અવ્યક્ત અજીયત
હૂફ ... હૂફ ...હૂફ ... એના હાંફતા શ્વાસના અવાજ સિવાય દૂર-દૂર સુધી બીજો એક પણ અવાજ ન’તો તેમ છતાં પણ એના પગ લથડતાં-લથડતાં રેતીમાં ખૂંપતાં બસ દોડ્યે જ જતાં હતા. સૂરજ એકદમ માથા પર આવી ગયો હતો. રાત માથે લઈને એ ઘરમાંથી નીકળી હતી. કેટલું દોડી એ એને ભાન ન’તી. બસ, ઘરથી-એ માણસથી દૂર જવું એ જ વિચાર એના પગમાં પ્રાણ પૂર્યે જતો હતો. એના શરીરે તો ક્યારનો જવાબ દઈ દીધો હતો. એક પળ એ શ્વાસ ખાવા ઊભી અને ચોપાસ આગ ઓકતો સૂરજ! એક ચકલું પણ ન’તું દેખાતું ક્યાંય! આકાશમાં નજર કરતા સૂર્ય કિરણો આંખમાં પડતાં જ એને અંધારા આવવા લાગ્યા, ગળામાં શોષ પાડવા લાગ્યો અને એને ખૂબ તરસ લાગી છે એનું અચાનક એને ભાન થયુ. હવે જાણે ભાન થયું કે કાલ રાતની એ એકધારી દોડે છે-પાણી વિના! કઈ દિશામાંથી દોડેલ-કઈ દિશામાં જાય છે કાંઈ ભાન ન’તી રહી. હવે એનું આખું શરીર તૂટવા લાગ્યું, પાણી-પાણી પોકારવું’તું પણ ગળામાંથી અવાજ કાઢવા જેટલી હિંમત ક્યાં હતી? થૂંક ભેગું કરવા એણે જીભ તાળવે લગાડી પણ હવે ખુલ્લા મોઢે હાંફોળા લેતાં, દોડી-દોડીને મોઢામાં થૂંક પણ ના આવી કે ગળું કંઈક લીલું થાય. આંખમાં અંધારાં આવી ગયા ને મણ-મણનો બોજ હોય એમ પગ ઊંચક્યો ત્યાં એ ધબ કરતી પડી ગઈ!
કેટલો સમય એ પડી રહી હશે. ધીમે-ધીમે એના શરીરમાં સંચાર થયો. બે પાંપણ વચ્ચે એક નાની તિરાડ જેટલી આંખ ખુલી. એને વિશ્વાસ ન’તો આવતો કે એ જીવે છે! રણના પક્ષીઓ એને મૃત સમજી એના માથા પર ચક્કર કાપતા હતાં. મોત જોઈ લીધા પછી અચાનક એ જાણે અંતર્મુખ થઇ ગઈ. નચિંત થઇ એણે આકાશ તરફ બે હાથ ઊંચા કરી દેવને પ્રાર્થના કરવા જેમ-તેમ બે હોઠ ખોલ્યા. શાળામાં બોલાવાતી પ્રાર્થનાના શબ્દો એમ જ જીભે આવી ગયા.
‘અસત્યો માંહેથી પ્રભુ ! પરમ સત્યે તું લઈ જા ...
ઊંડા અંધારેથી પ્રભુ ! પરમ તેજે તું લઈ જા …’
અને આ અંતર્મુખતાની અવસ્થામાં શ્વાસ સાથે એક વિશ્વાસ એના હૃદયમાં ઊંડો ઊતરી ગયો, ‘આ પક્ષીઓ મને નહિ ખાઈ શકે..ભલે આ શરીરને ખાઈ શકશે.. પણ આ પક્ષીઓ મારા આત્માને નહિ ખાઈ શકે...’. આ વિશ્વાસ-વિચારનું ચક્ર ઘૂમતું-ઘૂમતું દૃઢ થવા લાગ્યું.
