મહર્ષિ કપિલ Tr. Mrs. Snehal Jani દ્વારા પુષ્તક અને વાર્તા PDF

Featured Books
શ્રેણી
શેયર કરો

મહર્ષિ કપિલ

ધારાવાહિક:- આપણાં મહાનુભાવો
ભાગ:- 26 મહર્ષિ કપિલ
લેખિકા:- શ્રીમતી સ્નેહલ રાજન જાની

ભારતના સંતો અને ઋષિમુનિઓ માત્ર વેદ જ નહીં પરંતુ વિજ્ઞાનનાં પણ જાણકાર હતાં. કેટલાંક ઈજનેરી ક્ષેત્રે પ્રભુત્વ ધરાવતાં હતાં તો કેટલાંક તબીબી ક્ષેત્રે. અન્ય ઘણી બધી શાખાઓ એવી છે કે જેમાં તેઓ સૌ માહિર હતાં. એવા જ એક શ્રી મહર્ષિ કપિલ વિશે આજે જોઈશું.

મહર્ષિ કપિલને મનુના વંશજ માનવામાં આવે છે. કહેવાય છે કે ભારત અને વિશ્વને વિશ્વની રચનાનું રહસ્ય સૌ પ્રથમ વખત બતાવનાર મહર્ષિ કપિલ જ હતા.

કપિલ (સંસ્કૃત: कपिल), એ ઋષિ કર્દમ અને દેવભૂતિના 10મા સંતાન હતા. વેદ મુજબ, કર્દમને ભગવાન નારાયણ દ્વારા વરદાન આપવામાં આવ્યું હતું કે તે પોતે તેમના પુત્ર તરીકે જન્મ લેશે, જેને પ્રાપ્ત કરીને કર્દમે તપસ્યા અને વૈદિક અભ્યાસ પર સંશોધન માટે જંગલમાં જવાનું નક્કી કર્યું હતું. કર્દમને 9 પુત્રીઓ હતી જે ખૂબ જ વિદ્વાન હતી અને મહાન ઋષિઓ સાથે લગ્ન કરવા આગળ વધી હતી. ત્યારે કપિલનો જન્મ મહાન જ્ઞાન અને શાણપણમાં થયો હતો. જ્યારે તેઓ પુખ્ત વયના થયા, ત્યારે તેઓ હિંદુ ફિલોસોફીની સાંખ્ય શાળાના સ્થાપક તરીકે સૌથી વધુ જાણીતા હતા. સાંખ્ય પ્રસિદ્ધિના કપિલને વૈદિક ઋષિ તરીકે ગણવામાં આવે છે, તે 6ઠ્ઠી સદી અથવા 7મી સદીમાં રહેતા હોવાનો અંદાજ છે. બુદ્ધ અને બૌદ્ધ ધર્મ પર તેમનો પ્રભાવ લાંબા સમયથી વિદ્વાનોના અભ્યાસનો વિષય રહ્યો છે. તેઓ પ્રાચીન ભારતના સૌથી આદરણીય વિદ્વાનોમાંના એક છે.

આપણાં પ્રાચિન શાસ્ત્રો અનુસાર કપિલમુનિએ 'સાંખ્યશાસ્ત્ર' લખ્યું હતું. શ્રીમદ્દ ભગવદ્દ ગીતામાં અર્જુનને સાંખ્યયોગ વિશેનું રહસ્ય જણાવતી વખતે સ્વયં ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ કપિલમુનિનાં નામનો ઉલ્લેખ કરે છે. આ ઉપરથી એમ કહી શકાય કે મહર્ષિ કપિલનો સમય આશરે છ હજાર વર્ષ પૂર્વેનો તો હશે જ!

મહર્ષિ કપિલે ભારતમાં સૌ પ્રથમ વખત અણુ અને પરમાણુ પર ગહન અધ્યયન કર્યું હતું અને એની નોંધ પણ કરી હતી, પરંતુ એવી કોઈ ગ્રંથરચના હાથ લાગી નથી. માત્ર એક 'સાંખ્યસંહિતા' જ મળી છે, જેને આપણે મહર્ષિ કપિલ દ્વારા પ્રેરિત સાંખ્યશાસ્ત્રનું સંશોધિત, પરિવર્તિત સ્વરુપ માની શકીએ.

