ઓખાહરણ
મહાકવિ પ્રેમાનંદ
ભાગ-૩
© COPYRIGHTS
This book is copyrighted content of the concerned author as well as MatruBharti..
MatruBharti has exclusive digital publishing rights of this book..
Any illegal copies in physical or digital format are strictly prohibited..
MatruBharti can challenge such illegal distribution / copies / usage in court..
ઓખાહરણ
મહાકવિ પ્રેમાનંદ
રચનાઃ આશરે સને-૧૭૩૪ પહેલાં પ્રાચીન ગુજરાતી સાહિત્ય, પ્રકાશનાધિકારમુક્ત
પરિચય
મહાકવિ પ્રેમાનંદ કૃત ઓખાહરણની શરૂઆત ગણેશ સ્તુતિથી થાય છે અને ત્યાર પછી કુલ ૯૩ કડવામાં કથા વહેંચાયેલી છે.. ઓખાહરણ એ ગુજરાતી ભાષાના આખ્યાન સાહિત્ય પ્રકારમાં ગણાય છે.. આથી આ રચના પદ્ય રચના હોય છે.. દરેક કડવું (પ્રકરણ) ચોક્કસ પ્રકારના રાગમાં ગાવાનું હોય છે.. આખ્યાનકારો આ પ્રકારે આ આખ્યાનનું ગાન કરે છે.. રાગની વિગત પણ દરેક કડવા સાથે આપેલી છે.. અહીં આખ્યાનના પ્રકરણો માટે "કડવું" શબ્દ વપરાયો છે.. જેનો ઉચ્ચાર "કડવું" (કળવું) એમ થાય.. જેની વ્યુત્પત્તિ જોતાં જણાય છે કે, મૂળ સંસ્કૃત શબ્દ "કટ" એટલે કે ’બાજુ’ પરથી; ’એક આખ્યાનનો અકેકો ભાગ; પ્રકરણ; અધ્યાય’ એમ અર્થ થાય છે.. બીજી વ્યુત્પત્તિ સંસ્કૃત શબ્દ "કલાપ" મળે છે.. જે પરથી તેનો અર્થ; ’એક જ રાગના કાવ્યની કેટલીક કડીઓના સમુદાય; કવિતાનું એક નાનું પ્રકરણ; એક પ્રકારનો કાવ્યપ્રબંધ’ એમ થાય છે.. કડવાની બધી લીટી એક જ રાગમાં ગવાય.. (સંદર્ભઃ ભ..ગો..મં../કડવું)
કથાસાર
આ આખ્યાનનો સાર ટૂંકમાં જોઈએ તો, દૈત્યરાજ બળિ (બલિરાજા)નો પુત્ર બાણાસુર તપ વડે મહાદેવને પ્રસન્ન કરી અને બળવાન બને છે તથા મહાદેવ તેને પુત્રવત સન્માન આપે છે.. બળના મદમાં બાણાસુર સર્વલોકે હાહાકાર મચાવે છે અને અંતે તેની સામે લડવા વાળું કોઈ ન રહેતા સ્વયં મહાદેવને પોતાની સાથે લડવા આહવાન કરે છે.. અંતે શિવ તેને વચન આપે છે કે હું નહિ પણ મારૂં સંતાન તારી લડવાની ઈચ્છા પૂર્ણ કરશે.. પણ ત્યાં સુધી તું રાહ જો.. ત્યાર પછી ગણેશના જન્મની પ્રસિદ્ધ કથાનો અહીં સમાવેશ થયો છે.. ગણેશની સાથે જ પાર્વતી દ્વારા એક પુત્રી પણ ઉત્પન્ન કરાયાની અને જ્યારે શિવ તપ કરી ઘરે આવે છે ત્યારે ગણેશ સાથેના યુદ્ધ, શિરચ્છેદ અને પુત્રીનું ડરને કારણે છૂપાઈ જવાની કથા છે.. આ પુત્રી તે "ઓખા".. જેને પોતાના ભાઈની વહાર કરવાને બદલે ડરપોક બની છૂપાઈ જવાની સજારૂપે પાર્વતી દ્વારા દૈત્ય વંશમાં જન્મનો શાપ મળે છે..
અંતે ઓખાની કાકલૂદીથી પીગળી પાર્વતી તેને દૈત્યકુળમાં જન્મ છતાં દેવકુમાર સાથે લગ્ન થવાના અને તત્પશ્ચાત પોતાના દ્વારા તેનો સ્વીકાર થવાના આશીર્વાદ આપે છે..
આ ઓખા દૈત્યરાજ બાણાસુરને ત્યાં પુનઃજન્મ પામે છે.. અને ઓખાના જન્મ સમયે આકાશવાણી દ્વારા બાણાસુરને ચેતવણી મળે છે કે, આ કન્યા દેવકુમારને પરણશે અને તે પરણશે ત્યારે જમાઈ દ્વારા તારા બળના અભિમાનનો નાશ થશે.. તારા બાહુઓ છેદાશે.. ઓખાને કદી પરણાવવી જ નહિ તેવા સંકલ્પ સાથે તેને પ્રધાનની કન્યા ચિત્રલેખા સાથે એકદંડિયા મહેલમાં, સઘળી રાજસી સુખ સુવિધાઓ સાથે એકાંતવાસ આપી દેવામાં આવે છે.. ઓખા યુવાનીમાં આવે છે.. સ્વપ્નમાં પોતાના થનાર પતિનું દર્શન કરે છે.. ચિત્રલેખા, જે ચિત્રકલામાં પ્રવિણ છે, દેશદેશાંતરના રાજકુમારોના ચિત્ર બનાવી બનાવી ઓખાને બતાવે છે અને અંતે એ નક્કી થાય છે કે જે ભાવિ ભરથારના ઓખાએ સ્વપ્નમાં દર્શન કર્યા તે દ્વારિકાના રાજા શ્રી કૃષ્ણનો પૌત્ર અનિરૂદ્ધ.. અને પછી સખી ચિત્રલેખા દ્વારિકા નગરી માંહેથી રાજકુમાર અનિરૂદ્ધનું, ઊંંઘમાં પોઢેલા અનિરૂદ્ધનું, અપહરણ કરે છે અને ઓખાને ઓરડે લાવે છે.. ઓખા-અનિરૂદ્ધના છાનામાના લગ્ન થાય છે.. જાણ થતા બાણાસુર કાળઝાળ બની અનિરૂદ્ધ પર ત્રાટકે છે.. સંઘર્ષ પછી અનિરૂદ્ધ કેદમાં પડે છે.. અનિરૂદ્ધની વહારે કૃષ્ણ તો પોતાના ભક્ત બાણાસુરની વહારે શિવ આવે છે.. શિવ અને કૃષ્ણના યુદ્ધની કથા છે.. અંતે સૌ સારાવાના થાય છે.. બાણાસુરનો મદ ભાંગે છે, કૃષ્ણ શિવ વચ્ચે સૂલેહ થાય છે અને ઓખા-અનિરૂદ્ધ ગૃહસંસાર માંડે છે.. આ બધું કવિ પ્રેમાનંદની કાવ્યાત્મક આખ્યાન શૈલીમાં અહીં વાંચવા મળશે.. અને અંતે, હરણ (અપહરણ) તો અનિરૂદ્ધનું થયું છતાં
અનુક્રમણિકા
ઓખાહરણ
૧.કડવું-૪૧ - આપો આણી
૨.કડવું-૪૨ - ઓખા કહે છે સુણ સાહેલી
૩.કડવું-૪૩ - ચિત્રલેખા કહે ઓખાબાઈ
૪.કડવું-૪૪ - ઊંંઘ્યા પિયુને જગાડીએ
૫.કડવું-૪૫ - (સાખી) સ્ત્રી ચરિત્ર અનેરડાં
૬.કડવું-૪૬ - મહા બળીઓ તે જાગીઓ
૭.કડવું-૪૭ - અનિરૂદ્ધ તે જાગીને પેખ
૮.કડવું-૪૮ - બાણાસુરની નગરમાં
૯.કડવું-૪૯ - અનિરૂદ્ધ વળતો કોપીઆ
૧૦.કડવું-૫૦ - મારા સોરઠીઆ સુજાણ
૧૧.કડવું-૫૧ - માળિયામાં મિથ્યા અગ્નિ પ્રગટ કીધો રે
૧૨.કડવું-૫૨ - બોલ્યા શુકજી પ્રેમે વચન
૧૩.કડવું-૫૩ - વર્ષાઋતુ વહી ગઈ રે
૧૪.કડવું-૫૪ - કન્યાએ ક્રોધ જણાવીઓ
૧૫.કડવું-૫૫ - જોડી જોવાને જોધ મળ્યા ટોળેજી
૧૬.કડવું-૫૬ - કામની એ જ્યારે કટક દીઠું
૧૭.કડવું-૫૭ - ઘેલી નારી કાલાવાલા
૧૮.કડવું-૫૮ - મતવાલો મહાલે માળમાં
૧૯.કડવું-૫૯ - કૌભાંડ કહે તું સાંભળ રાજા
૨૦.કડવું-૬૦ - ઓખા કહે કંથને એમ ન કીજે રે
૨૧.કડવું-૬૧ - મારા સ્વામી હો ચતુર સુજાણ
૨૨.કડવું-૬૨ - ઓખા કરતી કંથને સાદ રે
૨૩.કડવું-૬૩ - આવી સેન્યા અસુરની
૨૪.કડવું-૬૪ - અશ્વ કુંવર રથે ભાથા ભરી
કડવું-૪૧
આપો આણી, એ વર મુને આપો હો આણી,
નીકર કાઢું મારો પ્રાણ, એ વર મુને આપો હો આણી.. (ટેક૦)
મેં તો સ્વપ્ને દીઠો જે છોગાળો રે, તેની પાંપણનો છે ચાળો રે;
મારૂં મનડું હર્યું લટકાળે, તે વર મુને આપો હો આણી.. (૧)
જેના દીર્ઘ બાહુ આજાન રે, મકરાકૃત કુંડળ કાન રે;
અંગ શોભે એ ભીને વાન, તે વર મુન.. (૨)
જેનાં લક્ષણ વીસ ને બાર, મુને પરણી ગયો જે કાલ રે;
તેને વરસ થયાં દશ-બાર, તે વર મુન.. (૩)
વરની લટકતી ચાલ રે, મને પરણી ગયો છે કાલ રે;
તેને ટપકું કીધું ગોરે ગાલ, તે વર મુન.. (૪)
રાજે પીતાંબર પરીધાન રે, મુને કહેતો ગયો નહિ નામ રે;
ત્યારે ક્યાંથી સરે મારૂં કામ, તે વર મુન.. (૫)
ચિત્રલેખા બોલી વાણ રે, સહિયર કેમ થઈ અજાણ રે;
બાઈ દ્વારિકા તે જાયે કોણ, તે વર મુન.. (૬)
કોટ કાંગરે ચામુંડાય રે, છપ્પન કરોડ તે ચોકીમાંય રે;
ચક્ર ઝળહળતું ત્યાંય રે, મુને મારે હેલામાંય.. તે વર મુન.. (૭)
કડવું-૪૨
ઓખા કહે છે સુણ સાહેલી, લાવ્ય કંથને વહેલી વહેલી;
બાઈ તું છે સુખની દાતા, લાવ્ય સ્વામીને સુખ શાતા.. (૧)
ચતુરાને કહે ચિત્રલેખા, બાઈ આણ્યાના ઉપાય કેવા;
દૂર પંથ દ્વારામતી, કેમ જવાય મારી વતી.. (૨)
ત્યાં જૈ ન શકે રાય શક્ર, રક્ષણ કરે સુદર્શન ચક્ર;
જાવું જોજન સહસ્ત્ર અગ્િાયાર, તારો કેમ આવે ભરથાર ? (૩)
નયણે નીરની ધારા વહે છે, કર જોડીને કન્યા કહે છે;
બાઈ તારી ગતિ છે મોટી, તને કોઈ ન કરી શકે ખોટી.. (૪)
સહિયરને સહિયર વહાલી, છે મેં જમણા હાથે ઝાલી;
આપણ બેઉ જણ સંગાથી, તું પ્રાણ દાતા છે વિધાત્રી.. (૫)
મા-બાપ વેરી છે મારાં, મેં તો ચરણ સેવ્યા છે તમારાં;
વિધાત્રી તું દીનદયાળ, એમ કહી પગે લાગી બાળ.. (૬)
ચિત્રલેખાએ ધારણા દીધી,
પછી દેહ પક્ષિણીની કીધી.. (૭)
કડવું-૪૩
ચિત્રલેખા કહે ઓખાબાઈ, મારે દ્વારકામાં જાઉં;
પ્રભુના ઘરમાં ચોરી કરવી, નથી લાડવો ખાવું.. (૧)
અગ્િાયાર સહસ્ત્ર જોજન જાવું, હરવા શ્રી જુગદીશ;
સુદર્શન જો ચક્ર મળે તો, છેદે મારૂં શીશ.. (૨)
બાઈ તુજને તાણ તો નવ પડે રે, જેમ તેમ વહેલી થાને;
લાવ્ય મારા કંથને, તું ખોટી થાય છે શાને ? (૩)
જાતી વેળા ઓખા કહે છે, મારો છે વર રૂડો;
કર્મે મળ્યા છો કુંવારા, માટે રખે પહેરતાં ચુડો.. (૪)
ચિત્રલેખાએ કહેવા માંડયું, મનમાં રાખો ધીર;
તુજ સ્વપ્નમાં પરણી ગયો, મારી માડી જાયો વીર.. (૫)
ત્યારે ઓખા કહેવા લાગી, જોઈ રહી વાટડી;
મારો વર રૂડો જાણી, રખે ઓઢતી ઘાટડી.. (૬)
હું નહિ ઓઢું ઘાટડી, તું એ શી બોલી વાત ?