ત્યાં જ ચકરાવો લેતાં પક્ષીઓમાંથી કોઈની ચરક એના ખુલ્લા મોઢામાં પડી. એના મોઢામાં ઉબકો આવ્યો પણ ઊભું ના થવાયું અને અંદર ગળામાં જાણે ભીનાશ ઊતરી! ફરી એ ભાન ગુમાવતી ગઈ. એની આંખ ખુલી ત્યારે ચોતરફ રેતી જ રેતી હતી. સૂરજ ડૂબતો હતો અને ચાંદો ઉપર આવવાની તૈયારીમાં હતો. મોત જોઈ લીધા પછી જાણે હવે એને આ વેરાન રણમાં કોઈ ડર ન હતો, એમ એ પડી રહી. દિવસ કરતાં રાતની ઠંડકમાં રણ પસાર કરવું જોઈએ એ અંદાજ હતો છતાં સતત દોડી, ગરમ રેતીમાં પગમાં પડેલા છાલા અને થાકને લીધે એ તંદ્રાવસ્થામાં સરી પડી. એના કાને કેટલાંય અવાજો એક પછી એક અથડાતાં રહ્યાં ને એ રેતીમાં આમથી તેમ વળ ખાતી જાણે ચીખતી રહી અને ભૂતકાળમાં ભાટકતી રહી...
“રાં .....ડ, ઓણ વખત જો સોડી જણી તો હમજી લેજે, તું ને તારી એ જણેલી સોડી બેયને કુવો ના પૂરાવું તો ફટ્ટ કેજે આ ભાયડાને ...” દર વખત જેમ આવું કહી લાત ઠોકી કૂતરા જેમ ભોંકતા એના એ ‘કહેવાતા’ બાપ મંગાને સમજી બારણાં પાછળ સંતાઈને જોઈ રહી. હા, ‘કહેવાતો’ બાપ જ હતો એ સમજીનો! સમજી પેટમાં હતી ત્યારે ૧૩ વર્ષની દેવીને વિધવા બનાવી સમજીનો બાપ કાનો પરલોક પહોંચી ગયો હતો. મૂળ કાઠીયાવાડી ભટકતી પ્રજા પણ છેલ્લા થોડાક વરસોથી કચ્છના રણના ભૂંગામાં રહેતાં એ માણસો માટે નાતરું કરવું એ કોઈ નવી વાત ન’તી. સમજી ૫ વર્ષની થઇ ત્યારે એની મા દેવીના માવતરે રણની ઓલી’પા રહેતા, પોતાની જેમ જ મૂળ કાઠીયાવાડના ઘરભંગ થયેલા મંગા હારે દેવીને વળાવી દીધી. દેવીનું નવું ઘર ગોઠવાય તે થોડો વખત સમજી પોતાની પાસે રહે તો સારું એમ જાણી દેવીના બાપા એ કીધું, “મંગા,બાજુમાં અબડાસા ગામે મારો મોટો ને ઈની ઘરવાળી રયે યાં હમજુડી ને આંટો દેવરાયાવું . થોડા દી’ ઢૂકળે કે’ણ મોકલજે ઈટલે તારે ઘીરે પુગાડી દેહું.” મંગાને તો ભાવતું’તું ને વૈઘે કીધું. એને તો જુવાની ફાટતી’તી ને વરહ દી’થી ઘરભંગ હતો તે હવે ભર જોબને આવેલી દેવીને જોઈ આખલા જેમ માલીકોર ઊલરતો’તો. એને સમજી દીઠી’ય ન’તી જોતી. એણે મોઢા પર કોઈ ભાવ લાવ્યા વિના જ કહી દીધું, “બાપુ તમે કીયો ઈ હાચું.” ને એમ દેવી પુગી ઓલી’પા મંગાને ભૂંગે ને સમજી પુગી અબડાસા મામાને ઘેર.
