3.
મૂળ લેખક અનુપમ બુચ
તૂ પૂરબ, મૈં પશ્ચિમ- (ભાગ-૩/અંતિમ)©
તમે હાવરા બ્રીજ, બેલૂર મઠ, જોરાસાંકો ઠાકૂર બારી અને સત્યજિત રેને ઊઠાવી લો અને પછી કોલકોતામાં કંઈ બચે તો કહેજો!
એક ચોખવટ કરી દઉં. કોલકોતા નવ-દસ મહિના પરસેવામાં નીતરતું શહેર છે. અહીંનાં વેધરને ધ્યાનમાં રાખી ને આવવાની હિંમત કરવી.
ખેર, અમે ચાર દિવસમાં હાવરા બ્રીજ બે વખત વખત સવારે અને એક વખત રાત્રે પસાર થયા'તા/જોયો'તો છતાં મનમાં ખણખણો હતો કે હજી અધુરું છે. બોટ કે ફેરીનો મેળ પડે તો વાત જામે. કોલકોતા છોડવાનાં દિવસે બપોરની ફ્લાઈટ પકડતાં પહેલાં સવારે ઘાટ થી ઘાટની વચ્ચે ફરતી ફેરી પકડી. બાબુરાવ ઘાટ થી હાવરા બ્રીજનો છેડો. શરત એટલી જ હતી કે અમારે 'લોકલ પબ્લિક' બની જવું. બોટની બ્યૂટીનું વર્ણન નહીં કરી ને હું આ લોકલ ટ્રાન્સપોર્ટ સિસ્ટમની આમાન્યા રાખીશ. આવ-જા મોંઘી પણ પડી. અધધધ ૬×૬ રૂપિયા! ચામડું ચીરાઈ ન જાય?
નદીનાં બન્ને કાંઠે ગરીબ કોલકોતા. ન કોઈ ઝાકઝમાળ કે ન કોઈ બહુમાળી મકાન. હા, અંગ્રેજો છોડી ગયા છે એ બે-ત્રણ ભવ્ય લાલ-સફેદ ઈમારતો હોવાનું આશ્વાસન લેવાનું. ફોટામાં આવે પણ શું? ખાલીખમ આકાશ ને હૂગલીનું ધૂંધળું પાણી? પણ સાહેબ, હુગલીનાં શાંત જળમાં સરકતી, ખખડતી ફેરીને સામે ભેટવા આવતો હાવરા બ્રીજ જોયો ને શરીરમાં ઝણઝણાટી વ્યાપી ગઈ. ભલે મેં સાનફ્રાન્સિસ્કોનો ગોલ્ડન બ્રીજ જોયો હોય, આ તો પોતીકું ગૌરવ, એન્જિનીયરિંગની કમાલ. યુનિક સ્ટ્રક્ચર! કાંઠે ઊતરીને પાયામાંથી જોયો. કૂછ તો બાત હૈ!©
કોલકોતાનો બીજો ગૌરવશાળી બ્રીજ એટલે વિદ્યા સાગર સેતુ (ન્યૂ બ્રીજ) મુંબઇનાં વરલી સી-ફેઇસ બ્રીજ જેટલો વિશાળ નથી પણ અતિ સુંદર લાગે છે. અમે પ્રિન્સેપ ઘાટથી નિહાળ્યો અને પછી તેના પર પસાર થવાનો પણ લાભ ચૂક્યા નહીં.
ચાલો, હવે સમય થયો છે અસલ કોલકોતાની ઝાંખી કરવાનો અને એનાં રહેવાસીઓની અંદરથી ઓળખવાનો. અમે કોલકોતાનાં શક્ય હતા એટલા લગભગ બધા જાણીતા વિસ્તાર, રસ્તાઓ, સ્ટ્રીટ્સ, ગલીકૂંચી ઘૂમી લેવાનો મનસૂબો કર્યો'તો. 'ડેલહાઉઝી' એટલે જુના કોલકોતાનાં ઘણાં મહત્વનાં રસ્તાઓ અને માર્કેટ્સનો વિસ્તાર.
વળી, ન્યૂ માર્કેટ, ધર્મતલ્લા, (ચૌરંઘી) વિગેરે ફરવા સાથે જુના કોલકોતાનાં બે અલગ અલગ માર્કેટમાં યાદગીરી પૂરતું શોપિંગ કર્યું. બંગડી-કંકુનું ખરીદવા ત્યાંનાં પાનકોરનાકા જેવી ગીચ બજાર સુધી રખડી આવ્યા. બાકી તો 'હવે બધે બધું મળે છે' એ વાત દિવા જેવી સ્પષ્ટ છે. એક કબૂલાત. અમે જાલમૂરી સિવાય સ્ટ્રીટ ફૂડ અને મીઠાઇઓ જોઈ ને જ સંતોષ માણ્યો.
