બર્બરીક ઘટોત્કચ અને રાજકુમારી મૌરવીનો પુત્ર હતો , જે દૈત્ય મૂરાની પુત્રી હતી, ઘટોત્કચ જે પાંડવ ભીમ અને રાક્ષસ હિડિમ્બીનો પુત્ર હતો .ઇતિહાસમાં બર્બરિકને મહાન દાનવિરનો દરરજો પણ પ્રાપ્ત છે, જેમને યુદ્ધના સારા પરિણામ માટે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણને પોતાનું મસ્તક દાન કર્યું હતું.
તેમણે ગુજરાતમાં , બળિયાદેવ તરીકે અને રાજસ્થામાં ખાટુ શ્યામ મંદિરમાં ખાટું શ્યામ તરીકે પૂજવામાં આવે છે અને માનવામાં આવે છે કે મહાભારતના યુદ્ધ પહેલાં તેમના દાદા, પાંડવોની જીત સુનિશ્ચિત કરવા માટે બલિદાન આપવામાં આવ્યું હતું . તેમના બલિદાનના બદલામાં, તેમને કૃષ્ણ દ્વારા દેવિત કરવામાં આવ્યા હતા .
કૃષ્ણએ પછી બર્બરિકને પૂછ્યું કે તે યુદ્ધ કોની તરફથી કરશે. બર્બરિકએ ખુલાસો કર્યો કે તે જે પણ બાજુ નબળી હોય તેના માટે લડવાનો ઇરાદો ધરાવે છે. કૌરવોના અગિયાર સૈન્યની સરખામણીમાં પાંડવો પાસે માત્ર સાત અક્ષૌહિણી સેના હોવાથી, તેમણે પાંડવોને પ્રમાણમાં નબળા પક્ષ ગણ્યા હતા અને તેથી તેઓ તેમને ટેકો આપવા ઈચ્છતા હતા. પરંતુ પછી કૃષ્ણએ તેને પૂછ્યું કે શું તેણે તેની માતાને (નબળા પક્ષને ટેકો આપવા વિશે) આવો શબ્દ આપતા પહેલા તેના પરિણામો વિશે ગંભીરતાથી વિચાર કર્યો હતો. બાર્બરિકાએ ધાર્યું કે પ્રમાણમાં નબળા પાંડવ પક્ષને તેમનો ટેકો તેમને વિજયી બનાવશે. પછી કૃષ્ણએ તેમની માતાને તેમના શબ્દના વાસ્તવિક પરિણામો જાહેર કર્યા. કૃષ્ણ કહે છે કે તે જે પણ પક્ષને ટેકો આપે છે તે તેની શક્તિને કારણે બીજી બાજુ નબળી પાડશે. કોઈ તેને હરાવી શકશે નહીં. આથી, કારણ કે તેને બીજી બાજુને ટેકો આપવા માટે બાજુ બદલવાની ફરજ પાડવામાં આવશે જે નબળી પડી છે (તેની માતાને તેના શબ્દને કારણે). આમ, વાસ્તવિક યુદ્ધમાં, તે બંને પક્ષો વચ્ચે ધમધમતો રહેતો, જેનાથી બંને પક્ષોની આખી સેનાનો નાશ થતો અને છેવટે માત્ર તે જ રહેતો. ત્યારબાદ, પક્ષોમાંથી કોઈ પણ વિજયી બનશે નહીં અને તે એકમાત્ર બચી જશે. આથી, કૃષ્ણ દાનમાં પોતાનું મસ્તક માંગીને યુદ્ધમાં ભાગ લેવાનું ટાળે છે.