આ બાજુ ચાર-છ માસ વીત્યે દેવી વારે વારે મંગાને કયે, “હવે હમજીને આંય કણે બોલાવા કેણ મોકલો.” પણ એમ દાદ દયે તો મંગો શેનો? મંગાને તો સવાર પડ્યે ઊંટગાડી લઇ મજુરી કરવી, બીડીયું ફૂંકવી, સાંજ પડ્યે અડધી કમાણી ઊડાવી દઈ એના જેવા ભાઈબંધુ હારે દેશી દારૂના પીઠામાં ઢીંચીને અંધારું ઢળતાં ભૂંગે આવી દેવીએ અટકાવેલ ખડકીને લાત મારી લુસ-લુસ ખાઈને દેવી પર આખલા જેમ તૂટી પડવું. ક્યારેક તો ખાવાના વાસણ પણ એમનેમ પડી રે’તાં. ને દેવીને ચટાઈ સમજી તેના પર આળોટવા માંડતો. મંગાના ગંધાતાં મોઢાની વાસથી ઊબકા આવતા એકવાર ઊલટી થતાં મંગાએ એક અડબોથ ઝીંકી દીધી ને બરાડ્યો તો’ કે, “બહુ ઠાવકી થા મા, તારો બાપ આ ગંદવાડ ઉપાડ ને હવે પછી આ ટાણે ઊલટી બા’રે કાઢી તો આ ઊંટ ને હાંક્વાની રાસૂ (ચાબુક) થી તને હાંકીશ. ડાચામાં જ ભરી રાખજે તારી આ ગંદકી!” ને તે દી’ની દેવી ઘણીવાર એ ઊબકા દાબતી રે’તી. આંખોમાંથી આંસુની ધાર હાલતી ને દેવી રોજ આખલા પાસે ગાય જેમ ચૂંથાતી રે’તી. આમ જ દેવીને દર વરસે એક-એક કરતાં ત્રણ છોકરીઓ થઇ ગઈ ને મંગાનું વર્તન ધ્યાને આવી જતાં દેવીના ભાઈએ સમજીને અબડાસામાં પોતાના છોકરાંવ હારે નિશાળે જતી કરી દીધી. ત્યાં મામીને જોઇને સમજી કચ્છી ભરતકામમાં પણ હાથ અજમાવવા લાગી. રજાઓમાં સમજીને મા બહુ યાદ આવતી તો એના નાના મા પાસે આંટો મરાવી દેતા. બે’ક વરસ પેલાં એ આંટો દેવા આવેલ ત્યારે દેવીને ફરી દિવસો હતા. ભૂરાયા થયેલા મંગાને ખબર ન’તી કે સમજી ઘરમાં છે અને એને લાત મારી ગાળ દઈ દેવીને કીધેલ, “ઓણ વખત સોડી જણી તો બેયને કૂવો પૂરાવીશ.” મંગો તો જતો રહયો પણ સમજીને ઘણું સમજાઈ ગયું. એ બારણાં પાછળથી નીકળી દેવીને વળગી પડી અને મા-દીકરીના હીબકાંથી ભૂંગાની દીવાલો જાણે ભેજવાળી થઇ ગઈ!
એ પછી બે’ક વરસ સમજીએ ત્યાં જવાનું નામ ન લીધું. નિશાળે જતી સમજી હવે બાર વરસની થઇ હતી. એના નાનકડા મામાના લગન હોવાથી આખું કુટુંબ સમજીના નાનાને ભૂંગે ભેગા થયેલા ત્યારે પતંગિયાની જેમ આમ તેમ ફરતી, કાઠું કાઢી ગયેલી સમજીના જોબન પર મંગાની નજર ફરી અને સાથે જ મંગાનો દિમાગ પણ ફર્યો. પાંચ-પાંચ છોકરીઓ જણીને મંગાની ભૂંડી ભૂખમાં પીંખાઈને દેવીએ કોઈ’દી સુખનો રોટલો ન’તો ખાધો તે નખાઈ ગયેલી દેવી આજે મંગાને રસ કાઢેલા કૂચા જેવી દેખાવા લાગી અને મંગાએ સસરાને કીધું, “બાપુ, મારી સોડી હમાન હમજીને મેં બહુ વરહ અન્યાય કીધો. મારી ભૂલ થઇ ગઈ. હમજી મારી જબાપદારી બાપ, ઓણ વખત હમજીને અમારા ભેગી ઘીરે લઇ જાહું.” સમજીના નાના તો રાજી થઇ ગયા ને સમજીની નામરજી છતાં ભેરી ભળાવી દીધી. દેવીને તો હરખમાં આટલા વખતે પે’લીવાર મંગા પર વહાલ આવ્યું. દીકરીના પ્રેમમાં દેવીને મંગાની આંખોમાં રમતાં સાપોલિયા કે અગમના એંધાણ ના સૂઝ્યા!