તુજ સ્વપ્નમાં પરણી ગયો, મારી માડી જાયો ભ્રાત.. (૭)
એવું કહીને ઉપડી તે, પવનવેગે જાય;
આકાશ મારગે સંચરી, પહોંચી ગોમતી માંય (૮)
ગોમતીમાં મરદન કર્યું ને, વિચારિયું તે ઠામ;
પ્રભુના ઘરમાં ચોરી કરવી, નહિ એકલાનું કામ.. (૯)
પછી તેણે નારદ મુનિ સંભાર્યા, તતક્ષણ આવ્યા ધાઈ;
કહે રે મુજને કેમ સંભાર્યો, ચિત્રલેખાબાઈ.. (૧૦)
બાણાસુરની દીકરીને, લાગ્યું છે સ્વપ્ન;
અનિરૂદ્ધ સેજે વરી ગયો, વિહવળ થયું છે મન.. (૧૧)
ચોરી કરવા હું આવી, સુદર્શન આડું થાય;
તે માટે તમને સંભાર્યા, કરવા મારી સહાય.. (૧૨)
નારદ કહે છે ઓ રે બાઈ, એમાં તે શું કામ;
એક તામસી વિદ્યા એવી ભણાવું, ઊંંઘે બધું ગામ.. (૧૩)
ચિત્રલેખા કહે સાચું કહ્યું, પણ છેતરવા જગદીશ;
પહેરેદાર સુદર્શન ચક્ર મળે તો, છેદે મારૂં શીશ.. (૧૪)
ચક્રની ચિંતા નવ કરશો, જે માર્ગે જાશે ચોકી કરવા;
તેને મારગે હું જઈશ, બેસાડીશ વાતો કરવા.. (૧૫)
પછી તામસી વિદ્યા ભણાવી, જીભે જપતી જાય;
ચોસઠ કળામાં ચામુંડા તે, ડળક ડોલું ખાય.. (૧૬)
ગામ તો ઘારણ પડયું, ઊંંઘ્યા સઘળા લોક;
ચિત્રલેખા નગરમાં પેઠી, મૂકીને મનનો શોક.. (૧૭)
નારદે વિચારિયું, ચિત્રલેખા અનિરૂદ્ધને લઈ જાશે;
શિવને શામળિયો વઢશે, જોવા જેવું થાશે.. (૧૮)
ચક્ર ચોકી કરતું આવ્યું, મારગમાં નિરધાર;
તે મારગે સામા મળીઆ, નારદ બ્રહ્મકુમાર.. (૧૯)
નારદ કહે છે ને, દહાડી જાય છે ફરવા;
એક ઘડીવાર બેસને, મુજની સાથે વાતો કરવા.. (૨૦)
તું ને હું તો ક્યાં મળીશું, તું સાચી કહેને વાત;
કોઈ દહાડો મુજને સંભારે, દ્વારિકાના નાથ.. (૨૧)
ચક્કર મુખથી બોલિયું, વળી મારૂં તે ધનભાગ્ય;
તમારા દરશનનો તો, ક્યાંથી પામું લાભ.. (૨૨)
ભોળું ચક્કર સમજ્યું નહિ, બેઠું નિરાંત લઈ;
પેલી નારી નગરમાં પેઠી, ચોરી કરવા ગઈ.. (૨૩)
જોતી જ્યાં ગઈ, કૃષ્ણ તણું રે ભુવન;
ત્યાંથી આઘેરી પરવરી, જ્યાં પોઢ્યો પ્રદ્યુમન.. (૨૪)
ત્યાંથી આઘેરી પરવરી, મહાવિષ્ટિ કેરો વીર;
સોડ ઘાલીને પહોઢ્યો, મહાધનુષધારી ધીર.. (૨૫)
હમણાં એને જો હું જગાડું, મારામારી કરે કકડાય;
માથે હિંડોળો લઈ લીધો ને, ઉલટ અંગ ન માય.. (૨૬)
જુગત અંબે ! જે જુગત અંબે ! કરંતી તે જાય;
હિંડોળો લઈ જાતાં દીઠો, નારદે ત્યાંય.. (૨૭)
હિંડોળો લઈ પરવરીને, સમર્યા વૈકુંઠરાય;
પવન વેગે સંચરી, આકાશ મારગે જાય.. (૨૮)
બેઘડીમાં આવી પહોંચી, શોણિતપુર મોઝાર;
તે ઠેકાણે નારદજીએ, મન કર્યો વિચાર.. (૨૯)
એ જ્યારે ગઈ ત્યારે, હું એ મારે જાઉં;
તેનું કામ કર્યું હું, ખોટી શીદને થાઉં ? (૩૦)
નારદ કહે છે ચક્કરને તું, નિકળ્યું ચોકી કરવા;
આવડી વારે મૂરખ કેમ બેઠું, મુજ સાથે વાતો કરવા.. (૩૧)
નારદ કહે છે ચક્કરને, ઊંઠ જોને તારૂં ગામ;
કાલે પછી ચોરી થશે, તું ન લઈશ મારૂં નામ.. (૩૨)
આકાશ મારગે પક્ષિણી તે, વેગે ચાલી જાય;
ઓખાબાઈ તો વાટ જુવે છે, મંદિર માળિયા માંય.. (૩૩)
વા વાય ને બારી હાલે, ખડખડાટ બહુ થાય;
ચિત્રલેખા પાપણી તે, હજુ ના આવી આંય.. (૩૪)
ચિત્રલેખા ચાલી આવી, મંદિરે માળિયા માંય;
ભલે આવી ભલે આવી, હું જગાડું ભરથાર રે.. (૩૫)
કડવું-૪૪
ઊંંઘ્યા પિયુને જગાડીએ, ભર નિદ્રામાંથી ઊંઠાડીએ,
મન સંગાથે એવાં બીજીએ, બ્રહ્મહત્યા તો શીદ લીજીએ.. (૧)
ભરથાર પહેલી ભામની, જે અન્ન રાંધીને ખાય;
વાગોળ થઈને અવતરે, ઊંંધે મસ્તક ટંગાય.. (૨)
ભરથાર પહેલી ભામિની, સુવે સજ્યામાંય;
આંધળી ચાકરણ અવતરે; પડે મારગમાંય.. (૩)
ભરથારનું કહ્યું જે ન માને, આપમતી જે નારી,
તે તો નારી અવતરે, કાંઈ બિલાડી મંઝારી.. (૪)
ભરથારનું જે કહ્યું ન માને, તરછોડે નિજ કંથ;
હડકાઈ કૂતરી અવતરે, એને માથે પડશે જંત.. (૫)
ઓખા કહે છે ચિત્રલેખાને, તું તો બોલ આપ;
પિયુ પોઢ્યો હોય પારણે, કરડવા આવ્યો હોય સાપ (૬)
કડવું-૪૫
(સાખી)
સ્ત્રી ચરિત્ર અનેરડાં, કોઈ તેનો ન લહે મર્મ,
સ્ત્રી શામને ભોળવે, પણ ખોયો પોતાનો ધરમ.. (૧)
(રાગઃઢાળ)
ઓખા કહે છે ચિત્રલેખાને, હાવે ના બોલીશ આડું;
તું કહે તો મારા પિયુને, પગ ચાંપી જગાડું.. (૧)
ચિત્રલેખા કહે ઓખાબાઈ, આવડી ઉતાવળી શું થાય;
એ મોટાનો કુંવર કહાવે, કાંઈક હશે હથિયાર.. (૨)
ઓશીકે જઈ જોવા લાગી તો, મોટી એક ગદાય;
ઉપાડીને અળગી કીધી, ઓખા ચાંપે પાય રે.. (૩)
કડવું-૪૬
મહા બળીઓ તે જાગીઓ, તેના બળનો નાવે પાર રે;
હરૂડ હાક મારી, કીધો છે હોંકાર રે.. (૧)
ધમક ધમક ડાકલાં વાગે, ઠારોઠાર રે;
આ તો ન હોય રે, મારા બાપનું ગામ રે.. (૨)
દ્વારકામાં વસે, સઘળા વૈષ્ણવ જન રે;
અહો રાત્રી બેઠા કરે છે, ત્યાં સહુ કીરતન રે (૩)
ભજન નારદ કેરા કચરડા, તે હોય અપાર રે;
ભૂત ભૈરવ જોગણી, અસુર કોઈની નાર રે (૪)
ડાકણી છો શાકિની છો, કોણ છો બલાય રે;
ચિત્રલેખા કહે છે વીરા, ખમા ખમાય રે.. (૫)
કડવું-૪૭
અનિરૂદ્ધ તે જાગીને પેખે, ભુવનથી ઓરડા દેખે;
કોણ કારણ અમને લાવીઆ હો.. (૧)
ચિત્રલેખા બોલે શિર નામી, તમને લાવી છું હું જાણી;
ઓખાને કરો પટરાણી, વર વરવાને અરથે હો, તમને લાવીઆ હો (૨)
તમે નારી ધન્ય, દીસો છો કુંવારી;
કન્યા પરણું તો થાય છે અન્યાય, કેમ પરણું ઓ અસુર નંદની હો.. (૩)
કડવું-૪૮