બર્બરિક મહાભારતના યુદ્ધની શરૂઆત પહેલા, બાર્બરિકાની છેલ્લી ઈચ્છા યુદ્ધ મહાભારત જોવાની હતી તેથી ભગવાન કૃષ્ણએ સ્વયં બાર્બરિકાને યુદ્ધ જોવા માટે એક પર્વતની ટોચ પર પોતાનું માથું મૂક્યું. કલિયુગ શરૂ થયાના ઘણા વર્ષો પછી , હાલના રાજસ્થાનના ખાટુ ( સીકર જિલ્લો ) ગામમાં માથું દફનાવવામાં આવ્યું હતું . કળિયુગનો સમયગાળો શરૂ થયો ત્યાં સુધી આ સ્થાન અસ્પષ્ટ હતું . પછી, એક પ્રસંગે, જ્યારે તે દફન સ્થળની નજીક પહોંચી ત્યારે ગાયના આંચળમાંથી દૂધ સ્વયંભૂ વહેવા લાગ્યું. આ ઘટનાથી આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયેલા સ્થાનિક ગ્રામજનોએ સ્થળ ખોદી નાખ્યું અને દાટેલું માથું બહાર આવ્યું. માથું એક બ્રાહ્મણને સોંપવામાં આવ્યુંજેમણે ઘણા દિવસો સુધી તેની પૂજા કરી, આગળ શું થવાનું હતું તે અંગે દૈવી સાક્ષાત્કારની રાહ જોતા. ખાતુના રાજા રૂપસિંહ ચૌહાણને પછી એક સ્વપ્ન આવ્યું કે જ્યાં તેને મંદિર બનાવવા અને તેમાં માથું સ્થાપિત કરવાની પ્રેરણા મળી. ત્યારબાદ, એક મંદિર બનાવવામાં આવ્યું હતું અને ફાલ્ગુન મહિનાના શુક્લ પક્ષ 11મા દિવસે મૂર્તિની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી . આ દંતકથાનું બીજું, માત્ર થોડું અલગ સંસ્કરણ છે. રૂપસિંહ ચૌહાણ ખાતુના શાસક હતા. તેમની પત્ની, નર્મદા કંવરને એક વખત એક સ્વપ્ન આવ્યું જેમાં દેવતાએ તેમને પૃથ્વી પરથી તેમની મૂર્તિ બહાર કાઢવાની સૂચના આપી. દર્શાવેલ સ્થળ (હવે શ્યામ કુંડ તરીકે ઓળખાય છે ) પછી ખોદવામાં આવ્યું હતું. ખાતરીપૂર્વક, તે મૂર્તિ પ્રાપ્ત કરી, જે મંદિરમાં વિધિવત રીતે સ્થાપના કરવામાં આવી હતી.
મૂળ મંદિર 1027 એડી માં રૂપસિંહ ચૌહાણ દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું હતું, તેમની પત્ની નર્મદા કંવરને દફનાવવામાં આવેલી મૂર્તિ વિશે સ્વપ્ન જોયા પછી. જે જગ્યાએથી મૂર્તિ ખોદી કાઢવામાં આવી હતી તેને શ્યામ કુંડ કહેવામાં આવે છે.
1720 એડીમાં, મારવાડના તત્કાલીન શાસકના કહેવાથી, દિવાન અભાઈસિંહ તરીકે ઓળખાતા ઉમરાવોએ જૂના મંદિરનો જીર્ણોદ્ધાર કરાવ્યો હતો .
આ સમયે મંદિરે તેનો વર્તમાન આકાર લીધો હતો અને મૂર્તિ ગર્ભગૃહમાં સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી . આ મૂર્તિ દુર્લભ પથ્થરમાંથી બનેલી છે. ખાટુશ્યામ ઘણા પરિવારોના પારિવારિક દેવતા છે.
બીજું મંદિર લાંભા , અમદાવાદ , ગુજરાત ખાતે આવેલું છે . લોકો તેમના નવા જન્મેલા બાળકોને ખાટુશ્યામના આશીર્વાદ લેવા માટે લાવે છે. અહીં તેઓ બળિયા દેવ તરીકે ઓળખાય છે.
તેમના ઘણા નામો પ્રચલિત છે
1.શીશ કે દાની
2. તીન બાન ધારી
3. બળિયાદેવ
4. ખાટું શ્યામ
5.ખાટું નરેશ
6. યલંબર
7. આકાશ ભૈરવ
વગેરે .
