આ પ્રવાસલેખ પ્રો. અનુપમ બુચ એ લખેલ છે. તેઓ અંગ્રેજીના પ્રોફેસર, જાહેરાત લેખક, કુશળ બ્લોગર અને લેખક છે. તેમનાં બે પુસ્તકો 'ધુમાડા વિનાની ધૂણી' અને 'તણખા વિનાનું તાપણું' પ્રસિદ્ધ થયેલ છે જે માત્ર ફેસબુક પોસ્ટ્સ નું કલેક્શન છે .
અહીં તેમની આગવી શૈલીમાં કલકત્તા પ્રવાસનું વર્ણન છે જે તેમની મંજૂરીથી હું રજુ કરું છું.
1.
તૂ પૂરબ, મૈં પશ્ચિમ! (ભાગ-૧)©
દરેક દિવાળી સરખી નથી હોતી, અને ન હોય તો ખોટું પણ નથી.
મેં આગોતરી રજાચિઠ્ઠી અને ક્યાંક ભાગી જવાની ગર્ભિત જાસાચિઠ્ઠી મૂકી'તી અને અમે આ દિવાળી દરમ્યાન અમદાવાદનાં સીસીટીવી કેમેરાઓથી દૂર સરકી જવાનું આયોજન કરી રાખ્યું'તું. વાત થોડીઘણી લીક પણ થઈ ગઈ'તી, જે કંઈ નવું ન કહેવાય.
અમે જ્યાં હતા ત્યાં અમારે માટે 'બધું નવું' હતું એટલે દિવાળી હતી. હા, રંગો, ફટાકડા, રોશની, નવાં કપડાં, બજારોમાં ગીર્દી કે પરંપરાગત નાસ્તા નહોતા છતાં દિવાળી હતી. દિવાળી અને બેસતા વર્ષની શુભેચ્છાઓની અપ-લે તો કરવી જ હોય, પણ...ચાર દિવસ શ્વાસ લેવાની ફૂરસત જ ક્યાં હતી? તમે જ કહેશો, 'સાચી વાત. આમાં સમય ક્યાંથી મળે?' તો સાહેબ, સામે બિરાજો. ૠષી ઉવાચ:
સામાન્ય રીતે આસ્તે આસ્તે નીચે ઊતરતા એરક્રાફ્ટમાંથી નજર ફેંકો ત્યારે દૂર દૂર દેખાતાં લીલાં ખેતરો અને સાવ નીચે ચળકતાં કાચનાં ગગનચૂંબી ખોખાંનું જંગલ દેખાય. અહીં દ્રશ્ય જુદું હતું. નીચે અસંખ્ય ટચૂકડાં તળાવો, નાનાં મોટાં ભૂખરાં ગીચ મકાનો અને ઠેકઠેકાણે સફેદ ગુંબજો અને પિલર્સવાળી બેનમૂન ઈમારતોનું વિહંગવાલોકન કરવા મળ્યું. કંઈક જુદું, અનોખું, નવું લાગ્યું. અંદરથી કેવું હશે આ શહેર? તો સાહેબ, આવું લાગ્યું કોલકોતા...
મને તો 'જાલમૂરી' ભરેલું છાપાનાં કાગળનું ટચૂકડું બાઉલ ગમ્યું. અને એથી ય વિશેષ ગમી 'જાલમૂરી' ખાવાની નિર્દોષ પદ્ધતિ. એક હથેળીમાં કાગળિયું બાઉલ અને બીજા હાથની પાંચ આંગળથી પકડી, ક્રેનની જેમ ઊંચા કરેલા હાથે, આકાશ ભણી ખૂલ્લા મોઢામાં 'જાલમૂરી' સ્વાહા! જેમ શર્ટ પર ચાસણીનું ટીપું પાડ્યા વિના, બે આંગળીયે ખૂલ્લા મોઢામાં મૂકાતો રસ ટપકતો 'રસોગૂલો' સ્વાહા!
'જાલમૂરી(ડી)'ની રેસિપી મેં હૂગલીની ફેરીનાં 'બાબુરાવ' સ્ટેશને શંભૂને પૂછી પણ એના ખૂમચાનાં દીદાર જોતાં ખાધી તો પોશ 'પાર્ક સ્ટ્રીટ'ને મળતી એક ગલીનાં વળાંક પર. હાલતાં-ચાલતાં ખવાતું રાયનાં તેલનાં આછા કોટિંગવાળી અનોખી ભેળ ઝીણી મમરી, ચનાચૂર અને શીંગ અથવા બોમ્બે મિક્સ, બોઇલ્ડ પોટેટો, ઝીણાં સમારેલ ટમેટાં, કાંદા, કાકડી, નાળિયેર, ધનિયા. ઊપરથી મીઠું-મરચું-સ્પાઈસી મસાલો અને લીંબુ. મીઠી ચટણી નહીં. 'જાલ' એટલે જ તીખું તમતમતું! સિસકારા બોલાવતા જાવ અને ફાકા ભરતા જાવ. ચટાકેદાર!©
બિસ્લેરીની અર્ધી બોટલ ગટગટાવી ગયા પછી 'કૂછ મીઠા હો જાય'ની તિવ્ર ઈચ્છા થઈ'તી પણ અમે ઘેરથી નીકળ્યાં ત્યારે ટ્રાવેલિંગ દરમ્યાન ખાવા માટે ખરીદી રાખેલી ડાર્ક ચોકલેટ 'ઘરને તાળું મારતી વખતે ફ્રીજમાંથી કાઢી લઈશું'નું ડહાપણ છેક ત્યારે યાદ આવ્યું.