એક સાંકડા ત્રિભેટે પોલિસ બંદોબસ્ત જોતાં ખ્યાલ આવ્યો કે વેસ્ટ બેન્ગોલનાં 'દીદી' અહીં રહે છે! ઉપરાંત, શહેરની એક ગલીનાં સાંકડા વળાંક પર દસ ફૂટ ઊંચી ગ્રે કમ્પાઉન્ડ વૉલ પાછળ ગોએન્કા બ્રધર્સનું ઘર હોવાનું જાણ્યું ત્યારે અમે અચરજ પામ્યા'તા. #Anupam_Buch જુનું કોલકોતા પંજાબી, મુસ્લિમ, ગુજરાતી, ચાઈનિસ, રાજસ્થાની વિગેરે વિસ્તારો અને વસાહતોમાં વહેંચાયેલું શહેર છે છતાં શાંતિપૂર્ણ સહઅસ્તિત્વ ટકી રહ્યું છે. ગુજરાતી વિસ્તારમાં મંદિરો, ધર્મશાળા અને તાર પર સૂકાતાં કપડાં, બીજું શું?©
મોટા ભાગનું કલકત્તા ગંદુ અને ગરીબ છે એવું કહેવું અધુરું છે. ભલે દુ:ખ થાય પણ એવું કહેવું પડે કે, કોલકતા મેલુંઘેલું, તૂટેલ-ફૂટેલ, જુનું ઝપટ, 'ગ્લેમરલેસ' અને દેશનાં કોઈ પણ મેટ્રો સિટિ કરતાં ઓછાંમાં ઓછાં વીસ વર્ષ પાછળ રહી ગયું હોય એવું જ છે.
મને તૂટલાં-ફૂટલાં, ભૂતિયાં મકાનો અને બજારોની બદતર હાલત જોઈ જીવ પણ બળ્યો. કેટલાંક મકાનો કાલે પડશે કે આજે એ તો 'કાલી કલકત્તેવાલી' જાણે, પણ આપણને ધ્રાસ્કો જરૂર પડે!
મેં જેમની સાથે પણ વાત કરી એમની વાતનો સૂર સરખો જ હતો. અહીંનાં લોકો પોતાની રીતે સુખી છે, સંતુષ્ટ છે. 'જે છે એ સારું છે અને અમારું છે' એવી સામૂહિક માનસિકતા સાથે જીવવા માગે છે. એમને કશું નવું ખપતું નથી, કશું નવું કરવું પડે તો પણ ના છૂટકે કરે છે. એમને સમૃધ્ધ થવાનાં નુસ્ખા સામે નફરત છે. લોકોને આધુનિકતામાં વિતંડાવાદ અને અધોગતીનો ડર લાગે છે. જાણે 'Say no to modernity' એમનો મુદ્રાલેખ છે. અહીં ગણ્યાં ગાંઠ્યાં પોશ વિસ્તારો છે પણ શોધવા પડે. અહીં આપણી જેમ ડગલે પગલે કૉફીશોપ, આઈસ્કીમ પાર્લર, ઇટિંગ જોઈન્ટ્સ કે 'હેપનિંગ પ્લેસ' હોવાં અસંભવ ગણાય. તમમે માનશો? અમને બજારમાં પારલે-જી અને ઑરો ક્રીમ બિસ્કિટ શોધતાં વીસ મિનિટ થઈ.
કોલકોતાની ઘણીખરી ફૂટપાથો વ્યક્તિગત અને સામુહિક દબાણ, અને પૂતળાં ઊભાં કરવા માટે જ હોય એવું લાગે. જુની દિલ્હીને શરમાવે એટલા ઑવરહેર કેબલ્સનાં ભરડાથી આ શહેર રૂંધાય છે. અમે નાના-મોટા બ્રીજ નીચે, ખાડાઓ અને ગટરો ઊપર ફાટેલી તાડપત્રીઓ બાંધી રહેતા અસંખ્ય નિરાશ્રિતો જોયાં જેમને ભવિષ્ય પણ એક કાળ છે એવી ગતાગમ જ નથી. અસંખ્ય નિરાધાર અને સાચા-ખોટા માઇગ્રન્ટ્સની ઉપાધી વહોરી ને વધુ કંગાળ બનતું જાય છે બંગાળનું આ કમનસીબ કોલકોતા.