થોડો વખત તો બધું બરાબર હાલ્યું. દેવીને તો જાણે મંગો સુધરતો દેખાયો. ને વાટ સંકોરાતી વખતે દીવાનો પ્રકાશ વધુ જોરથી પ્રકાશે પણ દીવો જોનારને તો અજવાળું વધ્યાનો આભાસી રાજીપો થાય એમ દેવીને મંગાના સુધારામાં જીવતર સુધરી ગયાની જ્યોત દેખાવા લાગી. ધીમે-ધીમે મંગો તેની અસલ જાત પર આવવા લાગ્યો. દેવી આઘી-પાછી હોય ત્યારે સમજીને અડપલાં કરતાં મંગાની બદદાનતને પારખી ગયેલી સમજી બને એટલી તેનાથી દૂર રે’તી. જેમ-જેમ એ દૂર જતી તેમ-તેમ મંગો વધુ ભૂરાંટો થતો ગયો ને ગઈ કાલે લાગ જોઈ એણે સમજીને દબોચી લીધી. ગઈ કાલની એ રાત, એ અંધકારમાં રાની પશુ જેવી ગંદી નજર, એ હેવાનિયત ભરી પકડ તંદ્રાવસ્થામાં પણ સમજીને રેતીમાં તરફડિયાં ખવડાવતી હતી. મંગાની પકડમાંથી વલખા મારતી સમજીનો હાથ બાજુમાં ખાંડણી ને લાગતાં દસ્તો પડ્યો ને સમજીએ ઊપાડીને મંગાના માથામાં ધડીમ... કરતો’ક ઝીંકી દીધો! ને મંગો ઓય... મા બરાડતો બેભાન થઇ પડ્યો. ને સમજી ખુલ્લા પગે, દિશાવિહીન બસ પગ થંભાવ્યા વિના ભાગતી-ભાગતી રણ તરફ દોડતીજ રહી; કે હમણાં કો’ક પાછળ આવશે ને પકડીને ફરી ત્યાંજ લઇ જશે. કાલ રાતની એ દોડતી’ક બપોરે રેતીમાં ફસડાઈ પડેલ તે સાંજે ભીની ચરક ગળે ઊતરી. ભૂખી-તરસી તંદ્રાવસ્થામાં એને જાત-જાતના અવાજો સંભળાતાં’તા. મા દેવી જાણે બૂમો પાડતી હતી, “હમજી એ મારી હમજી...મારાં પેટ...ઊભી રે, હુંય આવું સું.” ને દેવીના માથામાં જાણે દસ્તાના ધડામ-ધડામ અવાજો અફળાતાં’તા ને ઘડીક રેતીની ડમરી સાથે ધોડતી મા ને એની પાછળ એક પછી એક ચાર સાવકી પણ સગી મા જણી બે’નું માના પગલામાં પગલીઓ ખૂંપાવતી, માનું ઊડતું જતું ઓઢણું સંકોરતી મા ...મા... કરતી રેતી ખાળતી દેખાતી’તી. દેવી એ કાંઈ ધ્યાને લીધા વિના બસ જાણે સમજીને બાથમાં ભરવા બે હાથ પહોળા કરી રેતીમાં ડાફું દેતી આવતી’તી ને માની બાથમાં સમાવા સમજી બે હાથ ઊંચા કરવા ગઈ પણ પંજા હાલ્યા ને આંગળીઓ જરા સળવળી ત્યાં સમજી ફરી બેભાન થઇ ગઈ.