સાંખ્યશાસ્ત્રમાં વિશ્વની રચના માટે સહાયક એવાં પચ્ચીસ તત્વોનો સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો છે. આ પચ્ચીસમાંથી બે મુખ્ય છે - એક તો પુરુષ અને બીજું મૂળ એટલે કે પ્રકૃતિ. ક્રિયાનાં અભાવથી પુરુષ પાંગળો થઈ જાય છે અને જ્ઞાનના અભાવથી પ્રકૃતિ અંધ થઈ જાય છે. પ્રકૃતિ એ પુરુષ માટે બંધન પણ છે અને મોક્ષ પણ. પુરુષ અને પ્રકૃતિનો સંયોગ બંને માટે લાભદાયી છે. પુરુષ અને પ્રકૃતિનાં સંયોગથી જ તો સંસાર ચાલે છે.

સાંખ્યશાસ્ત્ર અનુસાર જોઈએ તો પ્રકૃતિ એ પુરુષના અસ્તિત્વ માત્રથી જ કાર્ય કરે છે. એ માટે તેને ઈશ્વરની જરુર પડતી નથી. આ જ કારણથી ઘણાં વિદ્વાનો સાંખ્યશાસ્ત્રને નિરીશ્વર માને છે.

સાંખ્યશાસ્ત્ર મુજબ સૃષ્ટિના તમામ પદાર્થોના ત્રણ વર્ગ બનેલાં છે - (1) અવ્યક્ત અથવા મૂળ પ્રકૃતિ (2) વ્યક્તિ અથવા પ્રકૃતિનો વિકાર (3) પુરુષ.

જ્યારે પ્રલય થાય છે ત્યારે વ્યકત પદાર્થોનું સ્વરુપ નાશ પામે છે અને માત્ર બે જ તત્ત્વ - પ્રકૃતિ અને પુરુષ જ બચે છે. આને જ સાંખ્યશાસ્ત્ર અનંત અને અનાદિ મૂળ તત્ત્વ માને છે.

પ્રકૃતિ અને પુરુષ નામનાં મૂળ તત્ત્વોથી સૃષ્ટિની રચના થાય છે. સાંખ્યશાસ્ત્ર એમ પણ કહે છે કે નિર્ગુણ પુરુષ કશું કરી શકતો નથી. પરંતુ જ્યારે તેનો સંયોગ પ્રકૃતિ સાથે થાય છે ત્યારે જે રીતે ચુંબક લોખંડને આકર્ષે છે તે રીતે મૂળ અવ્યક્ત પ્રકૃતિ પોતાનાં સુક્ષ્મ અને સ્થૂળ ગુણો પુરુષ સામે રજુ કરવા માંડે છે.

મહર્ષિ કપિલરચિત સાંખ્યશાસ્ત્ર પ્રમાણે પ્રકૃતિને ઈન્દ્રિયગમ્ય માનવામાં આવેલ નથી. એટલે કે પ્રકૃતિને જોઈ કે સાંભળી શકાતી નથી કે એને સ્પર્શી શકાતી નથી. પ્રકૃતિનાં ત્રણ તત્ત્વો છે - સત, રજ અને તમ. આ ગુણોમાં ફેરફાર થવાથી અથવા તેમાંથી કોઈ એકની ઉણપ કે વૃદ્ધિને કારણે આપણે પદાર્થોને જોઈ કે સાંભળી શકીએ છીએ. ટૂંકમાં, આ જ બધી બાબતોને લીધે ઈન્દ્રિયોની સક્રિયતા અનુભવી શકીએ છીએ. સાંખ્યશાસ્ત્રની ભાષામાં આવા પદાર્થોને 'વ્યકત પદાર્થો' કહેવાય છે.

કપિલમુનિ અનુસાર સાંખ્યશાસ્ત્રનો પ્રથમ અને મૂળભૂત સિદ્ધાંત એ છે કે આ સંસારમાં કોઈ પણ નવી વસ્તુ ઉત્પન્ન થઈ શકતી નથી. મનુષ્યોના નિર્મિત થકી જે કંઈ પણ ઉત્પન્ન થાય છે એ પ્રકૃતિનાં સહવાસથી જ થાય છે.