કોલકોતાનો વાહન-વ્યવહાર આ શહેરની ઇકોનોમીની ચાડી ફૂંકે છે. જે શહેરમાં કાટ ખાઈ ગયેલ ફેરી બોટ દ્વારા ફક્ત ચાર-છ રૂપિયામાં એક વિસ્તારમાંથી બીજા વિસ્તારમાં માણસ ઠલવાતા હોય, દાયકાઓથી તરછોડી દેવાયેલી વિચિત્ર ઘાટની પીળીચરક એમ્બેસેડર ટેક્સીઓ રસ્તાઓ પર દોડતી હોય, સામસામા બે જણ જ બેસી શકે એવી કેરોસિનનાં ડબ્બા જેવી ખડખડતી સ્કૂટર રીક્ષા ચાલતી હોય, ઊઘાડા પગે કોઈ બુઝર્ગ માલ-સામાન ખડકીને મોટાં પૈડાંવાળી લારી ખભાથી ખેંચતો હોય, એ શહેરની દયા ન આવે? પીળા-બ્લૂ રંગનાં ચીતરામણાં કરેલી ડબ્બા જેવી પ્રાઇવેટ બસો તો આંખને જરા પણ ન ગમે. ખબર નહીં, આ આખા શહેરને પીળા-બ્લૂ રંગનું ઘેલું કેમ હશે? સાહેબ, રસ્તાની બન્ને બાજુની ફૂટપાથ પરથી ભૂગર્ભમાં મેટ્રો ટ્રેન પકડવા ચડ-ઊતર કરતાં રોજનાં સાત- સાડા સાત લાખ બેહાલ શહેરીજનો કોલકોતાનાં બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર છે.
છતાં, આ પ્રજા સ્વભાવ અને સભ્યતામાં સમૃધ્ધ છે. હસતે મોઢે અસ્તિત્વ ટકાવી રાખતા ગરીબ, ભીરૂ, સહિષ્ણુ, દયાપાત્ર, સ્રી સન્માન અને કાલી માનાં ભક્તોનું આ શહેર છે. લાલ વાવટા સાથેનું ઘર્ષણ ઘટતું જાય છે એ એક આશ્વાસન છે. મીઠડી ભાષા મીઠડું સંગીત પણ હ્રદયસ્પર્શી છે જ. કોલકોતાનાં રહીશોની 'ઓ' (O) બોલવાની લઢણ જબરી છે. મીઠી બંગાળી બોલી એટલે તો સાંભળવી ખૂબ ગમી જાય છે. અલગ રોટી, કપડાં, મકાન અને ભાષા માટે આપણે 'વિવિધતામાં એકતા'ની પિપૂડું વગાડી લઈશું.
મારી આ ટૂંકી મુલાકાત દરમ્યાન કોલકોતાવાસીઓ આપણામાંનાં જ છે છતાં નથી એવો મને ફડકો પેસી ગયો. પૂર્વનાં આ સીમાડાઓ સાથે આપણું સહઅસ્તિત્વ જાણે શેહશરમ પૂરતું હોય એવું લાગ્યા કરે. દુનિયા આખી ઘમરોળતા પ્રવાસભૂખ્યા ગુજરાતીઓ કોલકોતાની ઉપેક્ષા કેમ કરતા હશે એ કોયડાનો હું ઉકેલ શોધી હું પાછો ફર્યો.©
સાંજે અમારું પ્લેન પૂર્વ થી પશ્ચિમ ઢળતા સૂરજ તરફ સીધી લીટીએ સતત ઊડતું રહ્યું. ગતિશીલ હોવા છતાં પ્લેન હવામાં સ્થિર ઊભું હોવાનો આભાસ થતો હતો. આકાર બદલતાં આછાં વાદળાં પર ઢોળાતા અને ધીમે ધીમે બદલાતા મોહક સોનેરી અને નારંગી રંગોમાં અંધારું છવાયું ત્યારે થોડી ગ્લાનીનાં ભાવ ઉભર્યા અને અકળ મૌન પથરાયું. પૂર્વની ભિન્ન દુનિયા અને વિભિન્ન સંસ્કૃતિનો હું આટલો ટૂંકો અને આટલો અધૂરો પરિચય કેળવી શક્યો અને એ પણ છેક જીવનનાં ઉત્તરાર્ધમાં?
એરક્રાફ્ટની કેબિન લાઇટ્સ ઝળહળી ઊઠી. લેન્ડિંગ અનાઉન્સમેન્ટ થયું ત્યારે મારી વિચાર યાત્રા તૂટી. ધીમા પગલે એરોબ્રીજ ક્રોસ કરતાં મેં સમાધાન કરી લીધું કે દેશનાં પૂર્વીય અને પશ્ચિમી સીમાડાઓ વચ્ચે બાંધેલો સહઅસ્તિત્વનો એરોબ્રીજ કાલ્પનિક છે.
હું સભાન હતો કે હું ઊગતા સૂરજનું પૂર્વ નહીં, ઢળતા સૂરજનું પશ્ચિમ છું અને છતાં બન્ને દિશાઓ મારામાં વિરમે છે.©
સંપૂર્ણ
રજુઆત :સુનીલ અંજારીયા
