભારતના લોકો એ કંપનીઓમાં કામ કરીને પોતાની રોજી-રોતી કમાતા થયા. એ દરેક કંપનીઓને ઉંચાઈઓ સુધી લઇ જવામાં તેમનો ખુબ જ મહત્વનો ફાળો રહ્યો છે. ૧૯૯૧-૨૦૧૨ સુધી તેઓ ચેરમેન પદ પર રહ્યા. સ્વદેશી કંપનીઓને મજબુત કરવાની સાથે-સાથે વિદેશી કંપનીઓને ટેક ઓવર કરવાનું શરુ કર્યું અને ખરીદી લીધી. એ ઘટનાક્રમ કાળક્રમે આવો કંઇક રહ્યો.
૧૯૯૮ : ‘ટાટા ઇન્ડિકા’ – ફર્સ્ટ પેસેન્જર કાર આ વર્ષે લોન્ચ થઇ. માત્ર બે જ વર્ષમાં આ કાર ઇન્ડિયાની નંબર ૧ કાર બની.
૨૦૦૦ : ‘ટાટા ટી’ (હાલમાં, ટાટા ગ્લોબલ બેવરેજીસ) એ Tetley કંપનીને ખરીદી, જે વિશ્વની બીજા નબરની ચા મેન્યુફેક્ચર અને વેચાણકર્તા કંપની છે. Tetley એ UKની સૌથી મોટી ચા બનાવટ કંપની છે.
૨૦૦૧ : ‘Tata AIG’. ટાટા ગ્રુપ અને અમેરિકન ઇન્ટરનેશનલ ગ્રુપ ઈન્કોર્પોરેશન વચ્ચેના સંયુક્ત જોડાણથી ઈન્સ્યોરન્સ સેક્ટરમાં ઝંપલાવ્યું.
૨૦૦૨ : ‘વિદેશ સંચાર નિગમ લીમીટેડ’ (VSNL) એ ૧૯૮૬માં સ્થાપના થયેલ કંપની હતી, જેને ટાટા ગ્રુપ દ્વારા ખરીદવામાં આવી. જે ન્યુયોર્ક સ્ટોક એક્સચેન્જમાં પહેલી ભારતીય PSU (પબ્લિક સેક્ટર યુનિટ) તરીકે એન્ટ્રી પામેલ કંપની હતી.
૨૦૦૩ : ‘ટાટા કન્સલ્ટન્સી સર્વિસ’ (TCS) ભારતની સૌથી પહેલી એકમાત્ર કંપની હતી જેની રેવન્યુ ૧ બિલિયન ડોલરને પાર કરી ચુકી હતી. જેથી તે ૧ વર્ષમાં જ પબ્લિક સેક્ટર યુનિટમાં આવી ચુકી છે.
૨૦૦૪ : ‘ટાટા મોટર્સ’ ન્યુયોર્ક સ્ટોક એક્સચેન્જમાં સ્થાન પામેલ કંપની છે. જેણે ભારે વાહનોની એક કંપની Daewoo Motorsને આ જ વર્ષે ખરીદી લીધી.
૨૦૦૭ : ‘ટાટા સ્ટીલ’ એ એન્ગલો-ડચ સ્ટીલ કંપની ‘કોરસ’ને ખરીદી લીધી, જે યુરોપની બીજા ક્રમની સ્ટીલ બનાવતી કંપની હતી.
૨૦૦૮ : ટાટા મોટર્સએ ‘ટાટા નેનો’ પેસેન્જર કાર લોન્ચ કરી. જેની શરૂઆતની કિંમત ૧ લાખની રાખવામાં આવી હતી.
૨૦૦૮ : ટાટા મોટર્સ દ્વારા ‘લેન્ડ રોવર’ અને ‘જેગુઆર’ જે ફોર્ડની માલિકીના બિઝનેસ હતા, તેને ખરીદી ને ‘જેગુઆર લેન્ડ રોવર’ એવું નામ આપ્યું.
૨૦૧૨ : ‘ટાટા ગ્લોબલ બેવરેજીસ’ અને ‘સ્ટારબક્સ’ દ્વારા સંયુકતપણે ‘ટાટા સ્ટારબક્સ લીમીટેડ’ની સ્થાપના કરી અને મુંબઈમાં સૌ પ્રથમ સ્ટોર લોન્ચ કર્યો.
‘ટાટા’ ફિલાન્થ્રોપિક ટ્રસ્ટ (અનુદાન)
જમશેદજી ટાટા એ ૧૮૯૨માં જ ભારતીય વિદ્યાર્થીઓને વિદેશમાં અભ્યાસ કરવા માટેની સ્કોલરશીપ આપવાનું JN Tata Endowment દ્વારા કરી હતી. ટાટા અનુદાન ટ્રસ્ટ એ ‘ટાટા સન્સ’માં ૬૬% જેટલો હિસ્સો ધરાવે છે. શિક્ષણ, હેલ્થ, ઇન્સ્ટીટયુશન, ગરીબી, કળા અને સિવિલ સોસાયટીના ઉત્થાન માટે કાર્ય કરે છે.
પાણી : પારંપરિક પદ્ધતિઓને અપગ્રેડ કરીને માઈક્રો-ઈરીગેશન (સિંચાઈ)ની પદ્ધતિઓ વિકસાવી. ‘દિલાસા’ નામના પ્રોજેક્ટ પર યવતમાલમાં દુષ્કાળ સામે આર્થિક અને સામાજિક ફેરફારો આણ્યા.
વિદર્ભ : મધ્ય ભારતમાં ટાટા ટ્રસ્ટ ખેડૂતોને સહન કરવી પડતી મુશ્કેલીઓ સામે મદદ કરી રહ્યું છે અને વાવેતર સારી રીતે થાય તેના પર ધ્યાન આપી રહ્યું છે.