***
સમજી ધીરે ધીરે ભાનમાં આવતી હતી. થોડી આંખ ખુલી ત્યારે એ એક સુઘડ ઓરડામાં સ્વચ્છ ચાદર પાથરેલ પલંગમાં સુતી’તી. ક્યાં છે પોતે? વિચારતી’તી ત્યાં એના કાને એક શાંત, મીઠો સ્ત્રી સ્વર સંભળાયો, “ડૉ.સાહેબ,હવે કેમ લાગે છે આ દીકરીને?” સમજીએ નજર ફેરવી; સફેદ કપડાંવાળો એક માણસ એ સ્ત્રીની સામે ઊભા રહી કેતો’તો, “અરે વંદનાબેન, આજે તો ઘણું સારું છે, એ ભાનમાં આવવી જ જોઈએ. પણ આ દીકરી છે કોણ? એ હવે તો કયો; બે દિવસથી તો તમને ચિંતામાં જોઈ પૂછ્યું નહિ. ફેમિલી ડૉ. હોવાથી તમારા સગાને પણ ઓળખું પણ આ દીકરીની ઓળખાણ ના પડી.” વંદનાબેન કહે, “ડૉ.સાહેબ, આમ જુઓ તો ઓળખાણ કોઈને કોઈની સાચી ક્યાં પડે છે? ગમે તેટલા સાથે રહેવા છતાં! ઓળખાણ આની સાથે બસ ઉપરવાળાની! તમને તો ખબર છે, મારા સસરા સેવાકાર્યમાં હંમેશ બધાથી આગળ રહેતાં. એ ખાનદાની હજુ જળવાઈ રહી છે. બે દિવસ પહેલા હું આપણી દુકાન પર કામસર ગયેલ ત્યાં ઊંટગાડીમાંથી માલ ઊતરતો હતો. ને મજુરોની વાત કાને પડી : ‘ઓલી સોડી તો બેભાન થઇ તાવમાં સસડે સે ને પગમાં સાલા સે. ફૂલ જેવી સોડીને મરવા થોડી દેવાય? પણ હવે ઈનું હું કરહું? ધગધગતા રણમાં મરવા પડી’તી, તે ગાડીમાં નાખી ઠંડક કીધી પણ હાલત હજુ ઈમનેમ સે.’ આ સાંભળી મારો જીવ ખેંચાયો અને તપાસ કરી ઘરે લાવી કે સાજી થાય ત્યારે કૈંક વ્યવસ્થા વિચારશું.” બોલતાં નિ:સંતાન વંદનાબેને વહાલથી સમજી સામે જોયું ને એને ભાનમાં આવેલી જોઈ રાજી થઇ માથે હાથ ફેરવતાં, “કેમ છે દીકરી?” પૂછી રહ્યાં. ડૉ. નો આભાર માની વિદાય કરી એ ફરી સમજી પાસે આવ્યા. સમજીને પૂછવા લાગ્યા, “દીકરી તું રણમાં એકલી કઈ રીતે પહોંચી? તારા માતા-પિતા ચિંતામાં હશે. તું કહે એટલે એમને ખબર પહોંચાડી દઈએ.”