સારું થયું 'પાર્ક હોટેલ'થી થોડે જ દૂર ગયા ત્યાં કોલકતાની જ નહીં, વેસ્ટ બેંગોલની નં.૧, ચોરાણું વર્ષ જૂની મશહૂર પેસ્ટ્રી/બેકરી/કેક શોપ 'ફ્લરીઝ' Flurys પહોંચી ગયાં. ક્વોલિટી પેસ્ટ્રી અને ચોકલેટને ન્યાય આપ્યો અને પેક પણ કરાવ્યાં. સદનસીબે રજાનો દિવસે હતો એટલે પાર્કિંગ કે ટ્રાફિક સમસ્યા નહોતી. આસપાસ હાઈ એન્ડ ગાડીઓનો જમાવડો અને અંગ્રેજીમાં ભીખ માગતી એક વૃધ્ધાને જોઈ 'શિક્ષિત' અને 'પોશ' કોલકોતાની ક્ષણિક ઝલક જોવા મળી ખરી.
હા, હવે આગળ. શિક્ષણ, સાહિત્ય, કલા અને સંગીત ક્ષેત્રે હંમેશાં અવ્વલ ગણાતું કોલકોતા. 'નેશનલ લાયબ્રેરી'ની ભવ્ય ઈમારત ફક્ત બહારથી જોયાનો સંતષ લીધા પછી અનાયાસે સાક્ષર કોલકોતાની 'કૉલેજ સ્ટ્રીટ' પર લટાર મારવાની તક મળી.#Anupam_Buch આ સાંકડા રસ્તાની બન્ને તરફ આ શહેરને મળેલો અઢળક પુસ્તકો અને સાહિત્ય વાંચનનો વારસો ધબકતો જણાયો. ૬×૩×૪ અને ૭×૪×૪ ની સાઈઝની દોઢસોથી વધુ જૂના અને અલભ્ય પૂસ્તકોની હારબંધ દુકાનોનું વિશાળ બજાર જોઈ મારા આશ્ચર્યનો પાર ન રહ્યો. પાર્કિંગની મૂઝવણને કારણે પુસ્તક ખરીદી ન શક્યો કે ફોટો પાડી ન શક્યાનો રંજ પરહી ગયો.©
ખરેખર મારે વાતની શરૂઆત કોલકોતાની સાચી ઓળખ, ગૌરવ અને યશકલગી સમા 'બેલૂર મઠ'થી કરવી જોઈએ. સ્વામી વિવેકાનંદ દ્વારા હુગલી નદીનાં પશ્ચિમી કિનારે સ્થાપવામાં આવેલ 'રામકૃષ્ણ મઠ'ની ઓળખ શું આપવી? યાત્રાધામ? આધ્યાત્મિક કેન્દ્ર? મંદિર? શૈક્ષણિક સંકુલ? આશ્રમ? ખરું પૂછો તો આ કોઈ જગ્યા નથી, એક મિશન છે, એક ઇન્ટિટ્યૂશન છે. અમે ખૂલ્લા પગે, મોબાઈલ વિના, દોઢ કલાક સુધી પરમહંસ, મા શારદા દેવી અને વિવેકાનંદનાં ધ્યાનખંડ અને સમાધિ સ્થળનાં દર્શન કરી કૃતાર્થ થયા.
આમ્રકુંજ અને બાગ-બગીચાની ખૂલ્લી જગ્યા સામે હુગલીનાં વહેતાં નીર, નિરવ શાંતિ અને અમે. એ અનુભૂતિ જ અનોખી અને અલૌકિક હતી. પતાસાંનો પ્રસાદ લીધો ત્યારે એક જ વિચાર આવ્યો કે સાત-સાત દાયકા સુધી ફક્ત ઇતિહાસના પાનાં પર સ્કેચ, દીવાલો પર ફોટા, રસ્તાઓ પર પૂતળાં, ગિફ્ટ શોપમાં રેપ્લિકા અને સુવેનિયરમાં જોયેલ સ્વામી વિવેકાનંદનો અમે સાક્ષાત્કાર કરી શક્યા. શહેરની મધ્યે ગૌરમોહન સ્ટ્રીટમાં આવેલ જન્મ સ્થળ જોવા ઉપરાંત સ્વામીજી સમાધિલીન થયા એ પાવન ભૂમી 'બેલૂર મઠ' પહોંચ્યાની અમે ધન્યતા અનુભવી.