કાર્યો:-

નીચેની કૃતિઓ કપિલા દ્વારા લખવામાં આવી હતી, જેમાંથી કેટલીક ખોવાઈ ગઈ છે અને જાણીતી છે કારણ કે તેનો ઉલ્લેખ અન્ય કૃતિઓમાં કરવામાં આવ્યો છે; જ્યારે કેટલીક અન્ય અપ્રકાશિત હસ્તપ્રતો પુસ્તકાલયોમાં ઉપલબ્ધ છે તેમ જણાવ્યું છે:

મનવાદી શ્રાદ્ધ - પાકયજ્ઞ પ્રકાશમાં રુદ્રદેવ દ્વારા ઉલ્લેખિત.
દૃષ્ટાંતર યોગ - મદ્રાસ ઓરિએન્ટલ મેન્યુસ્ક્રિપ્ટ્સ લાઇબ્રેરીમાં ઉપલબ્ધ સિધ્ધાંતસાર નામ પણ છે. કપિલનયભાસ - અલ્બેરુની દ્વારા તેમની કૃતિઓમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે.
કપિલા પુરાણ - સુતસંહિતા અને કવિન્દ્રાચાર્ય દ્વારા ઉલ્લેખિત. સરસ્વતી ભાવના પુસ્તકાલય, વારાણસી ખાતે ઉપલબ્ધ છે.
કપિલ સંહિતા - એક જ નામની 2 કૃતિઓ છે. એક ભાગવતતત્પર્યનિર્ણયમાં અને વિરમિત્રોદય દ્વારા સંસ્કારમાં ટાંકવામાં આવેલી સંહિતા છે. બીજી સંહિતા ઓરિસ્સાના તીર્થયાત્રી કેન્દ્રોની વિગતો આપે છે.
કપિલસૂત્ર - સામક્ય પ્રવચન સૂત્ર અને તત્વસમસસૂત્ર નામના બે પુસ્તકો સંયુક્ત રીતે કપિલસૂત્ર તરીકે ઓળખાય છે. ભાસ્કરરાયે તેમના કામ સૌભાગ્ય-ભાસ્કરમાં તેમનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
કપિલસ્તોત્ર - ભાગવત મહાપુરાણના ત્રીજા ખંડના 25 થી 33 અધ્યાયને કપિલ સ્તોત્ર કહેવામાં આવે છે.
કપિલસ્મૃતિ - ગુરુમંડળ પબ્લિકેશન્સમાંથી સ્મૃતિઓનો સંગ્રહ, સ્મૃતિ-સંદર્ભ કૃતિમાં ઉપલબ્ધ છે.
કપિલોપનિષદ - આનંદાશ્રમની યાદીમાં 4067 (આનંદશ્રમ 4067)માં ઉલ્લેખિત છે.
કપિલગીતા - દૃષ્ટાંતસાર અથવા સિધ્ધાંતસાર તરીકે પણ ઓળખાય છે.
કપિલ પંચરાત્ર - મહા કપિલા પંચરાત્ર તરીકે પણ ઓળખાય છે. સંસ્કાર મયુખામાં રઘુનંદના દ્વારા અવતરિત. કપિલના કાર્યોનો ઉલ્લેખ કરતા આયુર્વેદ પુસ્તકો છે.

વાગ્ભટ્ટે સુત્રસ્થાનના અધ્યાય 20માં કપિલાના વિચારોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. નિશ્ચલાકારે ચિકિત્સા સંગ્રહ પરની તેમની ભાષ્યમાં કપિલાના વિચારોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. આયુર્વેદદીપિકામાં કપિલના મંતવ્યો ટાંકવામાં આવ્યા છે. 987ની કવિન્દ્રાચાર્ય યાદીમાં કપિલ સિદ્ધાંત રસાયણ નામના પુસ્તકનો ઉલ્લેખ છે. હેમાદ્રીએ આયુર્વેદ રસાયણના ભાષ્યના અષ્ટાંગહર્દય (16મો શ્લોક)માં કપિલના મંતવ્યો ટાંક્યા છે. સર્વદર્શનસંગ્રહ (સર્વ-દર્શન-સંગ્રહ) રાસેશ્વર ફિલસૂફી પર કપિલના મંતવ્યોનો ઉલ્લેખ કરે છે.