માતા-પિતા શબ્દ કાને પડતાં જ સમજીને ગરીબડી મા અને જાનવર જેવો એ ‘બાપ’ દેખાયો; ને આંખો બંધ કરી ત્યાં બધાં જ દૃશ્યો નજર સામેથી પસાર થવા લાગ્યા જાણે! એકવાર મોત જોઈ ચૂકેલી સમજીને હવે આ નવું જીવન જાણે પ્રભુની કૃપા સમાન લાગતું હતું. કે ભૂંગાનો એ મંગો-‘ગીધડો’ કે રણના માથે ચકરાવો લેતા ગીધડા બધા શરીર ચૂંથી શકે પણ આત્માને કોણ ખરાબ કરી શકે? નિશાળમાં સાંભળેલી વાતોમાં સમજી ખુબ રસ લેતી એટલે સામાન્ય જ્ઞાનની એની ઘણી સમજ વિકસેલ. અને મા વિના રહેતી સમજી એની ઉંમર કરતા વહેલી સમજુ થઇ ગયેલ અને મામી-મામી પાસેથી ધર્મના રસ્તે ચાલતાં શીખેલી, મૌન રહી જાતને સમજવા કોશિશ કરી રહેલી સમજીથી કશું બોલાયું જ નહિ. અંતર્મુખ થઈ જાણે એક નવો પ્રકાશ સંચર્યો હોય તેમ એ મૌન થઈ ગઈ. ને આંખોમાંથી નિર્મળ થયેલું મન વહેવા લાગ્યું જાણે! એ જોઈ વંદનાબેન કહે, “દીકરી તું આરામ કર પછી વાત કરજે.” કોણ જાણે કેમ એમને આ છોકરીને જોઈ હૃદયમાં લાગણીઓ ઊમટતી હતી. ધીમે ધીમે સાજી થતી સમજીને ઘણીવાર થયું કે આ ભલા માણસોને ત્યાં ક્યાં સુધી આમ માથે પડીશ? રોજ ઉઠીને ભગવાનને પ્રાર્થના કરતી વખતે તેને થતું કે વંદનાબેનને બધું કહી દઉં અને અહીંથી ચાલી જાઉં, પણ એ એટલી અંતર્મુખ થઇ ગયેલ કે જાણે હોઠ સિવાઈ ગયા હતા ને બોલી ના શકતી. અને ‘અહીંથી ક્યાં જાઉં?’ એ સવાલ મોઢું ફાડીને જાણે ઊભો હતો! નાનાને ભૂંગે પણ હવે જવાય એમ ન’તું. કેમકે એની જાતના રીવાજ મુજબ અને એમાંય આવું બન્યું એટલે ‘છોકરીની જાત સાપનો ભારો’ માની ગમે ત્યાં ઠેકાણે પાડી કૈંક પુણ્ય કર્યાનું અભિમાન પંપાળશે. જે સમજીને મંજુર ન’તું. એટલે એ મોઢું ના ખોલી શકી; ને વંદનાબેનને કોણ જાણે સમજી જાય એ પસંદ ન હતું. તેમનો ભાવ જોઈ તેમના પતિએ પણ કાંઈ વિરોધ ના કર્યો. એ લોકો વિચારતા કદાચ આઘાતની મારી મૂંગી થઇ ગઈ હોય કે જન્મથી જ મૂંગી હોય; જે હોય તે, પણ છોકરીની સમજદારી, ઠરેલપણું જોઈ એમ થતું કે પછી વિચારશું, શું કરવું એ! ધીમે-ધીમે સમજી વંદનાબેનને ઘરમાં મદદ કરતી. એકવાર દુકાનના સામાનમાં ધ્યાન પડતાં ભરતકામની વસ્તુઓ જોતાં સમજીને મન થયું અને એક કપડામાં તે ભરતકામ કરવા લાગી. અંતર્મુખી થતાં અને શરીરની મહત્તા સમજી જતાં જાણે એની અંદર સૃજનની એક નવી કળા નિખરતી હોય એમ આપોઆપ જ પ્રકૃત્તિના તત્વો અને અજબ મનોહર રંગોના મિશ્રણ વાળું ભરતકામ થતું ગયું. એને પણ નવાઈ લાગતી કે જાણે ભગવાન મારી સાથે હોય એમ એની કલામાં નિખાર આવે છે! વંદનાબેન પણ એ જોતાં અચંબો પામી ગયા કે કોઈ મોટા કુશળ કારીગરથી પણ વધુ સુંદર જાણે પરમ તત્વ એનામાં વસ્યું હોય એમ એ પ્રકૃત્તિને ભરતકામમાં ગૂંથે છે. સમજી જેમ-જેમ કામ કરતી ગઈ તેમ-તેમ ભગવાન સાથેનો તેનો નાતો મજબૂત થતો ગયો અને એની કળામાં પણ એ જ રંગો ને પરમ તત્વ ઊભરતું હોય એમ અજબ સ્વસ્થતા આવતી ગઈ પણ હજુ એને એક સવાલ જાતને ઊઠતો કે, ‘હું કોણ છું? મારે ક્યાં જવાનું છે?’ ને એ મનોમંથનમાં એ ચૂપકી ખોલી ના શકતી.