કોલકોતા એટલે મૂઠી ઊંચેરા મહામાનવોનું શહેર. આપણને નોબલ પુરસ્કૃત પૂજ્ય રવિન્દ્નાથ ટાગોર અને આઝાદીના ઘડવૈયા નેતાજી સુભાષચન્દ્ર બૉઝનું સ્મરણ થઈ આવે. ટાગોર અને સુભાષચન્દ્રની જન્મભૂમિ અને કર્મભૂમિની રૂબરુ મુલાકાત લીધા વિના કોલકોતાનો ફેરો વિફળ જ ગણાય. જુનાં કોલકોતાની ગલીઓમાં વંદનીય નેતાજીનાં નિવાસ્થાન તથા મહોદય રવિન્દ્રનાથનાં નિવાસ્થાન અને ઐતિહાસિક રંગમંચ સામે (જોરાસાંકો ઠાકુરબારી) ઊભાં રહ્યાં ત્યારે બંગાળનાં અદના સાહિત્યકારની સંવેદના પ્રગટાવવા સમર્થ કલમ અને આઝાદ હિંદનાં પ્રથમ ફૌજીની તીખી તલવારની તાકાતની સાંભળેલી અને વાંચેલી વાતો તાદ્રષ્ય થઈ. જેમને માત્ર ભણ્યા અને પૂજ્યા હોય એમને રૂબરુ મળ્યા તુલ્ય અનુભવ કરીએં ત્યારે રોમાંચિત થઈ જવાય. કહો, ભીતરે અલૌકિક અજવાળાં પથરાયાં.©
કોલકોતા દેશનું એક એકથી ચઢિયાતી અનેક ઐતિહાસિક ઈમારતોનું એક માત્ર શહેર છે. બસ, આવા ઠાઠમાઠ અને રોનકમાં એ મુંબઈ, દિલ્હી, ચેનાઈ કે બેંગલોરની આધુનિક ઝાકઝમાળથી જુદું પડે છે. બ્રિટીશરોએ કોલકોતાને પ્રથમ કેપિટલ બનાવ્યું ન હોત તો કદાચ આ શહેરને બેનમૂન ઈમારતોનો વારસો મળ્યો ન હોત. તો આ શહેરમાં શું બચ્યું હોત એ કલ્પના કરવી દુષ્કર છે. બ્રિટીશ સ્થપતિ દ્વારા નિર્મિત પશ્ચિમી, મોગલ, ઈજીપ્તશીયન અને ભારતીય સ્થાપત્યકલાના સુભગ સમન્વય સમી ભવ્ય ઈમારતોનો વારસો સાચવી બેઠું છે આ શહેર. હું વર્ણવી શકું તેના કરતાં અનેક ગણી માહિતીસભર અને વિસ્તૃત વાતો ગૂગલ કરે જ છે.
મારે સૌથી પહેલો ઉલ્લેખ ભવ્યાતિભવ્ય 'વિક્ટોરિયા મેમોરિયલ'નો કરવો પડે. આ મેમોરિયલમાં તાજમહાલ જેવા જ 'મકારાના' માર્બલનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. અમે આ ડ્રીમ બિલ્ડીંગ સવારના ભાગમાં નિરાંતે નિહાળ્યું અને રાત્રે પણ ખાસ લટાર મારવા નીકળ્યાં'તા. મુલાકાતીઓમાં મધ્યમવર્ગીય 'પબ્લિક' વધુ જોવા મળી. બે-ચાર અમારા જેવા વિઝિટર્સ પણ ખરા. સાંકળ બાંધેલ લોખંડનો મુખ્ય દરવાજો, અંદર નાનામોટા ગોળ કાંકરા પર ચાલવું પડે, અંદર-બહારની શુષ્કતા અને બહાર આંખને ન ગમે એવી ડેકોરેટિવ 'લાઉડ' બગીઓની રાઈડ લેતી 'પબ્લિક'. મને તો એક ઐતિહાસિક ઈમારતને છાજે એવું વાતાવરણ લાગ્યું નહીં. ખેર, રાત્રિ પ્રકાશમાં આ સ્મારક ખરેખર રોયલ અને મનમોહક લાગે છે અને બ્રિટિશ યુગની શાનની પ્રતીતિ કરાવે છે.
કલકત્તાની શાન અને અભિમાન લઈ શકાય એવું આંતરરાષ્ટ્રિય સ્મારક જોયું ત્યારે હું વિચારમાં અટવાઈ ગયો કે શું આખું કોલકોતા શહેર આટલું બધું સમૃદ્ધ હશે? શું આખું કોલકોતા શહેર અન્ય શહેરોનાં રહીશોને ઈર્ષા થાય એવું તવંગર હશે? હજુ તો શરૂઆત થઈ! ઉત્સુકતા અને ઈંતઝાર લઈ આરંભેલ અમારી યાત્રા આગળ વધે એટલે ખબર...
(ક્રમશ:)