શિક્ષણ:-

કપિલાની સાંખ્ય વિવિધ હિંદુ ગ્રંથોમાં શીખવવામાં આવે છે: કપિલ મહાભારતમાં જણાવે છે, કૃત્યો માત્ર શરીરને શુદ્ધ કરે છે. જ્ઞાન, જોકે, સર્વોચ્ચ અંત છે, જેના માટે વ્યક્તિ પ્રયત્ન કરે છે. જ્યારે હૃદયના તમામ દોષો (કર્મો દ્વારા) મટી જાય છે અને જ્યારે જ્ઞાન, પરોપકાર, ક્ષમા, પ્રશાંતિ, કરુણા, સત્યતા અને નિખાલસતામાં બ્રહ્માની પ્રસન્નતા સ્થાપિત થાય છે, ઈજાથી દૂર રહે છે, અભિમાનની ગેરહાજરી, નમ્રતા, ત્યાગ અને કામથી દૂર રહેવાની પ્રાપ્તિ થાય. આ તે માર્ગ છે જે બ્રહ્મ તરફ લઈ જાય છે. તેના દ્વારા વ્યક્તિ જે સર્વોચ્ચ છે તે પ્રાપ્ત કરે છે.

ભીષ્મએ (યુધિષ્ઠિરને) કહ્યું, 'હે શત્રુઓના સંહારક, સાંભળો! સાંખ્ય અથવા કપિલના અનુયાયીઓ, જેઓ તમામ માર્ગોથી વાકેફ છે અને જ્ઞાનથી સંપન્ન છે, તેઓ કહે છે કે હે પુણ્યશાળી, માનવ શરીરમાં પાંચ દોષ છે. તે છે ઈચ્છા, ક્રોધ, ભય, ઊંઘ અને શ્વાસ. આ દોષો તમામ મૂર્ત જીવોના શરીરમાં જોવા મળે છે. જેઓ શાણપણથી સંપન્ન હોય છે તેઓ ક્ષમાની મદદથી ક્રોધના મૂળને કાપી નાખે છે. તમામ હેતુઓને છોડી દેવાથી ઈચ્છા કાપી નાખવામાં આવે છે. સદ્ગુણ (સત્વ) ની ગુણવત્તા કેળવવાથી ઊંઘનો વિજય થાય છે, અને સાવચેતી કેળવવાથી ડર પર વિજય થાય છે. આહારની નિષ્ઠાથી શ્વાસને જીતવામાં આવે છે.

ઓળખ:-

સાંખ્યના સ્થાપક કપિલ, હિંદુ ફિલસૂફીની વિવિધ શાખાઓમાં અત્યંત આદરણીય ઋષિ રહ્યા છે. ગૌડપદ (~500 CE), અદ્વૈત વેદાંતના વિદ્વાન, તેમના ભાસ્યમાં કપિલને સનક, સનંદ, સનાતન, અસુરી, વોધુ અને પંચશિખા સાથે સાત મહાન ઋષિઓમાંના એક તરીકે ઓળખાવે છે. વ્યાસ, યોગ વિદ્વાન, તેમના યોગસૂત્ર-ભાષ્યમાં કપિલાને "આદિમ જ્ઞાની અથવા જ્ઞાતા" તરીકે લખે છે. બૌદ્ધ સ્ત્રોતો ઉલ્લેખ કરે છે કે કપિલવસ્તુ શહેર કપિલના માનમાં બનાવવામાં આવ્યું હતું. કપિલવસ્તુમાં જ બુદ્ધનો જન્મ થયો હતો; અને, અહીં તેમણે તેમના જીવનના પ્રથમ ઓગણીસ વર્ષ વિતાવ્યા હતા.