બાણાસુરની નગરમાં, ગડગડિયા નિશાન રે;
એણે રે શબ્દે અનિરૂદ્ધ જાગીઆ રે.. (૧)
જાગ્યા જાદવરાય જુગતીથી દેખે રે;
પેખે રે અસુરના માળિયાં રે.. (૨)
આ તો ન હોય અમારી નગરી, ન હોય અમારૂં ગામ રે;
ન હોય કનકની દ્વારિકા રે.. (૩)
હોય અમારી વાડી રે, અમે રમતાં દહાડી દહાડી રે;
ન હોય પુષ્પ કનકનો ઢોલિઓ રે (૪)
અહીંયાં નાદ ઘણા વાગે, રણતુર ઘણેરાં ગાજે રે;
ન હોય, ન હોય, શંખ શબ્દ સોહામણા રે.. (૫)
મને કોઈ રાંડ લાવી રે, મારી દ્વારિકાને છંડાવી રે;
કઈ ભામિનીએ, મુજને ભોળવ્યો રે.. (૬)
આ તો ઊંંચા ઊંંચા માળ, લોઢે જડયાં કમાડ રે;
રત્નાગર સાગર શે, નથી ગાજતો રે ? (૭)
ચિત્રલેખા બોલી વળતી રે, તમે જોઈને દેજો ગાળ રે;
આવ્યા છો તો આ કન્યા સુખે વરો રે.. (૮)
ત્યારે અનિરૂદ્ધ બોલ્યો વાત, મૂછે ઘાલી હાથ રે;
જાણીજોઈને, જાત ગળીમાં કેમ બોળીએ રે.. (૯)
મારો વડવો જુગજીવન, પ્રદ્યુમનરાયના તન રે;
તે માટે નહિ પરણું, દૈત્ય દીકરી રે.. (૧૦)
ચિત્રલેખા બોલી વાત રે, ઢાંકી રાખો તમારી જાત રે;
હમણાં વાતો કાઢીશ, વડવા તણી રે.. (૧૧)
સનકાસુરને મારી રે, સોળહજાર લાવ્યા નારી રે;
તમો સમજો મનમાં રે, તારા બાપે એક નથી પરણી રે.. (૧૨)
એક લગ્ન નવ વરીઆ રે, નવ પૂછ્યાં કુળ નેપળીઆં રે;
જાત ભાત કોઈની, પૂછી નહિ રે.. (૧૩)
તારા બાપની જે ફોઈ, અર્જુન સંન્યાસીને ગઈ રે;
મોં કાઢીને બોલે એવું, છે નહિ રે.. (૧૪)
એણે વાયો વૃંદાવનમાં વંસ, જેણે માર્યો મામો કંસ રે;
ધાવતાં માસી મારી, પુતના રે.. (૧૫)
ધાવતાં મારી માસી રે, કરી રાખી કંસની દાસી રે;
કુબજાના કુળની વાત કહેતો નથી રે.. (૧૬)
તારો વડવો માખણનો ચોર, ચાર્યા વૃંદાવનમાં ઢોર રે;
છાશ પીતો તે ઉછરિયો રે.. (૧૭)
સત્રાજીતને કાજ રે, મણિ લેવા ગયા મહારાજ રે;
ત્યાંથી પરની લાવ્યા જાંબુવતી રીંછડી રે.. (૧૮)
લાંબા નખને ટૂંકા કેશ રે, વરવો દિસે વેશ રે,
ભૂંડા મુખના છુંછા ઉપર શું મોહી રહ્યા રે.. (૧૯)
કહે તો વાત વધારે કહીએ, નીકર અહીંયાંથી છાનાં રહીએ રે;
પૂછો છો તો, કન્યાનું કુળ સાંભળો રે.. (૨૦)
તારો વડવો જગજીવન, એનો વડવો કૈલાસનો રાજન રે;
ઓખાની માડી તો, ઉમિયા સતિ રે, (૨૧)
હિમાચલની ભાણેજી રે, ગણપતિ તેનો વીર રે;
ઉમિયાના અર્ધાંગેથી, ઓખા ઉપજી રે.. (૨૨)
તારો વડવો જગજીવન, એનો વડવો બળી રાજન;
એક સમે બળી રાયે યજ્જ્ઞ માંડયો રે.. (૨૩)
બળીરાય જગ્નનો અધિકારી, તારો વડવો ભીખારી રે;
સાડા ત્રણ ડગલાં માટે, કર જોડિયાં રે.. (૨૪)
આઅટલી વડાઈ શાને કરો છો, એના બાપની ભૂમિમાં રહો છો રે;
કરમહીણના કપાળમાં, કોઈ ચોડે નહિ રે.. (૨૪)
કહે તો વાત વધારે કહીએ, નીકર આંહીથી છાના રહીએ રે;
આવ્યા છો તો કન્યાને સુખે વરો રે.. (૨૫)
કડવું-૪૯
અનિરૂદ્ધ વળતો કોપીઓ, ક્યાં ગઈ મારી ગદાય;
બે જણના, મારી કરૂં કકડાય.. (૧)
તમો જાણ્યું અહીંયાં લાવી, કર્યું ભલેરૂં કામ;
તમને બે જણને મારી, ઊંડી જાઉં દ્વારિકા ગામ.. (૨)
ઓખા ત્યારે થરથર ધ્રૂજી, વેગે આવી આડ;
મારા પિયુજીને હું મનાવું, તું લાવી તે તારો પાડ રે.. (૩)
કડવું-૫૦
મારા સોરઠીઆ સુજાણ, મળ્યા મને મેલશો મા;
મારા જીવનપ્રાણ, મળ્યા મને મેલશો મા.. (૧)
મારા હૈયા કેરા હાર, મળ્યા મને મેલશો મા;
સાસુડીના જાયા, મળ્યા મને મેલશો મા.. (૨)
સ્વપ્ને શીદ ઝાલ્યોતો હાથ, મળ્યા મને મેલશો મા;
તમને દાદાજી ની આણ, મળ્યા મને મેલશો મા..(૩)
તમે ચાલો તો કાઢું પ્રાણ, મળ્યા મને મેલશો મા;
ત્યારે અનિરૂદ્ધ બોલ્યો વાણ, સાંભળ સુંદરી.. (૪)
એ અબળાએ નાખ્યા બોલ, અમશું લડી;
મારા વડવાની વાત, કાઢી જે વઢી.. (૫)
ત્યારે ઓખા બોલી વાત, એ છે દાસલડી;
કૌભાંડની તે તનયાય, પગની ખાસલડી.. (૬)
ત્યારે અનિરૂદ્ધ બોલ્યો વાણ, હવે હું તને વરૂં;
તમે ગાળો દીધી સાર, મારૂં વેર વાળ્યું ખરૂં.. (૭)
ચિત્રલેખા બોલી વાણ, ગાળો દીધી સહી;
તમે બે થયાં છો એક, પરણાવું નહિ.. (૮)
પરણવાની પેર, સઘળી મેં લહી;
મને મળીઆ નારદમુન્ય, વિદ્યા શીખવી.. (૯)
ત્યારે ઓખા બોલી વાણ, હવે વાર શાની;
પરણાવ માળિયા માંય રાજકુંવરી નાની.. (૧૦)
કડવું-૫૧
માળિયામાં મિથ્યા અગ્નિ પ્રગટ કીધો રે,
માળિયામાં દેવતા સાક્ષી લીધા રે;
માળિયામાં નારદ તંબુર વાય રે,
માળિયામાં કળશ ચોરી બંધાય રે..
માળિયામાં પહેલું મંગળ વરતાય રે,
પહેલે મંગળ શાં શાં દાન અપાય રે;
ચિત્રલેખા આપે છે કરની મુદ્રિકાય રે,
દાન લે છે કૃષ્ણ તણો સંતાન રે..
માળિયામાં બીજું મંગળ વરતાય રે,
બીજે મંગળ, શાં શાં દાન અપાય રે;
ચિત્રલેખા આપે છે સોળ શણગાર,
દાન લે છે કૃષ્ણ તણો સંતાન રે..
માળિયામાં ત્રીજું મંગળ વરતાય રે,
ત્રીજે મંગળ, શાં શાં દાન અપાય રે;
ચિત્રલેખા આપે છે નવસર હાર રે,
દાન લે છે કૃષ્ણ તણો કુમાર રે..
માળિયામાં ચોથું મંગળ વરતાય રે,
ચોથે મંગળ, શાં શાં દાન અપાય રે;
ચિત્રલેખા આપે છે ગાયોનાં દાન રે,
દાન લે છે કૃષ્ણ તણો સંતાન રે..
માળિયામાં સમે વરતે સાવધાન રે,
માળિયામાં આરોગ્યા કંસાર રે;
માળિયામાં ચાર ભાગ્યવંતી તેડાવો રે,
ઓખાબાઈને સૌભાગ્યવંતી કહી બોલાવો રે..
માળિયામાં ઓખા અનિરૂદ્ધ પરણી ઊંઠ્યાં રે,
માળિયામાં સોનેયે મેરૂ ત્રુઠ્યા રે..