હિમ્મોથન પરિયોજના : ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં ટેકરીઓ અને તળેટીઓમાંથી રસ્તાઓ બનાવવામાં ‘સર રતન ટાટા ટ્રસ્ટ’ આ યોજના હેઠળ કામ કરી રહ્યું છે.
મૃત્યુ બાદનો જન્મ : મૃત્યુ બાદ શારીરિક અંગોના દાન માટેની પ્રવૃત્તિઓ આ ટ્રસ્ટ કરી રહ્યું છે, જેમાં વ્યક્તિને આ શારીરિક અંગો ટ્રાન્સપ્લાન્ટ કરી શકાય છે.
Quest : ફોર્મલ (પ્રાથમિક) શિક્ષણ માટે ગ્રામીણ વિસ્તારોમાં બાળકોને આ યોજના વડે શિક્ષણ આપવામાં આવે છે.
આશા : મહારાષ્ટ્રના મરાઠવાડા વિસ્તારમાં ‘જનવિકાસ સામાજિક સંસ્થાન’ રહેઠાણ-અન્નવસ્ત્રથી વંચિત મહિલાઓ, જમીનવિહોણા કામદારો અને ખેડૂતોના પુનરુત્થાન માટે કાર્ય થઇ રહ્યું છે.
કુછ અનકહી સી, અનસુની સી..! :
રતન ટાટાને જયારે પદ્મભૂષણ એનાયત થયો ત્યારનો પ્રસંગ…
“હું ઇન્ડિયન ગવર્નમેન્ટ દ્વારા એક મેડલ વડે સન્માનિત થયો અને તે દિલ્હીમાં પ્રેસિડેન્ટના ઓફિશિયલ ઘર પર આયોજિત થયો એ મારા માટે ઘણી મોટી ઇવેન્ટ હતી.” તેઓ હસ્યા. “હું જયારે પ્રેસિડેન્ટ નારાયણન દ્વારા મેડલ લઇ રહ્યો હતો ત્યારે મેં તેમને કહ્યું, ‘સર, તમારા હાથ વડે મને સન્માન મળી રહ્યું છે તેના માટે હું ગર્વ અનુભવું છું.’ પ્રેસિડેન્ટ બોલ્યા, “હું ટાટા સ્કોલર હતો. તેના થકી જ મારી લાઈફ શરુ થઇ છે.” અને અમે બંને હસી પડ્યા. એ સૌથી લાક્ષણિક ક્ષણ હતી, હું લગભગ ત્યારે આંખમાં હસવાને લીધે આંસુ આવી ગયા હતા.
રતન ટાટા દ્વારા ભારત સરકારને એક ભલામણ…
અવિકસિત વિસ્તારો માટે એક અલગ જ સ્પેસિફિક પ્રોજેક્ટ શોધવા જોઈએ અને તેની ગાઈડલાઈન્સ બનાવવી જોઈએ. તેના પર મોનીટરીંગ અને ફંડિંગની અલગ વ્યવસ્થા કરવી જોઈએ. આ માટે અલગ ધ્યેયો સેટ કરવા જોઈએ જે જીલ્લા-થી-જીલ્લા અને રાજ્ય-થી-રાજ્ય માટે હોવા જોઈએ. તેના માટે વધુ ક્લેરીફીકેશન અને પારદર્શિતા દાખવવી જોઈએ જેથી તે વિસ્તારો વધુ સારી રીતે અને ઝડપી વિકસે.
હંગર (ભૂખ) અને કુપોષણ માટે સરકાર દ્વારા પ્રયોગાત્મક નિર્ણયો લેવા જોઈએ. ભારત દર વર્ષે ૧૭ મિલિયન વધુ લોકોનો ઉમેરો કરે છે જે એક ઓસ્ટ્રેલીયા જેટલું છે. ઉંચો મોર્ટાલિટી રેટ (મૃત્યુ સંખ્યા) પણ તેની સામે એટલી જ વધુ પડકારજનક છે. આ ક્ષેત્ર સરકાર હંમેશા એવોઈડ કરતુ આવ્યું છે. આ ક્ષેત્ર જો યુવાનોના હાથમાં સોંપવામાં આવે તો ઝડપી અને ન્યાયિક ઉકેલ આવી શકે.
માન-સન્માન :
૨૦૦૦માં પદ્મભૂષણનો એવોર્ડ ભારત સરકાર દ્વારા એનાયત
૨૦૦૮માં પદ્મવિભુષણનો એવોર્ડ ભારત સરકાર દ્વારા એનાયત
આ ઉપરાંત, રતન ટાટા ઢગલાબંધ એવોર્ડના ખજાનાના ખજાનચી છે.
રતન ટાટા અનેક સંગઠનમાં (ભારત અને વિદેશ)માં કાર્યરત છે. તે Prime Minister's Council on Trade and Industry and the National Manufacturing Competitiveness Council ના સભ્ય છે. તેઓ Pritzker Architecture Prize ના જ્યુરી પેનલના સભ્ય છે. જે વિશ્વના સૌથી વધુ વિખ્યાત આર્કિટેક્ચર પ્રાઈઝમાનો એક છે. તેઓ Alcoa Inc., Mondelez International અને East-West Center ના બોર્ડ ઓફ ડિરેક્ટર તરીકે ભૂમિકા ભજવી રહ્યા છે. રતન ટાટા University of Southern California, Harvard Business School Board of Dean's Advisors, X Prize અને Cornell University ના બોર્ડ ઓફ ટ્રસ્ટીના માનદ સભ્ય છે. આ ઉપરાંત, Harvard Business School India Advisory Board (IAB) ના ૨૦૦૬થી સભ્ય છે.