અન્ય વર્ણનો:-

કપિલ નામનો ઉપયોગ ક્યારેક વાસુદેવના ઉપનામ તરીકે થાય છે જ્યારે વાસુદેવે કપિલા નામની જગ્યાએ અવતાર લીધો હતો. પ્રદ્યુમ્નએ કપિલનું રૂપ ધારણ કર્યું જ્યારે તે દુન્યવી પ્રભાવની ઈચ્છાથી મુક્ત થયો. કપિલ સાત દિક્પાલોમાંના એક છે અને અન્ય 6 ધર્મ, કાલ, વસુ, વાસુકી, અનંત છે. 5મી સદી જયખ્યા સંહિતા કાશ્મીરના ચતુર્મુખ વિષ્ણુનો ઉલ્લેખ કરે છે અને વિષ્ણુનો ઉલ્લેખ વરાહ સાથે કરે છે, નૃસિંહ અને કપિલાએ અનુક્રમે વિષ્ણુ અને કપિલાના અવતાર તરીકે નૃસિંહ અને વરાહ સાથે ઝૂમોર્ફિક સ્વરૂપમાં તેમની સમક્ષ દેખાતા અસુરોને હરાવ્યા હતા. વામન પુરાણમાં, યક્ષોને કપિલા દ્વારા તેની પત્ની કેસિની કે જે ખાસ વર્ગની હતી સાથે સાયર કરવામાં આવ્યા હતા; જોકે મહાકાવ્યો યક્ષની ઉત્પત્તિનું શ્રેય કોસ્મિક ઇંડા અથવા પુલસ્ત્ય ઋષિને આપે છે; જ્યારે અન્ય પુરાણો કશ્યપને તેની પત્ની વિશ્વ અથવા ખાશા સાથે યક્ષના પૂર્વજ તરીકે દર્શાવે છે. કેટલાક પુરાણોમાં, કપિલને સ્ત્રી તરીકે પણ ઉલ્લેખવામાં આવ્યો છે, જે ખાસ અને રાક્ષસીની પુત્રી છે, જેના નામ પરથી કપિલ્યા ગાણા પડ્યું. મહાભારતમાં, કપિલા દક્ષની પુત્રી હતી અને કશ્યપ સાથે લગ્ન કરીને તેણે બ્રાહ્મણો, કીને, ગાંધર્વો અને અપ્સરાઓને જન્મ આપ્યો હતો. કપિલને એક મહાન શિક્ષક તરીકે પણ બાગકામનો શોખ હતો અને તે જ્યાં પણ રહેતા હતા ત્યાં બાબુલ (બાવળ) વૃક્ષની આસપાસ પોતાનો સમય કેન્દ્રિત કરતા હતા.

બૌદ્ધ ધર્મ:-

બૌદ્ધ સાહિત્ય, જેમ કે જાટક વાર્તાઓ, જણાવે છે કે બુદ્ધ તેમના પાછલા જીવનમાં કપિલ હતા. વિદ્વાનોએ લાંબા સમયથી કપિલ અને બુદ્ધના ઉપદેશોની તુલના કરી છે. એમાંના એક મેક્સ મૂલર પણ હતા.

જૈન ધર્મ:-

લાર્સન અને ભટ્ટાચાર્ય જણાવે છે કે ઉત્તરાધ્યાયન-સૂત્રના આઠમા અધ્યાયમાં કપિલનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે, જ્યાં કાવ્યાત્મક છંદોના પ્રવચનને કવિલિયમ અથવા "કપિલાના છંદ" તરીકે શીર્ષક આપવામાં આવ્યું છે. કપિલા નામ જૈન ગ્રંથોમાં જોવા મળે છે. ઉદાહરણ તરીકે, 12મી સદીમાં હેમચંદ્રના જૈન વડીલો પરના મહાકાવ્યમાં, કપિલા એક બ્રાહ્મણ તરીકે દેખાય છે જેણે નંદ સામ્રાજ્યના યુગ દરમિયાન જૈન ધર્મમાં પરિવર્તન કર્યું હતું. જ્ઞાતધર્મકથા અનુસાર, કપિલા કૃષ્ણ અને ધતકીખંડના વાસુદેવના સમકાલીન હતા. લખાણમાં વધુમાં ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યો છે કે બંનેએ એકસાથે તેમના શંખ (શંખ) વગાડ્યા હતા.

ઈન્દ્રિય વિજ્ઞાનનું ગૂઢ રહસ્ય સમજાવનાર મહર્ષિ કપિલનાં ચરણોમાં વંદન🙏

સૌજન્ય:- ઈન્ટરનેટ તેમજ 'ભારતના વિવિધ વૈજ્ઞાનિકો' નામનું પુસ્તક.

વાંચવા બદલ આભાર.
સ્નેહલ જાની