કડવું-૫૨
બોલ્યા શુકજી પ્રેમે વચન, સાંભળ પરીક્ષિત રાજન;
મળી બેથી સૌ સહિયર નારી, બોલી વચન કૌભાંડ કુમારી.. (૧)
સુખ ભોગવો શ્યામા ને સ્વામી, ચિત્રલેખા કહે શીર નામી;
બાઈ તું કરજે પિયુંના જતન, રાંક હાથે આવ્યું રતન.. (૨)
વરકન્યા સુખે રહેજો, બાઈ મુજને જાવા દેજો;
અન્ન બેનું આપે છે રાય, ત્રીજું કેમ સમાય ? (૩)
તમે નરનારી ક્રીડા કીજે, હવે મુજને આજ્જ્ઞા દિજે;
બોલી ઓખા વળતી વાણી, મારી સહિયર થઈ અજાણી.. (૪)
હવે સતી ઓખા વલતી ભાખે, બાઈ કેમ જીવું તુંજ પાખે;
આપણ બે જણ દિન નીરગમશું, અન્ન વેંચીને જમીશું.. (૫)
દુઃખ થાશે દઈશું થાવા, પણ નહિ દેઉં તુજને જાવા;
બેની હું તો રહીશ ભૂખી, તુજને નહિ થવા દઉં દુઃખી.. (૬)
હું તો આપીશ મારો ભાગ, હમણાં નથી જવાનો લાગ;
મા-બાપ વેરી થયાં છે મારાં, મેં તો ચરણ સેવ્યાં છે તમારા.. (૭)
તુજ તાતને ઘેર ન જવાય, જાણ બાણાસુરને થાય;
ચિત્રલેખા કહે સુણ વાણી, મારી સહિયર થઈ અજાણી.. (૮)
પ્રધાન પુત્રી કહેવાઉં છું માત્ર, હું છું બ્રાહ્મણીનું ગાત્ર;
તુજ અર્થે લીધો અવતાર, મેળવ્યાં નારી ભરથાર.. (૯)
એમ કહી કરી પ્રસન્ન, ચિત્રલેખા ગઈ બ્રહ્મસદન
ઓખાએ આંખડી ભરી, કંથે આસનાવાસના કરી.. (૧૦)
સ્વામી આશા બાંધી નારી, પછી ચિત્રલેખાને વિસારી;
જે દહાડે તુજને સ્વપ્ન, તે દહાડે મુજને સ્વપ્ન.. (૧૧)
જાણે પરણ્યો છું ઓખા નારી, ઉઘાડી મેલી’તી બારી;
બેને સરખી વિજોગની પીડા, નરનારી કરે છે ક્રીડા.. (૧૨)
બેની ચડતી જોબન કાયા, પ્રીત બંધને બાંધી માયા;
નેહ જણાવે ઓખા નારી, રમે અનિરૂદ્ધ કુંજબિહારી.. (૧૩)
જે જોઈએ તે ઉપર આવે, ભક્ષ ભોજન કરે મનભાવે;
પહોંચ્યો ઓખાને અભિલાષ, પછી આવ્યો અષાઢ માસ.. (૧૪)
આવ્યા વર્ષા કાળના દન, મેહ ગાજે વરસે બહુ પરજન્ય;
ચમકે આકાશે વીજળી ઘણી, બોલે કોકીલા વાણી મધુરી.. (૧૫)
મહા તપસીના મન ડોલે, ત્યાં તો બપૈયા બહુ બોલે;
તેલ મર્દન કરે છે અંગે, કેસર ચંદન ચરચે રંગે.. (૧૬)
આંખો અંજન આ ભ્રણ સાર, તંબોળા કેરા આહાર,
તપે નિલવટ ચાંદલો તેવો, ચંદ્ર શરદપુનમના જેવો.. (૧૭)
શીશ ફૂલ સેંથે સિંદૂર, તેને મોહ્યો અનિરૂદ્ધ સુર;
કાને ઝાલ ઝળકતી જોઈ, કાન કુંવર રહ્યો છે મોહી.. (૧૮)
નાકે સોહિએ મોતીની વાળી, તેને રહ્યા અનિરૂદ્ધ નિહાળી;
મોહ્યો મોહ્યો ભ્રકુટીને જોડે, મોહ્યો મોહ્યો મુખને મોડે.. (૧૯)
મોહ્યો મોહ્યો છે ટીલડી વટે, મોહ્યો મોહ્યો કેશની લટે,
મોહ્યો મોહ્યો ઘુઘરીને ધમકે, મોહ્યો ઝાંઝરને ઝમકે.. (૨૦)
દીઠું મેડીએ સુંદર કામ, તેણે વિસાર્યું દ્વારિકા ગામ;
ઘણું ભક્ષ ભોજન કરે આપ, તેણે વિસાર્યાં મા ને બાપ.. (૨૧)
પામ્યો અધરામૃત પકવાન, તેને વિસાર્યું હરિનું ધ્યાન;
ઓખા સુખતણે સાગર, તેણે વિસાર્યો રત્નાગર.. (૨૨)
અનિરૂદ્ધને ચાલે છે ગમતી, નારી હીંડે નરને નમતી;
નારી નારી મુખે ઓચરતા, હીંડે ઓખાની પૂંઠળ ફરતા.. (૨૩)
ઘેલો કીધો મરજાદા મેલી, નવ જુવે દિવસ કે રેણી;
રાત-દિન નિરગમે છે રમી, ચારે આંખે ઝરે છે અમી.. (૨૪)
શુધબુધ તો વિસારી તહીં, એટલે ચોમાસું ગયું વહી.. (૨૫)
(વલણ)
ચોમાસું તો વહી ગયું, આવ્યો આસો માસ રે;
કન્યા ટલી નારી થઈ, ઓખા પામી સુખ વિલાસ રે.. (૨૬)
કડવું-૫૩
વર્ષાઋતુ વહી ગઈ રે, રમતાં રંગ વિલાસ;
સુખ પામ્યા ઘણું રે, એટલે આવ્યો અશ્વિન માસ.. (૧)
એક સમે સહિયર આવી, શરદ પુનમની રાત;
માણેકઠારી પૂર્ણિમા રે, ઉત્તમ દીસે આસો માસ.. (૨)
ચંદ્રમાને કિરણ બેઠાં, હિંડોળે નરનાર;
હસ્યવિનોદમાં રે, કરતાં વિવિધ વિલાસ.. (૩)
રક્ષક રાયના રે, તેણે દીઠી રાજકુમારી;
કન્યા રૂપ ક્યાં ગયું રે, ઓખા દીસે મોટી નારી.. (૪)
ચિત્રલેખા ક્યાં ગઈ રે, એકલી દીસે છે ઓખાય;
રાતી રાતી આંખલડી રે, ફુલી દીસે છે કાય.. (૫)
હીંડે ઉર ઢાંકતી રે, શકે થયા છે નખપાત;
અધરમાં શ્યામતા રે, કોઈક પુરૂષદંતનો ઘાત.. (૬)
સેવક સંચર્યો રે, એવો દેખીને દેદાર;
મંત્રી કૌંભાંડને રે, જઈને કહ્યાં સમાચાર.. (૭)
પ્રધાન પ્રવર્યો રે, જ્યાં અસુર કેરા નાથ;
રાયજી સાંભળો રે, મંત્રી કહે છે જોડી હાથ.. (૮)
લોકીક વાર્તારે, કાંઈક આપણને લાંછન;
જીભ્યા છેદિએ રે, કેમ કહીએ વજ્ર વચન.. (૯)
બાળકી તમ તણી રે, તે તો થઈ છે નારી રૂપ;
સુણી વાર્તા રે, આસનથી ઢળીઓ ભૂપ.. (૧૦)
ધ્વજા ભાંગી પડી રે, એ તો અમથી અકસ્માત;
બાણ કોપ્યો ઘણો રે, મંત્રી સાંભળ સાચી વાત.. (૧૧)
શિવે કહ્યું તે થયું રે, તારી ધ્વજા થશે પતન;
તે વારે જાણજે રે, રિપુ કોઈક થશે ઉત્પન્ન.. (૧૨)
જુઓ મંત્રી તમો, પુત્રી કેરી પેર;
તેને કોઈ જાણ નહિ, તેમ તેડી લાવો ઘેર.. (૧૩)
પ્રધાન પરવર્યો રે, સાથે ડાહ્યા ડાહ્યા જન;
ઓખાને માળિયે રે, હેઠે રહીને કહે છે વચન.. (૧૪)
કૌંભાંડ ઓચાર્યો રે, ઓખાજી દ્યોને દર્શન;
ચિત્રલેખા ક્યાં ગઈ રે, ચાલો તેડે છે રાજન.. (૧૫)
થરથર ધ્રૂજતી રે, પડી પેટડીમાં ફાળ;
શું થાશે નાથજી રે, આવી લાગી મહા જંજાળ (૧૬)
રખે તમે બોલતા રે, નાથજી દેશો ના દર્શન;
મુખ ઊંડી ગયું રે ઓખા, નીર ભરે લોચન.. (૧૭)
બાળા બહુ વ્યાકુળી રે, કોઈ કદળી કરે વર્ણ;
કેશ ગુંથ્યા વિના રે, કંચુકી પહેરી અવળે વર્ણ.. (૧૮)
બારીએ બાળકી રે, ઊંભી રહીને ત્યાં આવી;
કૌંભાંડે કુંવરીને રે, ભયંકર વચને બોલાવી.. (૧૯)
ચિત્રલેખા ક્યાં ગઈ રે, તું એકલડી દીસે બાળ;
કન્યારૂપ ક્યાં ગયું રે, ખીજશે બાણ ભૂપાળ.. (૨૦)
શરીર સંકોચતી રે, કરતી મુખડા કેરી લાજ;
ઘરમાં કોણ છે રે, મુજને સાચું કહોને આજ.. (૨૧)
ગંડસ્થળ કર ધરી રે, કોઈ પુરૂષ દંતનો ઘાત;
શણગટ તાણતી રે, બોલી ઓખા ભાંગી વાત.. (૨૨)
દિલ સારૂં નથી રે, ચિત્રલેખાએ કીધું શયન;
તેણે હું આકળી રે, દુઃખણી નીર ભર્યું લોચન.. (૨૩)
મંત્રી ઓચર્યો રે, ઓખા બોલી આળ પંપાળ;
હેઠ ઊંતરો રે, નહિ તો ચડીને જોઈશું માળ..(૨૪)
(વલણ)
માળ જોઈશું તમતણો, ભાગશે તમારો ભાર રે;
એવું જાણીને ઊંતરો, રાય કોપ્યા છે અપાર રે.. (૨૫)
કડવું-૫૪
કન્યાએ ક્રોધ જણાવીઓ, હાકોટ્યો પ્રધાન;
લંપટ બોલતા લાજે નહિ, ઘડપણે ગઈ શાન.. કન્યાઅ.. (૧)
પાપી પ્રાણ લેવા ક્યાંથી આવિયો, બોલતો શુદ્ર વચન;
એ વાત સારૂ કરવી જોઈશે, જીભલડી છેદન.. કન્યાઅ.. (૨)
હું તો ડાહ્યો દાનવ, તને જાણતી ભારેખમ કૌભાંડ;
એવું આળ કોને ન ચડાવીએ, ભાંગી પડે રે બ્રહ્માંડ.. કન્યાઅ.. (૩)
કહેવા દેને તું મારી માતને, પછી તારી વાત;
હત્યા આપું તુજને, કરૂં દેહનો પાત.. કન્યાઅ..(૪)
કૌભાંડ લાગ્યો કંપવા, પુત્રી પરમ પવિત્ર;
પછી કાલાવાલાં માંડિયાં, ન જાણ્યું સ્ત્રીચરિત્ર.. કન્યાઅ.. (૫)
બાઈ રાજાએ મને મોકલ્યો, લોકે પાડયો વિરોધ;
ઓખાજી પૂછવા માટે, આવડો શો ક્રોધ ? કન્યાઅ.. (૬)
એવું કહેતા સેવક મોકલ્યો, બાણાસુરની પાસ;
રાજાએ મંત્રીને કહાવિયું, જુઓ ચઢીને આવાસ.. કન્યાઅ.. (૭)
કૌભાંડ કોપ કરીને ગાજીઓ, વગડાવ્યાં નિશાન;
માળિયેથી બંને ઉતારો, બાણાસુરની આણ.. કન્યાઅ..(૮)
દાસને આપી આજ્જ્ઞા, સ્થંભ કરોને છેદન;
ઓખાએ આંસુડા ઢાળિયાં, ચંપાશે સ્વામીન.. કન્યાઅ.. (૯)
હોંકારો અસુરનો સાંભળી, ઊંભો થયો અનિરૂદ્ધ;
મેઘની પેઠે ગાજીઓ, કંપી નગરી બુધ.. કન્યાઅ.. (૧૦)
મંત્રી કહે સુભટ સાંભળો, કોઈ જોદ્ધો બોલ્યો અહીં;
આપણા નાદે ઊંઠ્યો, મેઘ શબ્દથી સહી.. કન્યાઅ.. (૧૧)
ઓખાએ નાથને બાથમાં, ઘાલ્યો શું જાઓ છો વહી;
મરડી જાઓ જુદ્ધને, હવડાં જાઉં કહી.. કન્યાઅ.. (૧૨)
આ શો ઉદ્યમ વઢવા તણો, નથી બાપુનું ધામ;
દાનવને માનવ જીતે નહિ, ન હોય ઋતુ સંગ્રામ.. કન્યાઅ.. (૧૩)
નાથ કહે સુણ સુંદરી, વાત સઘળે થઈ;
હવે ચોરી શાની આપણે, બેસીએ બારીએ જઈ.. કન્યાઅ.. (૧૪)
(વલણ)
જઈ બેઠાં નરનારી, બંને વાત વિપરીત કીધી રે;
છજે ભજે કામ કુંવરે, ઓખા ઉછંગે લીધી રે.. (૧૫)
કડવું-૫૫
જોડી જોવાને જોધ મળ્યા ટોળેજી, ઓખા બેસારી અનિરૂદ્ધે ખોળેજી,
કંઠમાં બાવલડી ઘાલી બાળાજી; દેખી કૌભાંડને લાગી જ્વાળાજી.. (૧)..