આમ જ છ મહિના જેવો સમય પસાર થઇ ગયો. સમજીના બનાવેલા નમૂના વંદનાબેનના પતિ એમની દુકાને લઇ જતા અને કલાપારખુઓ ઊંચા ભાવે એ માંગણી કરતાં. અને એકવાર અચાનક કોઈ ગોરી ગોરી સ્ત્રી વંદનાબેન સાથે ઘરે આવી અને વંદનાબેને સમજીને બોલાવી. સમજી તો ઘડીક પેલી ગોરી સ્ત્રીને અને ઘડીક વંદનાબેનના મલકતાં મુખને જોતી જ રહી! વંદનાબેને સમજીને હાથ પકડી પાસે બેસાડીને કહ્યું, “જો સમજી, આ બેન આપણા દેશથી ખૂબ દૂર આવેલા પેરીસ નામના દેશમાંથી આવે છે. ઘણાં વરસોથી એ કચ્છ રણમહોત્સવમાં આવે છે અને આપણી દુકાનમાંથી હસ્તકલાની બધી વસ્તુઓ લઇ જઈ તેમનો ત્યાં ખુબ મોટો શોપીંગ મોલ છે, ત્યાં વેંચવા મૂકે છે. એમના મોલમાં ઘણાં માણસો કામ કરે છે.” સમજી ને અસમંજસમાં જોઈ વંદનાબેને કહ્યું, “મોલ એટલે એક મોટું બિલ્ડીંગ જેમાં નાની-નાની ઘણી દુકાનો કેટલા માળ સુધી બનાવેલી હોય. આ બેનના મોલમાં કચ્છી કલાની દુકાન પણ છે. તારા બનાવેલા નમૂનાઓ તેમને બહુ જ પસંદ આવ્યા. અને એ ભારતની કળા અને ભારતની સંસ્કૃતિથી બહુ પ્રભાવિત છે. એમના જેવા સાચા કલાપારખુઓનું ત્યાં એમનું ગ્રુપ છે. એમને ભારતના ધર્મમાં તેમજ એ અભ્યાસ કરવામાં પણ ખુબ જ રૂચી છે. આપણી કળા અને ધર્મનો એ ખુબ જ આદર કરે છે. તારી કળામાં એમને કળા, પ્રકૃતિ અને પરમેશ્વર એ ત્રણેયનો સમન્વય મહસૂસ કર્યો! એ અમારી સાથે અંગ્રેજી બોલે છે પણ તને તારી કળાથી ઓળખી છે અને એમને ખૂબ જ ઈચ્છા થઇ કે આ કલાકારને મળાવી શકો તો હું એક ઓફર મૂકવા માંગું છું. એ કહે છે કે આવતા વરસે એમના મોલમાં એમને એક ખાસ વિભાગ કચ્છી કળા માટે ચાલુ કરવો છે. જે કળાને ઊંડાણથી નીખરી શકે અને અન્ય કળાકારોને માર્ગદર્શન આપી શકે એવા કુશળ કારીગરની એમને જરૂર છે. એ તને એમના દેશ લઇ જવા માંગે છે. જો તું હા કહે તો એ કહે છે કે તે માટે જરૂરી પેપર અને કાયદાની વિધિ કરી શકે. એ તો એમ પણ કહે છે કે ત્યાં તારી રહેવા-જમવાની અને થોડા સમય પછી સાથે તારા પરિવારને પણ ત્યાં બોલાવવાની વ્યવસ્થા કરી આપશે. મને તો તું જા તો ઘર સુનું લાગે