(ઢાળ)
જ્વાળા પ્રગટી ઝાળ પ્રગટી, સુભટ દોડયા સબળા;
મંત્રી કહે ભાઈ સબળ શોભે, જેમ હરી ઉછંગે કમળા.. (૧)
લઘુ સ્વરૂપને લક્ષણવંતો, આવી સૂતા સંગ બેઠો;
જ્યાં સ્પર્શ નહીં પંખીતણા, તે માળિયામાં કેમ પેઠો ? (૨)
નિશંક થઈને છાજે બેઠા, નિર્લજ નર ને નારી;
હાસ્ય વિનોદ કરે ઘણો, લજયાના આણે મારી.. (૩)
ઓખાએ અપરાધ માંડયો, ધાઈ ધાઈ લે છે સોઈ;
પ્રધાન કહે એ પુરૂષ મોટો, કારણ દીસે કોઈ.. (૪)
અંબુજવરણી આંખલડી ને, ભ્રકૂટી રહી ખમખમી;
રામવાળી વાંકી, વળી વઢવા રહ્યો ટમટમી.. (૫)
માળ ધર્યો સુભટ સર્વે, બોલે છે આનંદ;
અહો વ્યભિચારી ઉતાર હેઠો , એમ કહે કૌભાંડ.. (૬)
અલ્પ આયુષ્યના ધણી, જમપુરીનો મારગ સત્ય;
અસુર સરીખા રિપુ માથે, કેમ થઈ બેઠો સ્વસ્થ ? (૭)
બાણાસૂરની દીકરી , તેને ઈન્દ્ર ન થાય આળ;
તે રાજકુંવરીની સંગે, તું ચઢીને બેઠો માળ.. (૮)
સાચું કહે જેમ શીશ કહે, કોણ નાત કુળ ને ગામ;
યથાર્થ તું ભાખજે, કેમ સેવ્યું ઓખાનું ધામ (૯)
અનિરૂદ્ધ વળતી બોલિયો, સાંભળો સુભટ માત્ર;
ક્ષત્રિનંદન હું ઈચ્છાએ, આવ્યો બાણનો જમાત્ર.. (૧૦)
મંત્રી કહે અલ્યા બોલ્ય વિચારી, ઉતરશે અભિમાન;
જમાત્ર કોનો બાળ કોનો, કોણે દીધું કન્યાદાન ? (૧૧)
અપરાધ પૂરણ ઉતર હેઠો, તને બાણરાયની આણ;
આ દાનવ તારો પ્રાણ લેશે, મરણ આવ્યું જાણ.. (૧૨)
વિચાર જાણે જીવ્યાને, જો પડયો વરાસે ચૂક;
સિંહ તો હાકે ઊંઠે, ફણા દીસે છે જાંબુક (૧૩)
બેઉ જણાને જોઈને, પાછો ચાલ્યો કૌભાંડ,
કૌભાંડનું વાયક સાંભળી, બોલ્યો બળીરાજાનો તન.. (૧૪)
સાંભળતામાં ચારલાખ યોદ્ધા, મોકલ્યા તત્કાળ;
તે ઓખાએ દીઠા આવતા, પડી પેટમાં ફાળ.. (૧૫)
કડવું-૫૬
કામની એ જ્યારે કટક દીઠું, ઓખા થઈ નિરાશ,
અરે ! દેવ આ શું કીધું, મારા મનમાં હતી મોટી આશ..
વાલા કેમ વઢશો રે, મારા પાતળિયા ભરથાર.. વાલા૦ (૧) ટેક..
અરે પિયુ તમે એકલા, કરમાં નથી ધનુષ ને બાણ;
એ પાપી કોપીઓ, લેશે તમારા પ્રાણ.. વાલા૦ (૨)
આછી પોળી ઘીએ ઝબોળી; માંહે આંબારસ ઘોળી
તમે જમતા હું વીસરતી, ભરી કનક કટોરી.. વાલા૦ (૩)
આળોટે- પાલોટે અવની પર, રૂદન કરે અપાર;
બોલાવી બોલે નહીં, નયણે વરસે આંસુની ધાર.. વાલા૦ (૪)
વળી બેસે ઊંઠીને, વળી થાય વદન વીકાસણ વીર;
તીવ્ર બાણ જ્યારે છૂટશે, સહેશે કેમ કોમળા શરીર.. વાલા૦ (૫)
મારા માત-પિતાને જાણ થયું, ને કટકા મોકલ્યું પ્રૌઢ;
પાપી બાપે કાંઈ નવ જાણ્યું, બાણાસૂર મહામૂઢ.. વાલા૦ (૬)
કડવું-૫૭
ઘેલી નારી કાલાવાલા, જે કરે તે ફોક;
અમે એવું જુદ્ધ કરીએ, તે જાણે નગરના લોક.. (૧)
તું જાણે પિયુ એકલાને, હાથ નહીં હથિયાર;
તારા બાપે ચાર લાખ મોકલ્યા, તે મારે માના છે ચાર.. (૨)
તું જાણે પિયુ એકલાને, કર નહિ ધનુષ ને બાણ;
એક ગદા જ્યારે ફરશે ત્યારે, લઈશ સર્વના પ્રાણ.. (૩)
ચિત્રલેખા ચતુરા નારી, વિધાત્રીનો અવતાર;
ઓખાએ તે ધ્યાન ધરિયું, આવી માળિયા મોઝાર.. (૪)
એવું એમ કહીને જોયું શય્યામાં, ગદા તો નવ દીઠી;
ચમકીને પૂછ્યું ચિત્રલેખાને, અંગે લાગી અંગીઠી.. (૫)
ચિત્રલેખા કહે મહારાજા હું તો, ચતુરા થઈને ચૂકી;
મેં જાણ્યું મુજને મારશે, ગદા ક્યાંય મૂકી.. (૬)
અનિરૂદ્ધ કહે શાને વઢું, મારે હાથ નથી હથિયાર;
ચિત્રલેખાએ નારદ સંભાર્યા, માળિયા મોજાર.. (૭)
નારદ કહે મુજને કેમ સંભર્યો, કૌભાંડ કેરી તન;
મહારાજ જુદ્ધે ચઢે અનિરૂદ્ધ, દેજો આશીર્વાદ વચન.. (૮)
નારદે આશીર્વાદ દીધો, સૌભાગ્યવંતી ઓખાબાઈ;
ભાલોભલો પુત્ર પ્રદ્યુમનનો, ચિરંજીવી અનિરૂદ્ધભાઈ.. (૯)
ભલો તું પ્રદ્યુમનનો, વીરા ઘણો વિકરાળ;
અંતરીક્ષ ઊંભો હું જોઉં છું, આણ સરવનો કાળ.. (૧૦)
અલ્યા ઘણી વાર તો બેસી રહ્યો ને, વાત તણું નહિ કામ;
બૈરામાં બાકરી બાંધી, તેમ બોળ્યું બાપનું નામ (૧૧)..
અનિરૂદ્ધ કહે શાને વઢું, હથિયાર નથી કંઈ એક;
જોદ્ધા જા જા શોર કરે છે, ત્યાં શો કરવો વિવેક.. (૧૨)
નારદ કહે ઓખાબાઈને, તું આદ્ય જગતની માત;
તારૂં સામર્થ્ય હોય જેટલું, તે આપ સ્વામીને હાથ.. (૧૩)
ઓખાએ એક ભોંગળ લઈને, કહાડી આપી બહાર;
સ્વામીના કરમાં આપી, તેમાં હજાર મણનો ભાર.. (૧૪)
વીર વિકાસી ભોંગળ લીધી, માળિયામાં ધાય,
ચાર લાખ જોદ્ધા તરવરીઆ તે, સામો જુદ્ધે જાય.. (૧૫)
ગેડી ગુપ્તિ ફરસી તંબુર, છુટે ઝઝા બાણ;
માળિયાને ઢાંકી લીધું, જેમ આભલિયામાં ભાણ.. (૧૬)
આવતા બાણ એકઠાં કરી કરીને, પાછા નાખે બાળ;
ઊંંચેથી આવી પડે છે, આણે સર્વનો કાળ.. (૧૭)
ભડાક દઈને ભોંગળ મારી, અનિરૂદ્ધે જેની વાર;
તે ઝબકારા કરતી આવી, તેણે કર્યો સંહાર.. (૧૮)
અનિરૂદ્ધ કેરો માર ઘણો તે, જોદ્ધાએ ન ખમાય;
મારી કટક સરવે કટકા કીધું, આપે નાઠા જાય.. (૧૯)
રહો શા માટે નાસો, કાં થાઓ છો રાંક ?
હું તમારા કાજ આવ્યો છું, મારો ન કાઢો વાંક (૨૦)
અંગ જે કાંઈ ન સુજે, આવ્યા રાયની પાસ;
બાણાસુર બેસી રહ્યો, ને કટક થયું સૌ નાશ.. (૨૧)
જોદ્ધા સહુ નાશ થયા રે, હું ચોરી નાઠો સાર;
તમને આવ્યો સંભળવવા, ઘણું કરી પોકાર.. (૨૨)
નાસ રાજા ભુંગળ આવી, પ્રાણ તારો જાય;
બાણાસુર પડયો ગાભરો, દૈવ આતો શું કહેવાય ? (૨૩)
બીજા રાયે છ લાખ મોકલ્યા, જઈ કરો સંગ્રામ;
મારી બાંધી લાવો કહું છું, એને તો આ ઠામ.. (૨૪)
જોદ્ધા આવ્યા જોરમાં તે કરતા મારોમાર;
છ લાખ આવી ઊંભા રહ્યા, તેના બળતણો નહિ પાર.. (૨૫)
કોઈ એક ને બે જોજન, ઊંંચા જે કહેવાય;
કોને માથે શીંગડા, લોચન ઉદર સમાય.. (૨૬)
ખડગ, ખાંડા તુંબર ફરસી, ગોળા હાથે નાળ;
તોપ, કવચ, રણભાલા, બરછી, મુગદળ ને ભીંડીમાળ.. (૨૭)
સાંગ , ગેડી, ગુપ્તિ, ગદા ને ઝળકતી તલવાર;
બાણાસુરના યોદ્ધા તે, કરતા મારોમાર.. (૨૮)
કાંઈક કચરઘાણ થાય ને કાંઈકના કડકાય,
કુંભસ્થળ ફાટી ગયા ને , પડયા તે પૃથ્વી માંય.. (૨૯)
અનિરૂદ્ધે પછી વિચાર્યું, ગદા પડી છે ધર્ણ;
જોદ્ધા આવ્યા જોરમાં તે, કેમ પામશે મરણ ? (૩૦)
પછી પડતું મૂક્યું પૃથ્વી ઉપર, ગદા લીધી હાથ;
કાળચક્રની પેઠે સેજે, સૌ સંહાર્યા સાથ.. (૩૧)
કોઈ જોદ્ધાને ઝીકી નાખ્યાં, ઝાલ્યા વળતી કેશ;
કોઈને અડબોથ મૂકીને, કોઈને પગની ઠેસ.. (૩૨)
કોઈકના મોઢા ભાંગી નાખ્યા, હાથની લપડાકે;
કોઈને મારી ભુકો કીધો, ભોંગળને ભડાકે.. (૩૩)
એમ હુલ્લડ કરીયું ને ત્રાસ પાડીઓ, બુમરાણ બહુ થાય;
છ લાખ ચકચૂર કરીને, ગયો માળિયા માંય.. (૩૪)
નાઠા જોદ્ધા વેગે ગયા, જ્યાં છે બાણાસુર રાય;
નાસ રાજા ભોંગળ આવી, પ્રાણ તારો જાય.. (૩૫)
ન હોય કાંઈ નાનો કુંવર, દીસે છે કોઈ બળિયો;
ઘણીવારનો જુદ્ધ કરે છે, કોઈનો ન જાય કળિયો.. (૩૬)
કૌભાંડને તેડાવી પૂછ્યું, હવે શું કરવું કાજ;
આટલે છોકરે નીચું જોવડાવ્યું, ધિકધિક મારૂં રાજ.. (૩૭)
કડવું-૫૮
મતવાલો મહાલે માળમાં, જઈ જોદ્ધાએ સભામાં સંભળાયું;
કૌભાંડને ચડિયો કાળ, મતવાલો મહાલે મળામાં.. (૧)
જુગ જીત્યું પણ કાંઈ નવ દીઠું, સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાળમાં;
કહો કૌભાંડ હવે શું, મારો ભાગ્યો ભારે ભૂપાળમાં.. મતવાલા.. (૨)
સહુ સૈન્યનું સામર્થ ભાગ્યું, બહુ બળદીઠું છે બાળમાં રે;
દસ લાખનો દાટ વાળ્યો, હજી છે વઢવાની ચાલમાં.. મતવાલા.. (૩)
કહો પ્રધાન હવે શી વલે થશે, બાળ પડયો જંજાળમાં રે;
રાતમાં જઈને રોકી રાખો, નાસે પ્રાતઃકાળમાં રે.. મતવાલા.. (૪)
વિખિયા રે વળગ્યો તે નહિ થાય અળગો, જેમ માખી મધજાળમાં રે;
બાળકને બકરી શાને ધારો, જણાય સિંહની ફાળમાં.. મતવાલા.. (૫)
બાળકને જે બાંધી લાવે, તેને વધાવું રતન ભરી થાળથી રે;
સિંહપણું વેરાઈ ગયું ને, થયો સંગ્રામ શિયાળમાં રે, મતવાલા.. (૬)
કડવું-૫૯
કૌભાંડ કહે તું સાંભળ રાજા, કહું એક સાચો મર્મ;
એ ભોંગળે દસ લાખ માર્યા, તેણે ન રહ્યો તારો ધર્મ.. (૧)
અચરજ એક લાગે છે મુજને, પડી અસંગે વાત;
એક ભોંગળે દસ લાખ માર્યા, કીધો મહા ઉત્પાત.. (૨)
પૂરવે મેં તેને પ્રિછવ્યો, અહંકારે થયો તું અંધ;
અહંકારે લંકા ગઈ, રણે રેંસાયો દસસ્કંધ.. (૩)
અહંકાર ચંદ્રમાએ કર્યો, તેને રોહીણીશું સંજોગ;
છવ્વીસ નારી પરહરી, માટે ભોગવે ક્ષય યોગ.. (૪)
એવા અહંકાર હું અનેક કહું, સાંભળને ભૂપાળ;
વાંક કોઈનો કહાડીએ નહિ, પણ ફુટ્યું તારૂં કપાળ..(૫)
અહંકાર તુજ બાપે કર્યો, જેણે જીત્યા દસ દિગપાળ;
વામન રૂપ વિઠ્ઠલે ધરીને, બળી ચાંપ્યો પાતાળ.. (૬)
અહંકાર કોઈનો છાજ્યો નહિ, ગર્વ કોઈનો રહ્યો નહિ;
તમે વિચારો મનમાંય.. (૭)
પહેલી ધજા ભાંગી પડી, વરસ્યો રૂધિરનો વરસાદ;
નક્ષત્ર તૂટી પડયું ને, થવા માંડયો ઉત્પાત.. (૮)
હવે તત્પર થઈને સેના સંભાલો, નહિ નાઠાનું કામ;
દસ દિશા તું જીતીને આવ્યો, છોકરે બોળ્યું તારૂં નામ.. (૯)
રાય પહેલો મેં તુને પ્રિછવ્યો, પ્રતાપ તારો પ્રત્યક્ષ;
આ સમે એ વિલોકતામાં, ઉદય પામ્યો અસ્ત.. (૧૦)
સ્વર્ગ મૃત્યુ પાતાળમાં, કહેવાયો તું એક;
તરણાવત તુજને કર્યો, એ છોકરે વાળ્યો છેક.. (૧૧)
વચન એવું સાંભળીને, રાયની ગઈ છે શુધને સાન;
સ્થૂળ અંગ દેખી રાજાનું, પછી બોલીઓ પ્રધાન.. (૧૨)
કૌભાંડ કહે તું સાંભળ રાજા, પરાક્રમ મારૂં પ્રચંડ;
શશક ઉપર સિંહ અખંડ છે, તેમ પૃથ્વી કરૂં શતખંડ.. (૧૩)
કહો તો એને બાંધી લાવું, એમાં તે કેટલું કામ;
શોણિતપુરના સુભટ કેરા, અનદ ટાળું સામ.. (૧૪)
રળિયાત થયો વચન સાંભળી, આપ્યા સહુ શણગાર;
તું મારો વડો બાંધવ, આ તારા સર્વ ભંડાર.. (૧૫)
જાઓ વીર તમે વેગે જઈને, કરી આવો શુભ કામ;
વધામણી વહેલી મોકલજો, પેલા શત્રુને ફેડી ઠામ.. (૧૬)
વચન શીશ ચઢાવી ઊંઠ્યો, તેણે કીધો સૌ શણગાર;
સૈન્યા સઘળી સજ કરી, તેની શોભાનો નહિ પાર.. (૧૭)
મહા મોટો ગજ ગ્િારિવર સરખો, મદગળીત કહેવાય;
હીરા માણેક રત્નજડિત અંબાડી, તેની જ્યોતે રવિ ઢંકાય.. (૧૮)
સૂર્યવંશી ને સોમવંશી, પાખે રિયા કેકાણ;
મોરડે મોતી જડિત્ર તેને, હીરાજડિત પલાણ..(૧૯)
અનેક અશ્વ દોંડિયા,આગળ ગણતાં ન આવે પાર;
અનેક પાલખી રથ ઊંંટ ને; તેને સુભટ થયા અસ્વાર.. (૨૦)
સિંહલદ્વીપના હસ્તી મોટા, તેને જડયાં માણેક અપાર;
મેઘાડંબર છત્ર ધરીને, મંત્રી થયો અસ્વાર.. (૨૧)
નગારાની ધોંસ વાગે, શરણાઈઓનાં સૂર;
સૈન્યા સઘળી પરવરી, જાણે સાગર આવ્યું પુર.. (૨૨)
નાળ, ગોળા, કવચ, ભાથા, કરતા મારા માર;
માળિયા આગળ ઊંભો એટલે, ઓખા કરે વિચાર.. (૨૩)
સ્વામી તમારા મનમાં આવે તો, કહું વિનંતિ આજ;
ચિત્રલેખા દ્વારિકા લઈ જાય તો, સીધે સઘળું કાજ.. (૨૪)
વચન સુણીને જ્વાળા લાગી, ચઢી અનિરૂદ્ધને રીસ;
ચરણ કેરી આંગળીથી, જ્વાળા લાગી શિશ.. (૨૫)
યુદ્ધવિષે સનમુખ ન રહુંતો, લાજે મારો વંશ;
બાણાસુરને એણી પેરે મારૂં, જેમ કૃષ્ણે માર્યો કંસ.. (૨૬)
એવા માંહે જોદ્ધા આવ્યા, દેવા લાગ્યા ગાળ;
ક્રોધ ચડયો બહુ કામકુંવરને, કીધી ઈચ્છા દેવા ફાળ.. (૨૭)
(મવલણ)
ફાળ દઉં અંત લઉં, હોકારો તવ કીધો રે;
ઓખાએ અનિરૂદ્ધને, માળિયામાં ઊંંચકી દંડવત કીધો રે.. (૨૮)
કડવું-૬૦
ઓખા કહે કંથને એમ ન કીજે રે, બળીયાશું વઢતાં બીજે..