હવે દીકરી, પણ તારા ભવિષ્યનો વિચાર કરી તને ઈચ્છા હશે તો અમે બધી મદદ કરશું. તારા પરિવારની ખબર હોય ને કહીશ તો એનો સંપર્ક કરવામાં પણ મદદ કરશું.” સમજી તો એકદમ વિચારમાં ડૂબી ગઈ અને પેલી ગોરી સ્ત્રી સામે જોઈ રહી. એ સ્ત્રી તો ક્યારની સમજીને જ જોઈ રહી હતી. એને સમજીની આંખોમાં એક નિર્દોષતા અને કરુણાનો ભાવ દેખાયો. એ આંખોમાં જાણે એક દૈવી તત્વ પ્રકાશતું હતું. ભાષાના સીમાડા ભાવને ક્યાં નડે? સમજીના મનમાં ‘હું ક્યાં જઈશ?’ નો જવાબ પણ જાણે ઊગ્યો અને છેલ્લા થોડા સમયથી જાત સાથેના સંવાદોથી પરમ તત્વની નજીક હોવાના ભાવને લીધે એક આંતરતેજ પણ એના મોઢા પર ઝળકતું હતું. એક ક્ષણ માટે તેના મગજમાં મંગો અને દસ્તો દુરથી ખડિંગ...અફળાયા અને બીજી જ ક્ષણે કરુણા ઊભરી ને મનમાં જ સંવાદ રચાયો કે; ‘આમ તો આટલા જન્મના પ્રવાસમાં સતત ક્યાં કોઈ સાથે આવે છે? એકલા જ આપણો પ્રવાસ આપણે કરવાનો હોય છે. ને હું તો હવે એકલી પ્રવાસ કરી શકું એમ છું; પણ જે એકલા પ્રવાસ નથી કરી શકતા એમને મારે સાથે લઇ જઈ એમનું ઋણ ઊતારવું જોઈએ, ત્યારે જ હું પણ પરમ શાંતિથી આગળ જઈ શકીશ.’
વંદનાબેનના અવાજે સમજી ફરી વિચારોમાંથી બહાર આવી, તે પૂછી રહ્યા હતાં કે, “સમજી, તારી શું ઈચ્છા છે? કોઈ એવું છે જેને તું સાથે લઇ જઈ શકે? તારાં સુખ કે દુઃખ ક્યારેય હું જાણી શકી નહિ.” ત્યાં જ ફળિયામાં કોઈ પક્ષીનો અવાજ આવતાં સમજીની નજર ત્યાં ગઈ અને એ પક્ષી ઊડતું ઊડતું ફળિયામાં ચરકીને આકાશમાં ચાલ્યું ગયું! એ સાથે જ જાણે એના ગાળામાં લાંબા સમયથી બાઝેલી ખખરી અંદર ઊતરી ગઈ હોય એમ એના બીડાયેલા હોઠ ખૂલ્યા અને સમજી એની તારણહાર એ બેય સ્ત્રી સમક્ષ હાથ જોડી આંખમાં ખુશીની અશ્રુધારા સાથે વંદનાબેનના પગમાં પડી ગઈ ને સાથે એની જીભ પણ સરી પડી કે, “બે હાથ ફેલાવી રણમાં ઓઢણું ફંગોળતી દેવી અને દેવીના પગલામાં રેતીમાં પગલી ખૂંપાવતી ને એના ઓઢણામાં સમાવા ખેંચાખેંચ કરતી એ ચાર છોકરીઓને મારી સાથે લઇ જઈશ!”
***
નોંધ: અજીયત=પીડા,કષ્ટ
વૈશાલી રાડિયા
ફોન:૯૪૨૮૮૬૩૭૩૦