એ ઘણા ને તમો એક, તાતે મોકલ્યા જોધ્ધા અનેક..
દૈત્યને અનેક વાહન તમો પાળા, એ કઠણ તમો સુંવાળા..
એને ટોપ કવચ બખ્તર, તમારે અંગે પીતાંબર..
દૈત્યને સાંગ બહુ ભાલા, પ્રભુ તમો છો ઠાલામાલા..
આ તો મસ્તાના બહુ બળિયા, તમો સુકોમળ પાતળિયા..
પહેલું મસ્તક મારૂં છેદો, સ્વામી પછી અસુરને ભેદો..
તમારે દેહને દેખીને હું તો મોહું, નેત્રે જુદ્ધ કરતાં કેમ જોવું;
મુવા દૈત્ય કેરા હોકારા, પ્રભુ પ્રાણ કંપે છે મારા..
ઈચ્છા અંતરમાં પેઠી, દૈત્યે માળિયું લીધું વીંટી..
ઘણું ક્રોધી વિરોધી છે બાણ, હાકે ઈંદ્રની જાયે સાન..
જનસ્થંભે તાતની હાકે, બાણે સૈન્ય ચઢાવ્યું ચોકે..
જેને નામે તે મેરૂ હાલે, ચક્રધારી સરખાનું નવ ચાલે..
ક્ષત્રી સાથ રેહે છે બીતો, તમે કોઈ પેર એને જીતો ?
મંત્રી રહ્યો છે દંત જ કરડી, શેં ધાઓ છો મૂછ મરડી..
કંથ કહે ન કરૂં સંગ્રામ, નાસી પેઠાનો કીયો ઠામ ?
હવે જીતવા છુટવું નહિ, સૈન્ય મારીએ સામા થઈ..
નથી ઉગરવાનો ઉપાય, ત્યારે ભય પામે શું થાય ?
નાઠે લાંછન લાગે કુળમાં, જેમ શશીને લાંછન મુખમાં..
મહુવર વાજે મણીધર ડોલે, ન ડોલેતો અળશીઆ તોલે..
ધન ગાજે કેસરી દે ફાળ, ના ઉછળે તો જાણવો શિયાળ..
ક્ષત્રી શોઢે દેખીને દળ, ન શોઢે તો વ્યંઢળ..
હાંકે વાઘ ન માંડે કાન, તો જાણવો નિશ્ચે શ્વાન..
ઘરમાં જોદ્ધા રહે કો પેસી, તો ચરણ વિનાનો રહે બેસી..
એમ કહીને ઓખા આગળ કીધી, ગાજ્યોને ભોંગળ લીધી..
અસુર સૈન્યમાં જૈને આડીઓ, છજેથી કંપિની પેઠે પડીઓ..
જેમ ચંદ્ર પેસે વાદળમાં, તેમ અનિરૂદ્ધને લીધો વીંટી દળમાં..
અસુર કહે એ માનવી કશું, બહુ સિંહમં બગલું પશુ..
જો મુગટા મંત્રીને ચરણે ધરે, તો તું મૃત્યુ થકી ઉગરે..
તેના આવા વાક્ય સાંભળી, અનિરૂદ્ધ ધાયો હોંકારો કરી..
નાંખે દૈત્ય ખાંડાને મુદગલ, તેમ વીષ્ણુ નાખે ભોંગલ..
વીસ સહસ્ત્ર અસુર સૌ તૂટ્યા, એકી વારે બહુ છૂટ્યા..
આયુદ્ધ ધારા રહી છે વરસી, છુટે પરિઘ આયુદ્ધ ને ફરસી..
થાય દાનવ ટોળે ટોળાં, વરસે બીંડી માળને ગોળા..
ગાજે દુંદુભીના ગડગડાટ, થાય ખાંડા તણા ખડખડાટ..
હાંકે હસ્તેને વાંકે ચુચવાટ, રથ ચક્ર વાજે ગડગડાટ..
હોય હયના ઘણાં હણહણાટ, દેખી દોહલા નાથના ઘાટ..
થાય ઓખાનો ઉચાટ, દેખે દોહલો નાથનો ઘાટ..
દાનવનો વાળ્યો દાટ, અનિરૂદ્ધે મુકવી વાટ..
કોઈ ઝીંક્યા જાલી કેશે, કોઈ ઉડાડયા પગની ઠેશે..
કોઈને હણ્યા ભોંગલને ભડાકે, કોઈના મંભાંગ્યા લપડાકે..
કોને ભાલા વાગ્યા ભચોભચ, કોના નાક વાઢ્યાં ટચ..
કોઈ અધકચરા કોઈ પૂરા, મારી સૈન્ય કર્યું ચકચૂરા..
તે રણમાં ભયાનક ભાસે, બળ દેખી ઓખા ઉલ્લાસે..
મેં તો આવડું નહોતું જાણ્યું, ચિત્રલેખાએ રત્ન જ આણ્યું..
થય પરસેવો અનિરૂદ્ધને ડિલે, પોતાનાં વસ્ત્રમાં ઓખા ઝીલે..
ભડ ગાઅજ્યું ને પડયું ભંગાણ, નાઠો કૌભાંડ લઈને પ્રાણ..
થઈ બાણાસુરને જાણ, એક પુરૂષે વાળ્યો ઘાણ..
અસુરને ચઢીઓ બહુ કોપ, સજ્યા કવચ આયુધને ટોપ..
વાગી હાકને ચઢીયો બાણ, તે તો થઈ ઓખાને જાણ..
(વલણ)
જાણ થઈ જે તાત ચઢીઓ, કોણ જીતશે સહસ્ત્ર હાથ રે;
ઓખા આંખ ભરતી રૂદન કરતી, પછી સાદ કરતી નાથ રે..
કડવું-૬૧
મારા સ્વામી હો ચતુર સુજાણ, બાણદળ આવ્યું રે, જાદવજી;
દિસે સૈન્ય ચારે પાસ, હવે શું થાશે રે.. જાદવજી..
એવા બળીયા સાથે બાથ, નાથ કેમ ભીડો રે, જાદવજી;
સામો દૈત્ય છે કુપાત્ર, માટે ડરીને હીંડો રે.. જાદવજી..
એ દળ આવ્યું બલવંત, દિશે રીસે રાતા રે, જાદવજી;
એકલડા અસુરને મુખે, રખે તમે જાતા રે, જાદવજી..
ઓ ગજ આવે બલવંત, દંત કેમ સહેશો રે, જાદવજી;
અસુર અરણ્ય ધાય, તણાયા જાશો રે.. જાદવજી..
એવું જાણીને ઓસરીએ, ન કરો ક્રોધ રે, જાદવજી;
એકલડાનો આશરો શાનો, માનો પ્રતિબોધ રે.. જાદવજી..
ધીરા થાઓ ને, ધાઓ વઢો ફાંસુ રે, જાદવજી;
મારી ફરકે છે જમણી આંખ, વરસે છે આંસુ રે.. જાદવજી..
મને લાગે છે ઝાંખો, ભોંગલ હેઠી નાખો રે, જાદવજી;
હું તમને સમજાવું આ વાર, વચન મારૂં રાખો રે.. જાદવજી..
તમો મુજ દેહલડીના હંસ, મૂકોને જુધ્ધ રે, જાદવજી;
પાછા વળો લાગું પાય, માનો મારી બુધ્ધ રે.. જાદવજી..
ઘેલી દિસે છે તરૂણી, તારી આ શી ટેવ રે, રાણીજી;
અમે બાણ થકી ઓસરશું, તો કરશું સેવ રે, રાણીજી..
આવ્યો બાણાસુર ભુપાળ, તેને હું મારૂં રે, રાણીજી;
એના છેદું હાથ હજાર, દળ સંહારૂં રે.. રાણીજી..
અનિરૂધ્ધ રણ થકી ઓસરે, તો લાજે શ્રીગોપાલ રે, રાણીજી;
હવે અંત આપણો આવ્યો, હવે નાઠે આવે આળ રે, રાણીજી..
(વલણ)
નાઠે આવે આળ, નવ કીજીએ ઉપવાદ રે;
કહે પ્રેમાનંદ ઓખાબાઈએ, અનિરૂધ્ધને કર્યો સાદ રે..
કડવું-૬૨
ઓખા કરતી કંથને સાદ રે, હો હઠીલા રાણા;
એ શા સારૂં ઉન્માદ, હો હઠીલા રાણા.. ૧..
હું તો લાગું તમારે પાય, હો હઠીલા રાણા;
આવી બેસો માળિયા માંય, હો હઠીલા રાણા.. ૨..
હું તો બાણને કરૂં પ્રણામ, હો હઠીલા રાણા;
છે કાલાવાલાનું કામ, હો હઠીલા રાણા.. ૩..
એ તો બળીયા સાથે બાથ, હો હઠીલા રાણા;
એ તો જોઈને ભરીએ નાથ, હો હઠીલા રાણા.. ૪..
એ તો તરવું છે સાગર નીર, હો હઠીલા રાણા;
બળે પામીએ ન સામે તીર , હો હઠીલા રાણા.. ૫..
મને થાય છે માઠા શુકન, હો હઠીલા રાણા;
મારૂં ફરકે છે જમણું લોચન, હો હઠીલા રાણા.. ૬..
મારો મોતીનો તૂટ્યો હાર, હો હઠીલા રાણા;
ડાબે નેત્રે વહે જળ ધાર, હો હઠીલા રાણા.. ૭..
દિસે ગગને ઝાંખો ભાણ, હો હઠીલા રાણા;
દિસે નગરી તો ઉજડ રાન, હો હઠીલા રાણા.. ૮..
રૂવે વાયસ ગાય ને શ્વાન, હો હઠીલા રાણા;
એવા શુકન માઠા થાય, હો હઠીલા રાણા.. ૯..
હું ધ્રૂજતી દેખું ધરણ, હો હઠીલા રાણા;
એ તો સાગરે શોણિત વરણ, હો હઠીલા રાણા.. ૧....
આવ્યા અગણિત અસવાર, હો હઠીલા રાણા;
માહેમાંહે થાય છે હાહાકાર, હો હઠીલા રાણા.. ૧૧..
ઓ દુંદુભી વાગ્યો ઘાય, હો હઠીલા રાણા;
એ તો સૈન્ય તમ પર ધાય, હો હઠીલા રાણા .. ૧૨..
ઓ આવ્યું દળ વાદળ, હો હઠીલા રાણા;
ઓ ઝળકે ભાલાના ફળ, હો હઠીલા રાણા.. ૧૩..
પાખર બખ્તર ધરી ટોપી, હો હઠીલા રાણા;
દૈત્ય ભરાયા આવે કોપી, હો હઠીલા રાણા.. ૧૫..
એ તો શુરવીર મહાકાળ, હો હઠીલા રાણા;
હવે થાશે કોણ હાલ ? હો હઠીલા રાણા.. ૧૬..
નાથ જુઓ વિચારી મન, હો હઠીલા રાણા ;
જુધ્ધ રહેવા દો રાજન, હો હઠીલા રાણા.. ૧૭..
જો લોપો મારી વાણ, હો હઠીલા રાણા;
તમને માતા પિતાની આણ, હો હઠીલા રાણા ૧૮..
આવ્યો બાણ તે પ્રલયકાળ, હો હઠીલા રાણા;
મેઘાડંબર છત્ર વિશાળ, હો હઠીલા રાણા.. ૧૯..
(વલણ)
મેઘાડંબર છત્ર બિરાજે, ઊંલટી નગરી બુધ રે;
અગણિત અસ્વાર આવિયા, તેણે વીંટી લીધો અનિરૂધ્ધ રે.. ૨....
કડવું-૬૩
આવી સેન્યા અસુરની, અનિરૂધ્ધ લીધો ઘેરી;
કામકુંવરને મધ્યે લાવી, વીંટી વળ્યો ચોફેરી..
અમર કહે શું નીપજશે, ઈચ્છા પરમેશ્વરી;
રિપુના દૈત્યના જુથ માંહે, અનિરૂધ્ધ લઘુ કેસરી..
બાણરાયને શું કરૂં, જો ભોંગળ ધરી ફોગટ;
વેરી વાયસ કોટી મળ્યા, હવે કેમ જીવશે પોપટ..
બાણાસુરે સુભટ વાર્યા, નવ કરશો કો ઘાત;
વીંટો ચો દિશ સહુ મળીને, હું પૂછું એને વાત..
માળિયેથી ઓખાબાઈએ, રૂદન મૂક્યું છોડી;
પિતા પાસે જોધ્ધા સરવે, હાથ રહ્યા છે જોડી..
બલવંત દિસે અતિ ઘણું, સૈન્ય બિહામણી;
પવનવેગા પાખરીઆ તે, રહ્યા રે હણહણી..
આ દળ વાદળ કેમ સહેશો, ઓ સ્વામી સુકોમલ;
અરે દૈવ હવે શું થાશે, પ્રગટ કામનાં ફલ..
દેવના દીધેલ દૈત્ય મૂવા, તેને દયા નહિ લવલેશ;
કાચી વયમાં નાથજીને, નથી આવ્યા મૂછ ને કેશ..
ચાર દિવસનું ચાંદરણું તે, ચડી ગયું છે લેશ વહી;
આ જોધ્ધા પિયુને મારશે, દૌવડા જીવું નહિ..
અર્ભક તમારો એકલો, તેને વીંટી વળ્યા અસુર;
એવું જાણીને સહાય કરજો, ઓ શામળિયા સુર..
કષ્ટ નિવારણ કૃષ્ણજી, હું થઈ તમારી વહુ;
જો આંચ તમ આવશે પુત્રને, લજવાશે જાદવ સહુ..
પ્રજાના પ્રતિપાળ છો, તમે પનોતા મોરારી;
સંભાળ સર્વની લીજીએ, નવ મૂકીએ વિસારી..
અમને તો પણ આશા તમારી, અમે તમારાં છોરૂં;
લાજ લાગશે વૃધ્ધને, કોઈ કહેશે કાળું ગોરૂં..
પક્ષી પલાણે પ્રભુજી, પુત્રની કરવા પક્ષ;
ભગવાનને ભજતી ભામિની, ભરથાર છે રિપુ મધ્ય..
મુખ વક્ર નેત્ર બીહામણાં, મુખ મૂછો મોટી;
તેવા અસુર આવી મળ્યા, એક શંખ ને સપ્ત કોટી..
દળ વાદળ સેના ઊંલટી, મધ્યે આણ્યો અનિરૂધ્ધ;
વીર વીંટ્યો વેરીએ, જેમ મક્ષિકાએ મધ..
ધનુષ્ય ચઢાવ્યાં પાંચસે, બહુ ચઢાવ્યાં બાણ;
ગાયે ગુણીજન ગુણ બહુ, ગડગડે નિશાન..
અનંગ અર્ભક એમ વીંટીયો, તેમ શોભે છે ઈન્દુ લઘુ;
જેમ ઉલટે, ધણીને લલાટે, શ્વેતબિંદુ લઘુ..
કુંજરની સૂંઢ સરખા, શોભે છે બે ભૂજ;
સરાશન સરખી ભ્રકુટી, નેત્ર બે અંબુજ..
તૃણ માત્ર જે વઢતો નથી, બાણનો જે બાહુ,
અનિરૂધ્ધ અસુર એવા શોભે, જેમ ચંદ્રમાને રાહુ..
આવી જોયું વક્ર દ્રષ્ટે, મૂછો મોટી ચક્ષ;
વપુ શોભાવે ભુજ ભાલાને, કેશ રૂપનું છે વૃક્ષ..
આ સમે કોવાડાને, અથવા ભોંગળની ધાર;
અરે ટાળું રિપુ સંસારનો, ઉતારૂં એનો ભાર..
શિવબાણનું બળ છે, માહે સર્પનો સાથ;
કે પેટાળમાં પૂરવજ વસે છે, પીંડ લેવા કાઢે છે હાથ..
કાષ્ટના કે લાખના, એણે ઘડીને ચોડયા કર;
અથવા પંખી કોઈ દિસે છે, એણે વંખેર્યો છે પર..
ત્યારે હસવું આવ્યું બાણને, એ શું બોલે છે બાળ;
કૌભાંડ કહે સાંભળો, એ તમને દે છે ગાળ..
બાણાસુર અંતર બળ્યો ને, ચૌદ લોકમાં બળવાન;
શું કરૂં જો લાંછન લાગે, નીકર વિધિએ દઉં કન્યાદાન..
સુભટ નિકટ રાય આવ્યો, બોલ્યો બહુ ગરવે;
નફટ લંફટ નથી લાજતો, વિંટ્યો હણવા સરવે..
કુળલજામણો કોણ છે, તસ્કરની પેઠે નિરલજ;
અપરાધ આગળથી કેમ ઉગરે, જેમ સિંહ આગળથી અજ..
અમથો આવી ચઢ્યો, કાંઈ કારણ સરખું ભાસે;
સાચું કહે જેમ શીશ રહે તુજ, બાળક રહે વિશ્વાસે;
કોણ કુળમાં અવતર્યો, કોણ માત તાતનું નામ;
અનિરૂધ્ધ કહે વિવાહ કર્યો, હવે પૂછ્યાનું શું કામ ?
પિતૃ પિતામહ પ્રસિધ્ધ છે, દ્વારિકા છે ગામ;
છોડી છત્રપતિને વર્યો, હવે ચતુર મન વિચાર..
વૈષ્ણવ કુળમાં અવતર્યો, મારૂં નામ તે અનિરૂધ્ધ;
જો છોડશો તો નક્કી બાંધી, નાખીશ સાગર મધ્ય..
બાણાસુર સામું જોઈને, કૌભાંડ વળતું ભાખે;
ચોરી કરી કન્યા વર્યો તે, કોણ વૈષ્ણવ પાખે ?
પુત્ર જાણી કૃષ્ણનો, પછી બાણ ધસે છે કર;
નિશ્ચે કન્યા વરી, મારૂં દૈવ બેઠું ઘર..
રીસે ડોકું ધુણાવીને, ધનુષ્ય કરમાં લીધું;
બાણાસુરે યુધ્ધ કરવાને, દળમાં દુંદુભી દીધું..
કડવું-૬૪
અશ્વ કુંવર રથે ભાથા ભરી, આવ્યો બાણાસુર વેગે કરી;
જોધ્ધાને નવ માયે શૂર, ચઢી આવ્યું એમ સાગરપૂર.. ૧..
વાજે પંચ શબ્દ રણતુર, મારી જોધ્ધા કર્યા ચકચુર;
બાણાસુરનાં છૂટે બાણ, છાઈ લીધો આભલીઆમાં ભાણ.. ૨..
થયું કટક દળ ભેળાભેળ; જેમ કાપે કોવાડે કેળ;
આવ્યા એટલા ધરણી ઢળ્યા, તેમાં કોઈ પાછા નવ વળ્યા.. ૩..
આવી ગદા તે વાગી શીશ, નાઠો હસ્તી પાડી ચીસ;
બાણાસુર પર ભોંગળ પડી, ભાગ્યો રથ કડકડી.. ૪..
રાયની ગઈ છે સુધ ને શાન, ભાંગ્યું કુંડળ છેદ્યા કાન,
પાછો લઈ ચાલ્યો પ્રધાન, ઘેર જાતામાં આવી સાન.. ૫
પછી બોલે છે રાજન, સાંભળો મારા પ્રધાન;
રાય હમણાં ભોંગળ આવશે, જાણું છું જે જીવડો જશે.. ૬..
પ્રધાન કહો ક્યાં થયા અજાણ, ક્યાં ગયું મહાદેવનું બાણ;
મેલે તો થાય કલ્યાણ, આ ફરીએ બંધાશે પ્રાણ.. ૭..
તે લઈ બાણાસુર પાછો ફર્યો, તે ઉપર માળિયે સંચર્યો,
અનિરૂધ્ધે વિચારી વાત, હવે હું જોડું હાથ.. ૮..
શિવનું વ્રત તે સાચું કરૂં, વચન એનું મસ્તક ધરૂં;
અનિરૂધ્ધે બે જોડયા હાથ, બાણાસુરે મેલ્યું બાણ.. ૯..
આફરીએ બંધાઈ પડયો, ઉપરથી પરવત ગડગડયો;
લાતું ગડદા પાટું પડે, તે દેખી ઓખા રડે.. ૧....
ત્યાંથી મનમાં વિચાર કર્યો, અનિરૂધ્ધને લઈને સંચર્યો,
મારતા કુંવરને લઈ જાય, ઓખા રૂએ માળિયા માંય.. ૧૧..
